Iqtisodiy o'sishning yangicha nazariyasi - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy o'sishning yangicha nazariyasi

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

244 KB

Iqtisodiy o`sishning yangicha nazariyasi Reja: 1. Iqtisodiy o`sish modellarida inson kapitalini inobatga olinishi 2. Inson kapitalini iqtisodiy o`sishga ta’sirini o`rganish va modellashtirish nazariyalari. 3. Davlatning iqtisodiy siyosatini iqtisodiy o`sishga ta’siri

Iqtisodiy o`sish modellarida inson kapitalini inobatga olinishi So`ngi yillarda inson karitaliga investitsiya qilish uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o`sish omili sifitida qaralmoqda. Inson kapitali haqidagi ilk qarashlar iqtisod siyosat va statistika otasi ingliz olimi Uilyam Petti (1623-1687) o`z ishlarida to`xtalib o`tgan. Uning 1676 yilda yozilgan ―Siyosiy arifmetika asarida‖ inson kapitalini umumiy iqtisodiyotdagi ulushini hisoblashga harakat qilgan. Ingliz iqtisodchisi o`z asarida inson kapitalini barcha moddiy kapitaldan ustun qo`ygan. U Angliya aholisini 417 mln. funtga va uning qolgan moddiy boyligini 250 mln. funtga baholagan. Petti g`oyalarini rivojlantirgan iqtisodchi olim Adam Smit (1723-1790) bo`lib hisoblanadi. Adam Smit individ qobilyati g`oyasi ustida ish olib borgan. A. Smit fikricha individlar qobilyati bilan bir biridan farq qilishadi va bu ularning kamchiligi emas balki ustunligi bo`lib hisoblanadi. Individ o`z qobilyatidan kelib chiqib ma’lum faoliyat turi bilan shug`ullanadi. Ta’lim tarbiya jarayoni ham qobilyatiga qarab olib borilishi kerak. Natijada esa shaxs o`z qobilyati bilan ma’lum faoliyat turi bilan shug`ullanib undan ko`proq daromad oladi deb fikr yuritadi. Agarar jamiyatda asosiy e’tibor yerlarning joylashuvi uning hajmiga qaratilsa, industrial jamiyatda kapital hajmi, ya’ni resurslar hajmi ularning yaqinligi va bir qator omillar e’tiborga olingan. Hozirgi informatsion davrda asini axborot tashkil etib unda axborotning soni, sifati va turi mavjudligi jamiyatning ustunligini belgilab bermoqda. Axborot davrining boshlanishidan to hozirgacha jamiyat va informatsion texnologiyalar o`rtasidagi aloqa tobora jadalllashib bormoqda, bu esa o`z navbatida inson kapitaliga bo`lgan talabni oshishiga olib kelmoqda. Umumiylashtirib aytish mumkinki agrar jamiyatda yer, industrial jamiyatda tabiiy resurslar ustunlik qilsa informatsion jamiyatda ilmiy tadqiqot institutlar va markazlar bo`lib hisoblanadi . Demak, iqtisodiyot rivojlanishi inson kapitali konsepsiyasini shakllanishiga va uni jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo`lishiga sabab bo`lgan. Zamonaviy inson kapitali nazariyasi Gerri Bekker (1930) tomonidan ―Inson kapital‖ (1964) nomli asarida shakllantirilgan. Uning fikricha, inson kapitali quyidagi elementlardan tashkil topgan: individ bilimi, ishlab chiqarishdagi malakasi va

