Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi turli xil nazariya va qarashlar - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi turli xil nazariya va qarashlar

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi turli xil nazariya va qarashlar Reja: 1. Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi nazariyalar (A.Smit, A. Marshall, J. Keyns qarashlarining mohiyati). 2. Hozirgi zamon monetarizmi, institutsionalizm va liberalizm oqimlari namoyondalari qarashlari. 3. O‘zbekistonda iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi nazariyalarning shakllanishi. 4. Iqtisodiy taraqqiyot darajasi .

Asosiy tayanch tushunchalar: A.Smit, A.Marshall, J.Keyns, M.Fridmen, institutsionalizm, neoliberalizm va monetarizm oqimlari, «tabiiy tartib», proteksionizm siyosati, erkin tashqi savdo, «Repreztativ firma», o‘sib boruvchi foyda va doimiy foyda, multiplikator, «aralash iqtisodiyot», antitrest siyosat, neoliberalizm, monetar g‘oyalar. Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi nazariyalar (A.Smit, A.Marshall, J.Keyns qarashlarining mohiyati ) Iqtisodiy rivojlanish to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish uchun eng avvalo ushbu tushunchaga oid nazariya va qarashlarni chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir. A.Smit merkantilizm, ilk klassik maktab va fiziokratizm g‘oyalarini mukammal o‘rganib, shular asosida yangi iqtisodiy maktabning shakllanishini nihoyasiga yetkazdi. Aslini olganda u bozor iqtisodiyoti asosini yaratdi. Iqtisodiy taraqqiyotning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o‘zaro nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atagan. A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning tamoyili va maqsadi bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy harakatni o‘rganish uchun nazariy konstruksiya yoki modeldir deb tushunishgan. Demak, jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik kerak, degan xulosa chiqariladi. Bu tamoyilga ko‘ra quyidagilar taklif etiladi: Ishchi kuchining erkin harakati; Savdoda (yer savdosida ham) to‘la erkinlik; Sanoat va ichki savdoni xukumat tomonidan reglamentatsiya qilishga qat’iy qarshilik; - Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi). Olimning bu g‘oyalari keyinchalik to‘la amalga oshdi. A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g‘oya yotadiki, unga ko‘ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo‘ladi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy

taraqqiyotning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keldi va buni o‘z tadqiqotlarining boshlang‘ich punkti deb qabul qildi. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining samarasizligini ko‘rsatib, «hukumat har doim va istiznosiz buyuk isrofgarchidir» deydi. Shu sababli davlatning faqat uch funksiyasi tan olinadi: 1) huquq-tartibot; 2) mamlakat havfsizligini ta’minlash; 3) jamiyatga zarur bo‘lgan (ammo xususiy sektor tomonidan tuzilmagan) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta’minlash. Smit zamonaviy davlatning soliq siyosatining nazariy asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning kuchi va imkoniyatiga mos kelishi, ishga yaroqli har bir kishiga alohida belgilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning shakli va olinish vaqti esa to‘lovchi manfaatiga mos kelishi zarur. A.Smitdan keyin A.Marshall (1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yangi klassik) yo‘nalishning yetakchi vakili va marjinalizmning «Kembrij maktabi»lideri sifatida maydonga chiqdi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini «sof» iqtisodiy nazariya pozitsiyasida turib, xo‘jalikning ideal (benazir) modelini tadqiq etdi. Ammo birqancha iqtisodiyotning mo‘tadilligi (muvozanati) bilan bog‘liq marjinal g‘oyalar orqali u bu fanni «xususiy» hol, ya’ni firma, soha (mikroiqtisodiyot) darajasida qaraydi. U korxonada ishlab chiqarish hajmlarini o‘stirish davomida solishtirma ishlab chiqarish harajatlari o‘zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab chiqarish masshtabini oshirganda undan keladigan nafning miqdori muammosi qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd qiladiki, odatda raqobatli iqtisodiyotda yirik korxona (firma) o‘z tovariga narxni pasaytirishni ta’minlaydi, bu esa raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi, maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo‘llay olish tufayli). Eng muhimi bunday iqtisoddan butun jamiyat manfaat ko‘radi. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi sanoat jihatidan rivojlangan va past rivojlangan mamlakatlarga katta zarba berdi. Avvalgi (klassik, neoklassik) ta’limotlar tadqiqotida mikroiqtisodiy tahlil (alohida korxona) asosiy o‘rinni egallagan bo‘lsa, inqiroz katta ishsizlik sharoitida boshqacha, makroiqtisodiy tahlil

