Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash nazariyasining predmeti - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash nazariyasining predmeti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.6650390625 KB

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash nazariyasining predmeti Reja: 1. «Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlash» tushunchasi va uning mohiyati. 2. Prognozlar klassifikatsiyasi, prognozlash usullari va ob’ektlari. 3. Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usuli. 4 «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash» kursining tarkibi va vazifalari.

1 «Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlash» tushunchasi va uning mohiyati. Kelajakni oldindan ko‘rmasdan, uning rivojlanish yo‘llarini prognozlamasdan jamiyat hayoti taraqqiyotiga erishish mumkin emas. Oxirgi yillarda prognozlash xalq xo‘jaligi maqbul darajada ishlashini ta‘minlashning asosiy vositalaridan biriga aylanmoqda. Boshqaruvning murakkab jarayonida prognozlash jamiyat ishlab chiqarishi va uning maqsadlarini ilmiy asoslashda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yullarini oldindan ko‘rish vositasi vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy prognozlash uzoq va o‘rta muddatli iktisodiy samarador yunalishlar, texnik siyosat va qabul qilingan qarorlar amaliyotda qay ahvoldaligini ko‘ra bilish uchun zarur. Iqtisodiyot va ishlab chiqarishni boshqarish maqbul qarorlar tanlash va ularning ijrosini ta‘minlashi zarur, chunki bugungi kunda jamiyat uchun asoslanmagan qaror qabul qilishdan ko‘riladigan zarar darajasi ko‘p marotaba o‘sib bormoqda. Shuning uchun zamonaviy xo‘jalik yuritish prognozlash ko‘lami kengaytirilishini uning usul va uslubiyatlari takomillashtirilishini talab etmoqda. Ijtimoiy rivojlanish jarayonini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamiyatdagi jarayonlarni boshqarish va rivojlantirish shunchalik samarali kechadi. Prognoz deganda ob‘ektning ilmiy asoslangan kelajakdagi holati haqidagi va uni amalga oshirish yo‘llari va sarflangan vaqtni oldindan bilish tushuniladi. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi. Prognozlashning asosiy yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy prognozlash hisoblanadi. «Iqtisodiy prognozlash» - bu, ilmiy - iqtisodiy fan bo‘lib, uning ob‘ekti kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa ishlash mumkin bulgan iqtisodiy ob‘ektlarning qonuniyligi va iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqish yo‘lidagi izlanishlardir. «Iqtisodiy prognozlash» jamiyat rivojlanishi qonuniyligi sohasidagi iktisodiy fan yutuqlariga va bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy va fan - texnika taraqqiyoti tendensiyalarining aniqligiga asoslanadi.

«Iqtisodiy prognozlash»ning rivojlanishida, ishlab chiqilayotgan prognozlarning ishchanligini oshirishda. Har hil ob‘ektlarning prognozlarini tuzish qonun-qoidalarini o‘rganadigan fan- «Prognostika», uning bir qismini tashkil etadigan «Iqtisodiy prognostika» fani katta rol o‘ynaydi. Shundan kelib chiqib, iqtisodiy prognozlarga quyidagicha ta‘rif berish mumkin. Iqtisodiy prognozlash – bu, iqtisodiy jarayonlarni bilishning ilmiy usullari hamda prognozlashning barcha usul va yullari yig‗indisini qo‘llash orqali iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqishidir. 2.Prognozlar klassifikatsiyasi, prognozlash usullari va ob’ektlari. Ijtimoiy -iqtisodiy prognoz (IIP) deganda mavjud statistikadan ilmiy bilish usullaridan foydalanib; agentning harakatlarida amal qilayotgan qonuniyatlardan; me‘yoriy-huquqiy cheklashlardan kelib chiqib; prognoz qilish usullari va vositalari yordamida iqtisodiy agentning kelajakdagi holatini ilmiy asosida ishlab chiqish jarayoni tushuniladi. Iqtisodiy agentning kelajakdagi holatini bilish IIP predmetini, agentlarning faoliyati va o‘zaro ta‘siri mexanizmlarinigina emas, mazkur agentlarning tarkibini, ularning maqsad va vazifalarini, me‘yoriy–huquqiy cheklashlarni, ob‘ektiv qonuniyatlarni va hokazolarni ham o‘z ichiga oluvchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni esa IIP ob‘ektini tashkil etadi. Mintaqadagi takror ishlab chikarish jarayonining o‘rganilayotgan jihatiga qarab, mazkur jarayoning har xil elementlari: ishlab chiqarish kuchlari, moliyaviy salohiyat, mehnat resurslari, aholining turmush darajasi va hokazolar iqtisodiy prognoz qilinishi mumkin. Prognozlarni olish va qo‘yilgan maqsadga muvofiq o‘rganilayotgan iqtisodiy agentning yanada yaxshilash maqsadida kundalik voqelika ta‘sir ko‘rsatish uchun mazkur prognozlardan foydalanish IIPning vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlar turlarining tuzilishi hisoblanadi. Т urlar - har xil mezonlar va belgilariga asoslanib ko‘rilishi mumkin. Masalan, ob‘ektlarga, prognozlash usullariga, yechiladigan

masalalarga, vazifalarga va boshqalarga. Bulardan eng muhimlariga quyidagilar kiradi: prognozlash ko‘lami; prognozlash muddati; ob‘ekt xarakteri; prognoz funksiyalari (funksional belgi). Prognozlash ko‘lami bo‘yicha quyidagilar ko‘rsatib o‘tilgan. a) makroiqtisodiy (xalq xo‘jaligi) va tarkibiy (tarmoqlararo va regionlararo) prognozlash; b) xalq xo‘jaligi majmualarining prognozlari (yoqilg‗i, energetika, agrosanoat, ishlab chiqarish infratuzilmasi, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari va boshqalar); v) tarmoq va regional prognozlar; g) xalq xo‘jaligi tizimining boshlang‗ich bo‘g‗inlarini prognozlash (korxonalarda ishlab chiqarish uyushmalarini va hokazo). Т uzilish muddati bo‘yicha prognozlar operativ, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli turlarga bo‘linadi. Operativ prognoz bir oygacha; -qisqa muddatli prognozlar 1 oydan 1 yilgacha; -o‘rta muddatli prognozlar 1 yildan 5 yilgacha; -uzoq muddatli prognozlar 5 yildan 20 yilgacha; O‘ta uzoq muddatli prognozlar 20 yildan ortiq tasdiqlanish muddatiga ega. Prognozlarning izlanilayotgan ob‘ekt xarakteriga ko‘ra bo‘linishlari har xil qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‗liq. Shunga ko‘ra, prognozlash quydagilarga ajratiladi. ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi; ilmiy-tehnik jarayonlarni ijtimoiy-iqtisodiy xarakterlari va oqibatlari; iqtisodiyot dinamikalari (sur‘atlari, faktlari va tuzilishlari); bandlik, mehnat resurslari va kadrlarni qayta tayyorlash; tabiiy resurslardan oqilona foydalanish; tadqiqotning yashash sharoiti; asosiy fondlar va kapital qo‘yilmalarni qayta tiklash. Prognozlar funksional belgisiga qarab ikkiga - normativ va izlanuv prognozlariga bo‘linadi.