motivatsiya. G. Bekker fikricha inson kapitali texnika texnologiyalardan ham yuqori kapital qaytimiga ega bo`lib, uni rivojlantirish uchun kelajakdagi mutaxasislarni o`qitish, ishlayotganlarning malakasini oshirishga investitsiya qilish zarur deb hisoblaydi. Iqtisodchi olimlar olib borgan natijalarida ko`ra inson kapitalini ikki aspektga bo`lishadi : 1. Inson kapitali zaxira sifatida. Inson kapitali - insonda mavjud zaxira sog`ligi, bilimi, tajribasi, qobilyati, motivatsiyalar orqali mehnat samaradorligini oshishi va natijada daromadning ko`payishiga olib keladi. Odatda uning tarkibiga quyidagilarni ajratib ko`rsatishadi : Tug`ma qobilyati; Ma’naviyati; Umumiy va maxsus bilimlari; Bilimlarini kerakli joyda kerakli paytda foydalana bilishi . 2. Inson kapitali daromad oqimi sifatida. Inson kapitaliga kapitalni yo`naltirish asosiy aktiv sifatida uni butun umri davomida daromad keltirish manba’siga aylanadi. Inson kapitali haqidagi nazariyani paydo bo`lishi, so`ngi yillarda nomoddiy kapital yig`ilishi inson rivojlanishiga olib keldi. Inson kapitali deganda insonnning barcha samaradorlik ko`rsatkichlari tushuniladi, ya’ni bilim egallash, malaka oshirish, hamda motivatsiya va energiyalarni iqtisodiy samaradorlikni oshirishga ishlatiladi. Odatda inson kapitaliga kiritilgan investitsiyalar deganda ta’lim, tarbiya, sog`likni saqlash, hamda insonnni qayta tayorlash va malakasini oshirish uchun qilingan xarajatlar tushuniladi. Umuman olganda inson kapitali - yuqorida aytilganidek mehnat unumdorligi yoki malakasining oshishi faqatgina ularga kiritilgan investitsiya orkali kupaytirish mumkin. Bu jarayon ta’lim (bilim) deya yuritiladi, ammo aytib o`tganimizday bu jarayonni ishdan uzluksiz ravishda xam olish mumkin. Biz daromadni kiskarib ketish konuniyatini rad etishimiz mumkin, agarda, biz bir vaqtning o`zida investitsiyani inson kapitaliga hamda fizik kapitaliga kiritsak. Bu model doimiy samaradorlikni nazarda

tutganligi uchun (fizik va inson kapitallarining yig`indisidan olinadigan doimiy daromad), unda agar fizik va inson kapitalini ikki barovarga oshirsak, u xolda bizda ikki barobar daromad olish imkoniyatlari buladi. Inson kapitalini yoki malakani oshirishning asosiy omili bo`lib uzluksiz ravishda olib boriladigan ta’lim tizimi hisoblanadi. Insonlar maktab va boshqa o`quv muassalarida ta’lim olib ish xaqlaridan voz kechkanlar deb xisoblaymiz. Chunki agarda ular ta’lim olish o`rniga biron bir korxonada ishlab yurganlarida ma’lum bir maosh olishgan bo`lishar edilar. Bunday jarayonni iqtisodchilar inson kapitaliga kiritilgan investitsiya deb yuritadilar. Umumlashtirib iktisodiy o`sishni qaysi alternativ yulini tanlashimiz lozim? Birinchi variantni biz elitizm deb atagan edik: ma’lum bir gurux insonlar yaxshi ma’lumot oladilar, chunki iqtisodiyot rivojlanishi ularning qay darajada davlatni boshqarishiga bog`liq. Bu nazariyaga ko`ra agar yetakchilar yaxshi ma’lumotga ega bo`lsalar u holda mamlakat barqaror rivojlanadi deb yuritiladi. Ikkinchi variantni biz universalizm deb atadik: xar bir inson minimum bilim olishi kerak. Bu variantning mazmuni shundan iboratki, xar bir ishchidan iqtisodiy o`sish yangi texnologiyalarni tez ravishda kiritilishi kerak ekanligidadir. Oxirgi 30 yillar ichidagi Sharqiy osiyodagi iqtisodiy o`sish avval tikuvchilik, keyin soatlar va radiomaxsulotlar ishlab chiqarishdan boshlangan. Sifat darajasi bu davlatlarda asta- sekinlik bilan oshib bordi, va undan keyin esa bu davlatlar boshqa davlatlarga moliyaviy yordam ko`rsatishni boshladilar. Bunday iqtisodiy tizimda har bir ishchi turli xil kasblarni egallashi lozim. Shuning uchun bunday sharoitlarda, shunday ta’lim sistemasi tuzilishi kerakki, bu ta’lim tizimi ishchilar uchun turli xil kasblarni egallashiga ko`maklashishi kerak. Oxirgi 30 yillar ichida inson kapitalini to`plash modeli uneversalizmga asoslangan bo`lib, u elitizmga asoslangan modelidan ko`ra afzalliroqdir .