(davlat, jahon) ga zarurat tug‘ilgan edi. Fanning bu sohasida hozirgi davrning taniqli iqtisodchisi J.M.Keyns muhim kashfiyotni yaratdi . Jon Meynard Keynsning bosh asari - « Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi » (1936) kitobidir. Uning barcha asarlaridagi bosh masala kapitalizmni oqlash, uning inqirozlarsiz rivojini ta’minlashning abadiyligini isbotlashga o‘rinishdir. Uning yaratgan nazariyasi iqtisodiyot ta’limotlari tarixida alohida o‘rin egallaydi va bu o‘ziga xos inqilob bo‘lib, hozirgi davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining boshidayoq klassik maktabga qarshi ekanligini bayon etdi. Keyns ta’limotining asosiy va yangi g‘oyasi shuki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi mukammal va o‘z-o‘zini avtomatik ravishda tartibga sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy o‘sishni faqat davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi ta’minlay oladi. Bu ish davridagi amaliy iqtisodiyotdagi konkret ahvol bilan chambarchas bog‘liq edi. Yetakchi olimlarning ta’kidlashicha (J.K.Gelbreyt, M.Blaug), firmalar, monopoliya va oligopoliyalar faoliyatidagi tengsizlik nisbatan kichik doiradagi odamlarning faoliyati bilan bog‘liq, bu tengsizlik prinsipida davlatning aralashuvi bilan tuzatilishi mumkin edi. Hozirgi zamon institutsionalizm,neoliberalizm va monetarizm oqimlari namoyondalari qarashlari Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm yo‘nalishi AQShda XX asrning 20- 30 yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning oxirlarida vujudga kelgan (T.Veblennning 1899y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan bog‘liq). Bu ta’limot yo‘nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat rivojlanishining xarakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladilar. Bu tushuncha tagida ijtimoiy xodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya’ni jamoat ruhining namoyon bo‘lishi, yurish-turish va o‘ylash usulini xalqning ma’lum guruhlari uchun odatiy, an’anaviy, shuningdek huquqiy, ahloqiy va boshqa ko‘rinishlarini o‘z ichiga oladi. Bu yo‘nalish mafkurachilarining fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo‘lgan xususiy mulk, soliq,

pul, kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo‘lishi shaklidir. Demak, ular obyektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini to‘la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolyutsiyasini tahlil etadilar. Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo‘ldi va XX asrning 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarga davlatning ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmagan erkin raqobat g‘oyasining ustuvorligiga asoslanadi. O‘zbekistonda iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi nazariyalarning shakllanishi Insoniyat XXI asrga kelib, ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining mohiyatini chuqurroq anglash bilan bir qatorda, uning asoratlariga barham berishga astoydil kirishganini namoyon etmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi uchun sobiq mustabid tuzum merosi va sohta mafkuraning oqibatlari quyidagilarda o‘z aksini topishi Respublika PrezidentiI.Karimov asarlarida umumlashtirilgan : 1.Bir yoqlama rivojlangan, mo‘rt, zaif iqtisodiyotga asoslangan markazga qaram yarim mustamlaka mamlakat. 2.Boy mineral xomashyo resurslaridan nazoratsiz va ayovsiz foydalanishga hamda paxta yakkahokimligiga asoslangan iqtisodiy tizim. 3.Mahalliy xomashyolarni qayta ishlash quvvatlarini ibtidoiy darajadaligi, ishlab chiqarishning texnologik asbob-uskuna va butlovchi qismlar, shuningdek yoqilg‘i ta’minotida markazga qaramlik. 4.Eng muhim oziq-ovqat mollari (un, shakar, go‘sht-sut mahsulotlari)va boshqa xalq iste’moli mahsulotlarining chetdan keltirilishi. 5.Paxta xomashyosi mahsulotlarining suv tekinga tashib ketilishi, oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorida o‘ta xaridorgir bo‘lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foydadan O‘zbekiston xazinasiga tushmaslik .

6.Iqtisodiy o‘sish sur’atlari samaradorligi ko‘rsatkichlarining salbiy darajadaligi ortib borishi, moliya-pul tizimining butkul ishdan chiqishi. 7.Xorijiy mamlakatlar bilan bevosita tashqi iqtisodiy aloqalarning cheklanganligi. 8.Qishloq joylarda yashirin ishsizlik, shahar va qishloqdagi turmush darajalaridagi farqning ortib borishi. 9.O‘zbekiston aholisi turmush darajasi ko‘rsatkichlarining sobiq SSSRdagi eng oxirgi o‘rinlardan biriga tushib qolganligi. 10.Ekologik muammolarning keskinlashuvi, yer-suv resurslaridan ayovsiz foydalanish, yerlar sho‘rlanishining ortishi, cho‘l zonalarining kengayishi . Yuqorida keltirilgan xulosalarni isbotlovchi dallillar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. 1991 yilda yetishtirilgan paxta xomashyosining bor-yo‘g‘i 3,5% i pirovard iste’mol uchun respublikada qayta ishlangan. 2. 1990 yilda respublikada mavjud korxonalarning 38% sobiq ittifoq, 54% sobiq ittifoq-respublika, bor-yo‘g‘i 8% korxonalar respublika mulkchiligi tasarrufida bo‘lgan. 3. 1988 yilda 4349.3 mln. ga ekin maydonlarining 125.3 ming ga maydoni (2.8%) aholining shaxsiy tomorqalarini tashkil etgan. 4. «1930 yilda respublika aholisining 70% ga yaqinining jami daromadi tirikchilik o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan eng quyi darajadan ham past edi. Ayni mahalda Rossiya va Ukrainada aholining 30 % ga yaqinigina shunday ahvolda kun kechirgandi». 5. Ma’lum sabablarga ko‘ra, respublika hozirgi xalq xo‘jaligi va aholi juda qattiq ehtiyoj sezayotgan tovarlarning 65% gacha bo‘lgan qismini tashqaridan keltirishi majbur edi. Yoqilg‘i, stanoklar, asbob uskunalar, yog‘och-taxta va yog‘och materiallari to‘g‘risida gapirmasak ham bo‘ladi. Ular ham chetdan keltirilgan.

Adabiyotlar : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik

Iqtisodiy taraqqiyot omillari va shart- sharoitlari

«Turizm - nazariya va amaliyot» faniga kirish

Iqtisodiy taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlari

O’zbekiston respublikasining tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi