Xarajatlar tarkibi - Экономика - Рефераты

Xarajatlar tarkibi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

110.9208984375 KB

Xarajatlar tarkibi (Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar) Iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida, raqobat kurashining global strategiyasi qatoriga birinchi navbatda xarajatlarni minimallashtirish strategiyasini kiritish kerak. Echimni topish uchun esa ana shu xarajatlarning o’zini tutishini atroflicha talqin qiladigan va boshqaruvdagi foydalaniladigan iqtisodiy ma’lumotlarning 85 foizini yetkazib beradigan boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yondashish lozim. Bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan hozirgi sharoitda faoliyat yuritayotgan har qanday kichik va o’rta biznes xo’jalik yurituvchi subyekti faoliyatining samarasi, ertangi istiqboli boshqaruv hisobining muhim va asosiy tamoyili «xarajat – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko’rsatkichlarining o’zaro bog’liqligida ifodalanadi. Ana shu ko’rsatkichlar orasida xarajatlar boshqaruv hisobini tashkil qilishda alohida e’tiborni jalb qiladi. Uning mohiyati shundan iboratki xarajatlar juda ko’p elementlardan tashkil topgan bo’lib, ularning aksariyati boshqaruv qarorlari ta’sirida albatta o’zgaradi, boshqaruv qarorlari qanchalik samarali bo’lsa uning miqdori kamayishi va aksincha hollarda ko’payib ketishi mumkin. Bu esa o’z navbatida xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining natijasi bo’lgan foyda miqdorida bevosta o’z aksini topadi. Demak, yuqori miqdordagi foyda olishning eng asosiy omili bu xarajatlarni kamaytirish bo’lsa, xarajatlarni boshqarish esa e’tibordagi muhim masala bo’lishi lozim. Aynan mana shu masala borasida nafaqat amaliyotchilar, balkim iqtisodchi olimlar tomonidan ham to’liq e’tirof etiladigan xarajatlarni boshqarishga yondashish mavjud. Bu xarajatlarning boshqaruv hisobini tashkil qilish nuqtai nazaridan tasnif qilinishidir. Ana shu umume’tirof etilgan klassifikatsiya mohiyatini quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Shartli o’zgaruvchan xarajatlar 2. Shartli – doimiy xarajatlar 1

Shu o’rinda e’tirof etish joizki, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ana shu muhim o’rni bo’lgan xarajatlarning yuqorida sanab o’tilgan uch guruhga bo’linishini MDH mamlakatlari olimlari orasida birinchi bor ilmiy jihatdan asoslaganlar, Vatandoshlarimiz hisoblanadi 1 . Boshqaruv qarorlari eng optimal va qanchalik samarali bo’lmasin, shartli-doimiy xarajatlar uning ta’siriga tushmaydi, ular nisbatan doimiy hisoblanadi, lekin ishlab chiqarish hajmi oshib boravergan sari, bir dona mahsulotga to’g’ri keladigan miqdori kamayib boraveradi. Shartli-o’zgaruvchan xarajatlar esa aksincha xususiyatga ega bo’lib, ular boshqaruv qarorlari ta’sirida o’zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to’g’ri keladigan miqdori o’zgarmasdan qolaveradi. To ’ g ’ ri xarajatlarning barchasi ( mehnat xarajatlari , material va xom - ashyo xarajatlari ) shartli - o ’ zgaruvchan xarajatlarga kiradi . Umumishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi ( elektr energiyasi , yoqilg ’ i va sh . k .) shartli - o ’ zgaruvchan xarajatlarga kiradi . 1 Абдукаримов И.Т. Анализ издержек обращения в кооперативной торговле. – М.: Экономика. 23. Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar XARAJAT TURLARI Yarim o ‘ zgaruvchan xarajatlarDoimiy xarajatlar O ‘ zgaruvchan xarajatlar 321