Inson kapitalini iqtisodiy o`sishga ta’sirini o`rganish va modellashtirish nazariyalari . Inson kapitali nazariyasini rivojlanishi inson kapitalini iqtisodiy o`sishdagi roli, ulushi va o`sishdagi hissasini o`rganish 80-90 yillarda ko`plab iqtisodchi olimlarning o`rganish obyekti bo`lib qoldi. Birinchilardan bo`lib R. Lukas 1988 yilda inson kapitalini zaxirasi va uning oqibatlarini inobatga olishga harakat qilgan. U quyidagi ishlab chiqarish funksiyasidan foydalangan : Bu yerda, u - inson kapitalini yaratishda mehnatning ulushi h(t) - inson kapitali zaxirasi h α (t) - t vaqt ichida inson kapitalining o`rtacha darajasi Shu bilan bir qatorda yig`ilishining 2 sharti mavjud : 1) Inson kapitali uchun: h*=∆h(1-u) 2) Fizik kapital uchun: k*=ak α h(1-α+ψ) Faraz qilaylik iqtisodiyot dinamik muvozanat holatda bo`lsa, bu yerda k * /k(=γ k ) ва h * /h(=γ h ) ya’ni doimiy fizik kapital ( γ k ) va inson kapitali ( γ h) o`sadi. Dinamik muvozanat holatda kapital bilan qurollanish darajasini o`sish суръати (α-1)k * /k+(1-α+ψ)h * /h=0 ga teng bo`ladi. (α-1) shartida dinamik muvozanat γ h = ∆(1- u ) γ k =[(1- α + ψ )∆(1- u )]/(1- α ) Ekstral mavjud emas holda ( ψ =0) γ h = γ k =∆(1- u ) Bu holda o`sish sur’ati butunlay inson kapitali o`sish surati bilan o`lchanadi. Izoh. Ekstrenal bu - ichki samara bo`lib, tarmoq ichida samara mavjudligida boshqa tarmoqda harajatlarning ko`payishiga olib keladi. ψ >0, γh>γk holatda inson kapitali fizik kapitalga nisbattan ko`proq o`sadi.

Inson kapitalini ekstrenalligi sababli ―Lukos iqtisodiyoti‖ samarasi past bo`lib hisoblanadi. Inson kapitalini iqtisodiy o`sishga ta’sirini modelini tuzgan olimlar G. Menkyu, D. Romer va D. Uelomlar bo`lib hisoblanadi. Ular o`zlarining o`sish modellarga fizik kapitaldan insonkapitalini ajratib olganlar. Modelda Kobba- Duglasning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanishgan. U quyidagi qo`rinishga ega: Model mualliflari fizik kapital, inson kapital va istemol uchun bitta funksiyadan foydalanilgan. Shuning uchun, istemolning birlik shartidan foydalanilmaydi yoki birlik fizik kapital, yoki inson kapitalni birlik deb olinadi. Ular inson kapitali chiqimini fizik kapitalinikidek deb

