logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Shartnomalar nazariyasi

Shartnomalar nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB
Скачать
Shartnomalar nazariy a si Reja: 1. Shartnoma tushunchasi 2. Sotish to`g`risidagi shartnoma va yollash to`g`risidagi shartnoma 3. Shartnomalarning xillari 4. Tashkilot tushunchasi 5. Institut bilan tashkilot o`rtasidagi chegara 1. Shartnoma tushunchasi Shaxslar o`zaro hamkorligining umumiy doiralari institutlar tomonidan belgila nadi. Bitimlarni tuzish shartlarining muayyan doiralari esa o`zaro hamkorlikning turli ishtirokchilari o`rtasida qayd etiladi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi ning 9-bobi (101-112-moddalar) bitimlarga bag`ishlangan . Agar mulkchilik huquqlari nazariyasining atamalaridan foydalansak, mulkchilik huquqlari bilan almashish va ularni himoyalash to`g`risidagi har qanday kelishuvni shartnoma, deb atash mumkin. Shartnomani tuzishda shaxslar rasmiy va norasmiy me’yorlarni muayyan bitim ehtiyojlari uchun qo`llagan holda, ulardan foydalanishadi. Boshqacha aytganda, shartnoma be lgalan gan institutsional doiralarda amalga oshiriladigan almashuv maqsadlari va shartlarining shaxslar tomonidan ongli ravishda va erkin tanlanishini aks ettiradi. Shartnoma – be lgalan gan institutsional doiralarda shaxslarning ongli ravishda va erkin tanlashi natijasi hisoblangan mulkchilik huquqlari bilan almashish va ularni himoyalash to`g`risidagi kelishuv. Shunday qilib, institutsional tahlil oqilona tanlov modelining umumiy emas, balki xususiy holatini ko`rib chiqish uchun zamin yaratadi. Ushbu model universal emas, u al o hida institutsional doiralarda shaxslarning xatti-harakatni yoritish bilan chegaralanadi, bunda shaxslar ushbu doiralarga cheklangan darajada ta’sir ko`rsatadi. Oqilona tanlov modelini institutsional doiralarga joylashtirish «doira samarasi» deb nom oldi. Biroq oqilona tanlov institutsional doiralarini faqat chegaralash (giyohvondlik moddalari, qurol-aslaha, boshqa ijtimoiy xavfli tovarlar va xizmatlar oldi-sotdisi to`g`risida shartnomalar tuzish uchun qonuniy taqiq) sifatida talqin etish noto`g`ri bo`ladi. Institutsional doiralar nafaqat cheklaydi, balki oqilona tanlovni amalga oshirish uchun zamin yaratishi mumkin. Shu tariqa, ishonchning norasmiy me’yori ham, tomonlarning shartnomadan kelib chiquvchi majburiyatlarining paydo bo`lishi to`g`risidagi rasmiy qoida ham , hatto shartnoma tuzish va uni bajarish lahzasi o`rtasida ancha vaqt o`t gan taqdirda ham huquqlar bilan almashish imkonini beradi . Bunday institutsional doiralarda amal qiluvchi «munosabatli» odam, o`z xususiyatlariga ko`ra homo oeconomicusdan farq qiladi – birinchi tushuncha ikkinchisiga qaraganda ancha keng. «Munosabatli» odam oqilona maqsadli harakat me’yoriga amal qiladi, lekin shu bilan birga u o`z xatti-harakatini ishonch, empatiya va bozor konstitutsiyasini t ashkil qiluvchi boshqa me’yorlar asosida ham quradi. Uni tuzish va bajarish lahzalarining vaqt bo`yicha mos kelmasligini nazarda tutuvchi shartnoma odatiy holatni o`zida namoyon etadi. Bozor konstitutsiyasiga ko`ra, shaxs xatti-harakatiga «tabiiy» omillarning ta’sirini aniq oldindan aytishning iloji yo`q. Chunki bozor konstitutsiyasi shaxs va «tabiat» o`rtasidagi emas, balki shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikni tartibga soluvchi me’yorlar yig`indisini o`zida namoyon etadi. Shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlik natijalariga «Tabiat» ta’sirining uchta varianti mavjud. 1. «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatmaydi, shaxslar ushbu holatda aniqlik sharoitida bo`ladi 2. «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatadi, lekin uning ta’sirini oldindan aytish mumkin. Shaxs tomonidan qabul qilinadigan qarorni muqobil natijalarning paydo bo`lishi ehtimoli ma’lum bo`lganida «hisoblab chiqish» mumkin. 