Bu xarajatlar turi rahbarlarning ishbilarmonlik faoliyati o’zgarishi bilan ! shunga muvofiq o’zgaradi, lekin ishlab chiqilgan mahsulot birligiga nisbatan o’zgarishsiz qoladi Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari kiradi: 1 ijara xarajatlari, hisoblangan eskirish (amortizatsiya) summalari, mol-mulk solig’i xarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardir: reklama xarajatlari, amortizatsiya ajratmalari, kommunal xizmat xarajatlari va sh.k. Ma’muriy-boshqaruv apparati (idora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy xarajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli-o’zgaruvchan xarajatlar turlari uchrab turadi. O’zgaruvchi xarajatlarning standart miqdorlari xo’jalik yurituvchi subyektdagi resurslar sarfi me’yorlarigagina bog’liq bo’lsa, doimiy xarajatlar esa ham resurs sarfi me’yorlariga, shuningdek, amaldagi xarajatlar miqdoriga bog’liq bo’ladi. Ya’ni, doimiy xarajatlardan ayrimlari resurslar sarfi me’yorlari orqali hisoblansa, qolgan bir qismi faqat amalda qilingan xarajatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Doimiy xarajatlarning shu 1 Пардаев А.Х. Бошқарув ҳисоби. – Т.: «Академия» нашриёти, 2002 й., 176 б., 2-32 бетлар. 3O ‘ zgaruvchan xarajatgar Ishlab chiqarish hajmi o ‘ zgarishi bilan proportsional o’zgaradigan xarajatlar . Mahsulot1 tannarxiga kiruvchi . Davr xarajatlariga2 kiruvchi a) to ‘ g ‘ ri moddiy xarajatlar (xom ashyo, materiallar) b) to ‘ g ‘ ri mehnat xarajatlari (ish haqi, ish haqidan ajratmalar) v) boshqa umumishlab chiqarish xarajatlari (yoqilg ‘ i - moylash, elektroenergiya va sh.k.) a) mahsulotni sotish, marketing-reklama bilan bog ‘ liq ayrim xarajatlar (mahsulotni o ‘ rash, joylash, yuklash) b) ma’muriy-boshqaruv xarajatlarining ayrimlari ( yoqilg ‘ i - moylash, elektroenergiya va sh.k.)

ikkinchi qismi standartini aniqlashda oldingi yillarda ishlatilgan shu ko’rinishdagi xarajatlarning amaldagi qiymatlaridan foydalaniladi. Bunda me’yorlar 2-ifoda orqali aniqlanadi. Bu xarajat turi rahbarlarning ishbilarmonlik faoliyati o’zgarishiga ! bog’liq emas, o’zgarmaydi, lekin mahsulot birligiga nisbatan doimo o’zgaradi Ishlab chiqarish hajmi o’zgarishi bilan xarajat elementlarining o’zgarishi orasidagi bog’liqlik xarajatlarni nazorat qilishda asosiy o’rinda turadi. Buning uchun o’z navbatida o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarni bir-biridan ajrata olish lozim. Shu bilan birga, «o’rtacha xarajatlar miqdori» tushunchasi ham mavjud. Aksariyat hollarda o’rtacha xarajatlar «keltirilgan xarajatlar» ham deb yuritiladi. Shuni ta’kidlash joizki, xarajatlar ustidan nazorat olib borganda yoki umuman tannarxni hisobga olishda keltirilgan doimiy xarajatlarni alohida-alohida inobatga olgan ma’qul. Chunki faoliyat natijasida erishish mumkin bo’lgan ish hajmining o’zgarishi faqat o’zgaruvchan xarajatlar mikdoriga bevosita ta’sir etadi. Xarajat moddalari orasida mohiyati jihatidan xo’jalik yurituvchi subyekt ish birliklarining oshishiga to’g’ri proporsional ravishda o’zgaruvchi xarajatlarni o’zgaruvchi xarajatlar guruhiga kiritamiz. Bu guruhga taalluqli bo’lgan ko’rsatkichlar 4Doimiy xarajatlar Ishlab chiqarish hajmi o ‘ zgarishidan qat’iy nazar o ‘ zgarmaydi . Mahsulot tannarxiga1 kiruvchi . Davr xarajatlariga2 kiruvchi a) mahsulotlarni sotish bilan bog ‘ liq ayrim xarajatlar reklama xarajatlari va sh.o( ‘ .)ayrim umumishlab chiqarish xarajatlari (ijara xarajatlari, hisoblangan eskirish summalari, mol-mulk solig ‘ i va sh.o ‘ .) b) ma’muriy-boshqaruv xarajatlarining aksariyati