5.2.7 - tenglamadan ko`rinib turibdiki, aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromad aholining o`sish sur’ati va fizik va inson kapitali yig`ilishiga bog`liq. Tenglikning koeffitsentlari omillarning ulushini ko`rsatib turibdi. Davlatning iqtisodiy siyosatini iqtisodiy o`sishga ta’siri. Ko`pchilik iqtisodchilar kanday qilib xukumat iktisodiy o`sish sur’atlariga ta’sir kiladilar deb savol beradilar. Ma’lumki xukumat iktisodiyetda juda katta imkoniyatga va kuchga ega bulgan iktisodiy vositalaradan xisoblanadi, shuning uchun uni xarakatlari katta axamiyatga ega. Xukumat iktisodiyotga turli xil yo`llar bilan ta’sir kilishi mumkin va bunga kuyidagilar bo`lishi mumkin : • hukumat konuniy xujjatlarni belgilashda kumaklashadi va bu narsa o`z navbatda maxsulot yaratuvchilarga katta imkoniyat tugdiradi. Agarda xukumat bunday sharoitlarni yaratib beraolmasa u xolda shu mamlakat iktisodiy o`sishi deyarli yukori bulmasligi mumkin. • hukumat makroiktisodiy sharoitlarga ta’sir kilish mumkin, chunki firmalar inflyatsiya yukori bulgan davlatda maxsulot ishlab chikarishlari kiyinchilik tugdiradi. • hukumat iktisodiy o`sishning sur’atlariga ta’sir kilishi mumkin, ya’ni turli xil vositalardan foydalangan xolda (monetar siyesat, fiskal siyesat va x.k.z.). Davlat xarajatlari strukturasi xam katta axamiyatga egadir . Iqtisodiy o`sishga karatilgan kupchilik ishlarda yukoridagi aspektlar taxlili berilgan bulib unda kaysi aspektlarning biri kuprok iktisodiy o`sishga ta’sir kursatilishi kursatilgan. IV. Iktisodiy o`sish manba’lari: empirik taxlillarning nitijalari A. Iktisodiy o`sish omillarini inobatga olinii . Al hamda A6 jadvallarida (Bosvort va Kollinzlar ishlaridan (Bosworth and Collins, 1998)) 88 davlatlarda turtta davrdagi iktisodiy o`sish omillara kursatilgan: 1960-70, 1970-80, 1980-86 va 1986-90 yillarda. Masalan A1 jadvalning birinchi katorida, xitoydagi urtacha o`sish sur’atlari 1960yil 1970yillar davri ichida 1,7 foizni tashkil kilgan. Kapital iktisodiy o`sish omili sifatida - Ak/k tenglamasining kismi (4) – nolga teng bulgan - (1 - a) Aye /ye xuddi shu tenglamaning kismi - 0,4

foizga teng bulgan. Iktisodiy o`sish sur’atlarining boksha kismlari - 1,3 fozni tashkil kilgan – va bu texnologiya rivojlanishiga boglik bulganligidandir. Elvin Yang (Alwyn Young, 1994)) Sharkiy Osiye davlatlardagi yukoro iktisodiy o`sishi omillarning tuplangalgi deb aytgan birinchi iqtisodchilardan xisoblanadi. Masalan Singapurdagi 1960chidan 1970yilga axoli jon boshiga tugri kelgan 5,6 foizni tashkil kildi va bu fizik kapitalning tuplanishi, 0,3 foizi esa inson kapitaliga tugri kelgan. Agar biz fizik hamda inson kapitalini inobatga oladigan bulsak, Singapurdagi iktisodiy o`sish sur’atlari nolga teng bulgan. Xuddi shunday natijalar 1970yildan 1980yilgacha va 1980yildan 1986yilgacha bulgan davrda ko`zatilgan. Shu ma’lumotlarga asoslangan xolda Yang Singapurdagi iktisodiy o`sishning asosiy omili fakat xarakat va kattik mexnat degan xulosaga kelgan. Bu kilingan xulosa, bundan oldingi kilingan xulosaga mutlok fark kiladi, chunki oldingi xulosalarga karaganda Sharkiy Osiyedagi iktisodiy o`sish fakatgina texnologiyani yaxshilash orkaligina erishilgan deb aytidgan. Aslida esa mana shu davlatlardagi iktisodiy o`sishning paydo bulishi fakatgina fizik kapitalning tuplangaligidanlir. Shuni aytib utish joizki, agarda yukoridagi davlatlarda texnologiyalarni takomillashtirilmaganda, u xolda kamayib borayetgan daromad konuni iktisodiy o`sishni yukka chikarar edi. 1994 yilda Yangning bashoratiga kura sharkiy osiyeda ruy bergan uta yukori rivojlanishni pasayib ketishini aytgan. Singapurning baxtiga, ishlab chikarish o`sish sur’atlari 1986 yildan 1992 yilgacha oshib keldi, va urtacha yiliga 7,4 foizni tashkil etdi. Bu kursatkichdan fakat 2,6 foizi kapital yigilmasi bilan belgilanadi va 0,6 foizi - ta’lim. Shunday kilib texnologiya bir yilda 4 – foizga oshgan. Iqtisodiy bir birliklardan kat’iy nazar konvergensiya iktisodiy nazariyada asosiy va tortishuvlarga xos bir masalalardan xisoblanadi. Yukorida aytib utilganidek neoklassik model boy va kasho davlatlr urtasidagi taxminiy konvergensiyani kursatib utadi. Xuddi shu savollar makroiqtitsodiy nazariyasi va iktisodiy o`sish tarafdorlarini xam kiziktirib kelmokda. Ammo ular uchun taxlil obyektlari bulib uy xujaliklari emas balki butun bir davlatlr kiziktiradi. Masalan ular kasho davlatlar