Izlanuv prognozi izlanayotgan ob‘ektlarning kelajakdagi rivojlanish darajasiga asoslangan bo‘lib, bu darajalarni qo‘llash sharoitlaridan cheklashadi. Uning vazifasi o‘rganilayotgan ob‘ekt bor tendensiyalar saqlangan holda qanday rivojlanishini o‘rganishdir. Normativ prognoz izlanuv prognozlaridan farqli o‘larok oldin qo‘yilgan maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi maqsad qilib olinayotgan obektning kelajakdagi holatini prognozlash yo‘li va erishish vaqtini aniqlashdir. Izlanuv prognozi ob‘ektning oldingiga nisbatan kelajakdagi holatini aniqlashdan qaytayotgan bir vaqtda, normativ prognoz teskari tartibda amalga oshiriladi, ya‘ni kelajakdagi holatini qo‘yilgan maqsadining tendensiyalari va uni qo‘llash tartibida amalga oshiriladi. Prognozlar turlanishi prognozlash yullari bilan uzviy bog‗lik. Bir - birini to‘ldiruvchi uch xil prognozlash usullari mavjud. 1.Ekspert usuli. Bu usul boshlangich axborotlarni yig‗ish (anketa, intervyu) va ularni tahlil kilishga asoslanadi. Shu bilan birga prognoz maqsadi ekspertlar tomonidan qilingan tahlilga asoslanadi. 2.Ekstropolyatsiya – bu, ob‘ektning bo‘lishi mumkin bo‘lgan rivojlanishini o‘rganish va uning kelajakdagi rivojlanish qonuniyligidir. 3.Modellash – bu, prognozlashtirilayotgan ob‘ekt tuzilishida kutilayotgan o‘zgarishlarning normativ modellaridagi izlanishdir. Prognozlash amaliyotida sanab o‘tilgan prognozlarni ishlab chiqish yo‘llari birgalikda qo‘llaniladi. 3.Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usuli. Iqtisodiy prognozlashning fan sifatida rivojlanishida uning usuli katta rol o‘ynaydi. Usul – bu, o‘rganish yullari va usullarini tanlash hamda shu tarmoqdagi haqiqat ko‘rinishlarini umumiylashtirishdir. Iqtisodiy prognozlashning usuli har bir tarmoqda bo‘lganidek izlanayotgan ob‘ektlarga qarashli, o‘rganilayotgan omil va ko‘rinishlar asosiga kirish mumkin bo‘lgan dialektik usuldir. U umumiy ilmiy

usullar va izlanishiga yondashuv hamda iqtisodiy ko‘rinishlarni ilmiy prognozlashga asoslangan o‘ziga xos usullar asosida ishlatiladi. Umumiy yondashuvlardan quyidagilarni ajratish mumkin: tarixiy yondashuv; kompleks yondashuv; tizimli yondashuv; tuzilmaviy yondashuv; tizimli-tarkibiy yondashuv. Т arixiy yondashuv har bir hodisaning tarixiy tuzilishi bilan o‘zaro bog‗likligini ko‘rib chiqishdan iborat. O‘tmish hozirgi kun va kelajakning o‘zaro bog‗liqligidan kelib chiqadi, kelajak hozirgidek mavjuddir. Shuning uchun prognozlash hozirda mavjud bo‘lgan qonun va tendensiyalarni undan tashqariga o‘tkazadi va uning asosida kelajakning mavjud bo‘lmagan modelini ishlab chiqish bilan bog‗liq. Bir xil ko‘rinishdagi har xil tarixiy shakllarning mavjudligi orasidagi bog‗liqlik izlanayotgan ob‘ektning hozirgi ko‘rinishi uning oldingi rivojlanish natijasi ekanligini bildiradi. Bunday yondashuv mantiqiy izlanish ijtimoiy rivojlanish tarixiy xarakterining aksi hisoblanadi. Kompleks yondashuv hodisalar va ularning bog‗liqligi va karamligini ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi. Buning uchun shu hodisalarni o‘rganuvchi nafaqat bu fan, balki boshqa fanlarning ham usullaridan foydalaniladi. Ijtimoiyiqtisodiy ob‘ektlarning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi ilmiy tasavvurlarni ishlab chiqishning nazariy asosi siyosiy iqtisod hisoblanadi. Iqtisodiy prognozlashning amaliyoti va nazariyasida boshqa ijtimoiy fanlarning ilmiy apparati keng qo‘llaniladi. Т izimli yondashuv murakkab iqtisodiy tizimlardagi hajmli va sifatli bo‘lishi mumkin bulgan jarayonlar o‘tishini o‘rganishni nazarda tutadi. Ular iqtisodiy pronozlashda katta rol o‘ynaydi. Hodisaning har bir ko‘rinishi tizim sifatida olinishi mumkin. Bu degani ular o‘zaro bog‗liq qator funksiyalar, afzalliklarni ta‘minlovchi bir-biri bilan bog‗liq qismlardan iborat. Bu afzallik va funksiyalarni bilgan holda o‘rganilayotgan ob‘ektning harakatini oldindan bilish mumkin. Т izimli yondashuv tizimning umumiy maqsadini aniqlashdan va hamma sistemalar osti faoliyatini maqsadga erishishdan chetlashtiruvchi har bir