nima sababdan o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanishi asoslangan. Bu guruhga kiruvchi xarajatlar u yoki bu jihatdan xo’jalik yurituvchi subyekt ish natijalariga bog’liq ravishda o’zgaradi. Xo’jalik yurituvchi subyektdagi doimiy xarajatlar guruhiga kiruvchi xarajatlarning o’ziga xos xususiyatlari shundaki, ularning mikdori xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati natijasi bo’lgan ishlab chiqarish hajmiga bog’liq emas, ya’ni unga (ishlab chiqarish hajmiga) nisbatan doimiy xarajatlar o’zgarmasdir. Doimiy xarajatlar mutloq miqdorining ishlab chiqarish hajmiga nisbati keltarilgan doimiy xarajat miqdorini ifodalaydi va bu ko’rsatkichning umumiy xarajatdagi ulushi ishlab chiqarish hajmi oshgan sari kamayib boradi. Qayd qilish joizki, ayrim xarajat turlarini shartli-doimiy xarajatlar turlariga ham, shartli-o’zgaruvchan xarajatlar turlariga ham kiritib bo’lmaydi. Aniqrog’i, ayrim tur xarajatlar bir vaqtning o’zida ham o’zgaruvchan, ham doimiy xarajat komponentiga ega bo’ladigan xarajatlar hisoblanadi. Shuning uchun bunday xarajatlarni yarim o’zgaruvchan xarajatlar deb hisobga olgan ma’qul. Masalan, telefon xizmati xarajatlari: - bir oylik belgilangan ta’rif to’lanishi lozim bo’lgan summa – doimiy xarajatguruhiga kiritiladi; - shaharlararo va xalqaro so’zlashuv xarajatlari bo’lsa, o’zgaruvchan xarajatguruhiga kiritiladi. Ijara to’lovlari xarajatlarida ham shunday holatni kuzatish mumkin. Do’kon ijarasi qayd qilinadigan summa sifatidagi bir to’lov va tovar aylanmasidan foiz sifatida ikkinchi to’lovdan ham iborat bo’lishi mumkin. Yarim o ’ zgaruvchan xarajatlar Bir vaqtning o ’ zida ham o ’ zgaruvchan, ham doimiy xarajat komponentiga ega bo ’ lgan xarajatlar. Masalan, telefon xizmati xarajatlari a) bir oylik aniq to’lanishi lozim bo’lgan summa – doimiy 5

xarajat turiga kiritiladi; b) shaharlararo va xalqaro so ’ zlashuv xarajatlari bo ’ lsa , o ’ zgaruvchan xarajat guruhiga kiritiladi . Ana shu sanab o’tilgan barcha xarajat turlari bevosita ishlab chiqarish hajmiga qarab o’zgaradi. Aniqroq ifoda qilinadigan bo ’ lsa , ishlab chiqarish hajmi oshishi , uning eng kichik va eng yuqori nuqtasi qanday bo ’ lishiga qarab xarajatlar miqdorini hisobga olish mumkin . Ammo , mana shu asosiy bog ’ liqlik hozirgacha ilmiy tadqiqotlar obyekti sifatida to ’ liq o ’ rganilmagan . Boshqaruv hisobini tashkil qilish bevosita « xarajat – ishlab chiqarish hajmi foyda » ko ’ rsatkichlarining tahlilidan boshlanishi lozim . Agar buyurtmalar portfeliga muvofiq ishlab chiqarish hajmi aniqlangan bo ’ lsa , ana shu modeldan foydalanib , xarajatlar miqdorini aniqlash , bahoni belgilash va sof foyda qancha bo ’ lishi mumkinligini bemalol aniqlash mumkin . Ushbu uchta ko ’ rsatkich bir biri bilan bevosita chambarchas bog ’ langan bo ’ lib boshqaruv hisobi va shu boradagi nazoratning asosiy quroli bo ’ lib qolishi lozim . Har bir xo ’ jalik yurituvchi subyekt va xo ’ jalik yurituvchi subyektdagi ishlab chiqarish jarayonining o ’ ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda « xarajat – ishlab chiqarish hajmi - foyda » ko ’ rsatkichlarining bog ’ lanishini ham grafik , ham formula yoki oddiy arifmetik hisoblar ko ’ rinishida ifodalash mumkin . 6

7 Doimiy xarajatlar O ‘ zgaruvchan xarajatlar X a r a j a t l a rX a r a j a t l a rX a r a j a t l a r X a r a j a t l a r ( so ‘ mda )( so ‘ mda) Ishlab chiqarish hajmi Ishlab chiqarish hajmi Ishlab chiqarish hajmiIshlab chiqarish hajmi Mahsulot birligida Mahsulot birligida

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б. 8

Похожие

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari

Operatsion xarajatlar auditi

Xarajatlar tahlili maqsadi mazmuni va vazifalari

Daromad va xarajatlar hamda moliyaviy natijalar auditi

Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini tuzish hamda rasmiylashtrish