3. «Tabiat» o`zaro hamkorlik natijalariga ta’sir ko`rsatadi, lekin uning ta’sirini oldindan aytib bo`lmaydi. Qaror qabul qilish natijalarini «hisoblab chiqish» mumkin emas, chunki qarorni qabul qilish vaqtida ularning paydo bo`lishi ehtimoli emas, balki faqat uning muqobil yakunlari ma’lum. « Munosabatli » odam Homo economicus 1 - rasm . Shartnomaviy majburiyat doirasi Xatar va noaniqlik sharoitida hamma shaxslar ham bir xil harakat qilmaydi. Insonlarning xatarga nisbatan munosabatlari nuqtai nazaridan ularning uchta xili mavjud: xatarga qarshi insonlar; xatarga betaraf munosabatda bo`ladigan insonlar va xatarga moyil insonlar ( risk aversion, risk neutrality, risk preference) . 2. Sotish to`g`risidagi shartnoma va yollash to`g`risidagi shartnoma Qaysi institutsional doiralar insonlarning «tabiiy» («tabiat» bilan shartlangan) xatar va noaniqliklarga bo`lgan munosabatlarining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shartnomalar tuzish imkonini beradi? Ushbu institutsional doiralar bitim tomonlaridan biriga o`zaro hamkorlik natijalariga «tabiiy omillar» ta’siridan qat’i nazar kafolatlangan daromad olish huquqini qo`lga kiritib, xatardan voz kechish imkoniyatini beruvchi yollash to`g`risidagi shartnomada belgilanadi. Biroq bunda shartnomaning xatarga qarshi bo`lgan tomoni vaziyat qulay tus olgan hollarda katta daromad olish uchun e’tirozlardan voz kechadi. «Yollash to`g`risidagi shartnoma» atamasi yollanma xodim va ish beruvchining o`zaro hamkorligi modelidan kelib chiqib, unda shu narsa nazarda tutiladiki, yollanma xodim – xatarga qarshi, ish beruvchi esa xatarga nisbatan betaraf. Bozor kon’yunkturasi va yollanma xodim ishlab chiqaradigan mahsulotga bo`lgan talab qanday bo`lishidan qat’i nazar, u mehnati uchun qat’iy belgilangan mukofotni oladi. Bunda shartnomaning o`zida qaysi harakatlarni amalga oshirganlik uchun yollanma xodim mukofot olishi aniq ko`rsatilmaydi, harakatlar xususiyati «tabiiy» omillar bilan shartlangan u yoki bu vaziyat sodir bo`lishidan kelib chiqadi. Amalda yollash to`g`risidagi shartnoma faqat yollanma xodimning ish beruvchining qarorlariga bo`ysunishi zarurligini qayd etadi. Endi yuqorida aytilganlarni qat’iyroq shaklda namoyon etamiz. Shartnoma tuzish pallasida uning amalga oshirilishiga shartnoma ishtirokchilarining nazorati ostida bo`lmagan ye i voqealar ta’sir ko`rsatishi ma’lum, deylik. Shu bilan birga ushbu r i voqealarning sodir bo`lishi ehtimoli ham ma’lum. U holda yollash to`g`risidagi shartnomani tuzishda ish beruvchi tomonidan yollanma xodim shartnomaning amalga oshirilishi pallasida qanday ye i voqea sodir bo`lishiga qarab bajarishi uchun x i vazifani tanlash tartibi tafsirlanadi. Yollash to`g`risidagi shartnomada butun X vazifalar yig`indisi haqida kelishib olinadi, shulardan ish beruvchi, bunda o`zining foydalilik funksiyasini maksimallashtirgan holda x i ni tanlashi mumkin. Ya’ni yollash to`g`risidagi shartnoma deb X vazifalar yig`indisining unda funksiyaning maksimal qiymati EU[p l x l (e l ) Q p 2 x 2 (e 2 ) Q . . . Q p k x k (e k )], bu yerda x l , . . . , x k є X bo`lgan tafsirsiga aytiladi , bu yerda EU – ish beruvchining kutilayotgan foydaliligi. Yollash to`g`risidagi shartnomaga sotish to`g`risidagi shartnoma muqobil hisoblanib, unda ehtimoliy vazifalarning yig`indisi emas, balki bajarish uchun qabul qilinadigan va ye i voqealar sodir bo`lishining ma’lum ehtimolligi asosida belgilangan muayyan vazifalar haqida kelishib olinadi. Shunday qilib, sotish to`g`risidagi shartnoma quyidagi funksiyaning qiymati maksimal bo`ladigan (shartnomaning amal qilish muddati mobaynida) kelgusi davrlarda bajarish uchun qabul qilinadigan vazifalarni