kasholigigacha koladimi yeki yukmi, boy davlatlar esa un yillardan keyin xam boy bulib koladimi yeki yukmi shuni bilishni istaydilar. Bu asosiy savollar konvergensiya xakidagi asosiy tortishuvlarga aylangan. Aslida bu masalar oldindan kizikish uygotgan bulsada, lekin makroiktisodiyetchilar va ekonomitristlarni 80-yillarga kelib katta kizikish paydo buldi. Konvergensiyaning ikki asosiy konsepsiyalari klassik ishlarda namoyon etilgan. Ularni r-konvergensiya va konvergensiya deb atashadi. Bizningcha, agar konvergensiya ruy bersa u xolda kasho davlatlar boy davlatlarga nisbatan yukori iktisodiy o`sish tendensiyaga moyilligi borligini atamaiz. R-konvergensiyasiga misol kilib, uy xujaliklari yeki mamlakatdagi o`sish sur’atlari retsessiya koeffitsenti, boshlangich daromadlarga nisbiy ta’sirini utkazadi. Masalan, 1(a) chizmada, ma’lum bir davlatlar guruxida R- konvergensiyasi 1960dan 1997 yilgacha olingan. Bu chizmadan shuni ko`zatish mumkinki,1960 yilda R-konvergensiyasi ko`zatilgan rivojlangan davlatlarda, yildan-yilga iktisodiy o`sish sura’tlari, rivojlanayetgan davlatlarga nisbatan yukori bulgan 1 (b) – chizma. Iktisodiyetda a-konvergensiyasini, axoli jon boshiga tugri keladigan real YAMM asta-sekin oshib borilishida ko`zatiladi. Demak, agar biz tarkalish koeffitsentini yiliga 0, keyin yiliga 5ta, keyin esa yiliga 10ta deb olsak, u xolda ma’lum vakt ichida tarkalish darajasi kamayib borishini ko`zatashimix mumkin, va bu xolatda F - konvergensiya buldi deyishimiz mumkin.

Iktisodiy nazariya masalalarida konvergensiya barcha iktisodiy birliklardagi asosiy savollaridan bulib kolmokda. Yukorida aytib utilganidek neoklassik modeli boy va kashok davlatlardagi taxminiy konvergensiyani bashorat kilida. Ishchi kuchi, davlat moliyasi va iktisodiy o`sish aspektlarini urganib kelgan iqtisodchilar uchun, xozirda kashok oilalar yeki boy davlatlar yakin bir yuz yillardan keyin xam o`zgarishi yeki o`zgarmasligi kiziktirib keladi. Ular vakt davomida tengsizlikni o`zarish yeki o`zgarmasligini bilishni istaydilar .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari

Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar nazariyasi va ularni qondirish muammolari

Shartnomalar nazariyasi

Firma nazariyasi

Raqobat kuchlari nazariyasi