yechimning ishlab chiqilishi va asoslanishiga asoslanuvchi siyosiy fikrlash ko‘rinishini anglatadi. Bunda berilgan tizim boshqa bir katta tizimning bir qismi sifatida qaraladi, uning rivojlanish maqsadi bu tizimning rivojlanish maqsadlari bilan bog‗lanadi. Strukturaviy yondashuv prognozlash ob‘ektlarida izlanish katta rol o‘ynaydi. Strukturaviy yondashuvda izlanish ob‘ekti o‘zi tarkibidagi elementlar va ularning o‘zaro harakatida ko‘rib chiqiladi. Bu esa o‘rganilayotgan ob‘ekt haqidagi tasavvurni kengaytirishga imkon beradi. Т izimli - tarkibiy yondashuvi bir tomondan, tizimni dinamik rivojlanayotgan bir butunlik sifatida qarashni ko‘zda tutsa, ikkinchi tomondan, tizimning o‘zaro harakatdagi strukturaviy elementlariga bo‘linishidir, chunki haqiqatda har bir tarkibiy element boshqa hamma elementlarga qanday ta‘sir etsa, butun tizimga ham shunday ta‘sir etadi. Bu bilan tizim elementlari aloqasining qonuniyligini ochish imkoni paydo bo‘ladi. 4 «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash» kursining tarkibi va vazifalari. Bu kursning vazifalari xalq xo‘jaligining rivojlanishi bo‘yicha hukumat qarorlaridan kelib chiqadi. Bu vazifalar hozirgi kunda iqtisodiy strategiya barcha strategiyalardek fundamental, uzoq muddatli, maqsadli masalalarni qo‘yishdan boshlanadi. Ular orasida eng yuqori maqsad - xalqning madaniy va moddiy yashash darajasini asta-sekinlik bilan ko‘tarishdir. Iqtisodiy strategiya qo‘yilgan maqsadga borish yo‘llari va aniq usullarini o‘z ichiga oladi. Bunda iqtisodiy prognozlash katta ahamiyatga ega. Kursning maqsadi asosiy tamoyillarni va yo‘llarni o‘rganish asosida jamiyatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‗langan holda, bu tarmoq tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o‘rganishdan iborat.

Qisqacha xulosalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyatni rivojlanish maqsadlarini aniqlash va bunga erishish kerakligi iqtisodiy resurslarni hajmini hisoblashda zarur. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi. Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlarning turlarining hisoblash. Prognozlar funksional belgisiga qarab quyidagi: normativ va izlanuv prognozlariga bo‘linadi. Bir-birini to‘ldiruvchi uch xil prognozlash: ekspert, ekstrapolyatsiya, modellash usullari mavjud. Iqtisodiy prognozlash tarixiy, kompleks tizimli, tuzilmaviy va tizimli tuzilmaviy yondashuvlarga bo‘linadi. Kursni maqsadi iqtisodiy tamoyillarini va yo‘llarini o‘rganish asosida jamiyatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‗langan bu tarmoq tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o‘rganishdan iborat.

Asosiy adabiyotlar. 1. Irmatov M.M., Хaydarov M.Т. «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т.: ТDIU 2004 yil. 2. Лившиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 3. Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Вупуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова МГУ 122с. 4. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 5. Ефимова М.Р и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004. 6. Парсаданов Г.А., Прогнозирование национальной экономики М., Высшая школа, 2002. 7. Гончарова Е.В. Прогнозирование национальной экономики. Учебное пособие М. 2003 8. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. Учебное пособие

Похожие

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Mintaqalarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlash

Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini rivojlanishini prognozlash

Aholi turmush darajasining ko’tarilishi va ijtimoiy rivojlanishni prognozlash