belgilab beradi: r l U[x l (ye l )]Qp 2 U[x 2 (e 2 )]Q...Qp k U[x k (e k )], bu yerda U – bitim ishtirokchilarining x i topshirig`ini bajarishdan umumiy foydaliligi. Yollash to`g`risidagi shartnoma – xatarga betaraf bo`lgan shaxs va xatarga qarshi shaxs o`rtasidagi kelajakda shartnomaning bajarilishi jarayonida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan vazifalar doirasini belgilab beruvchi kelishuv. Bunda xatarga qarshi shaxs xatarga betaraf bo`lgan shaxsga o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqini topshiradi. Sotish to`g`risidagi shartnoma – bir xil darajada xatarga betaraf bo`lgan shaxslar o`rtasidagi kelajakda shartnomaning bajarilishi jarayonida amalga oshiriladigan vazifalar doirasini belgilab beruvchi kelishuv. Sotish to`g`risidagi shartnoma faqat uning ikkala tomoni ham xatarga nisbatan betaraf bo`lib, kutilayotgan voqealar sodir bo`lmasligi va shartnomada qayd etilgan vazifalar yuzaga keladigan vaziyatga mos bo`lmagan ehtimollikka ko`nishga tayyor bo`lgan taqdirda tuzilishi mumkin. Demak, sotish to`g`risidagi shartnoma xatarga bir xil munosabatda bo`ladigan – xatarga betaraf shaxslar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Yollash to`g`risidagi shartnoma esa xatarga har xil munosabatda bo`ladigan – xatarga betaraf va xatarga qarshi insonlar o`zaro hamkorligining institutsional doiralarini yoritadi. Xatarga qarshi shaxslar (yollanma xodimlar) xatarga betaraf bo`lgan shaxslar (ish beruvchilar) foydasiga o`zlarining kelgusida «tabiiy» omillarni hisobga olgan holda harakat strategiyasini erkin tanlash huquqidan ixtiyoriy ravishda voz kechishadi. Shaxsning shartnomada belgilangan faoliyat turi ustidan nazorat qilish huuqining ixtiyoriy ravishda topshirilishi yuz beradi. Huddi resurslarni tasarruf etish huquqini topshirish kabi shaxs o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqini ham topshirishi mumkin. Shunday qilib, shaxs, agar u boshqa shaxs tomonidan nazorat qilingan taqdirda katta foyda va (yoki) nazorat qilish huquqi topshirilayotgan shaxsdan kompensatsiya olishiga ishonsa, o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqining topshirilishidan manfaatdor hisoblanadi. Shaxs tomonidan faoliyatning shartnomada belgilangan sohalardagi o`z harakatlari ustidan nazoratning topshirilishi hukmronlik munosabatlarining asosida yotadi. H ukumronlik munosabatlari bir necha xilda bo`ladi: - oddiy, uning doirasida nazorat aynan unga nazorat qilish huquqi topshirilgan shaxs tomonidan amalga oshiriladi; - murakkab, bunda unga nazorat qilish huquqi topshiriladigan shaxs bir vaqtning o`zida ushbu huquqni uchinchi shaxslarga topshirish huquqini ham qo`lga kiritadi; - pesonafikatsiyalangan, unda nazorat qilish muayyan shaxsga topshiriladi ; - pozitsion, u nazoratning muayyan shaxsga emas, balki jamiyatning institutsional tarkibida (davlat apparatida, firmaning ichki tuzilishida va h.k.) muayyan mavqega ega bo`lgan shaxsga topshirilishini nazarda tutadi. 3. Shartnomalarning xillari Endi yollash to`g`risidagi shartnoma bilan sotish to`g`risidagi shartnomani o`zaro taqqoslagan holda, bevosita shartnoma tarkibini muhokama qilishga kirishamiz. Shartnomaning uchta bazaviy xili ma’lum – klassik, implitsit va neoklassik . Klassik shartnoma, unda o`zaro hamkorlikning barcha shartlari aniq va to`la- to`kis belgilangan, sotish to`g`risidagi shartnomadan hosil bo`lgan shartnoma. Implitsit (bundan «implitsit», ya’ni oxirigacha kelishilmagan shartnoma atamasi kelib chiqqan) shartnoma esa, aksincha, o`zaro hamkorlikning aniq belgilanishini istisno etadi, shartnoma tomonlari shartnomaning amalga oshirilishi jarayonida ularning tafsirlanishini nazarda tutadi. Bunday shartnoma yollash to`g`risidagi shartnomadan hosil qilingan. Neoklassik yoki gibrid, «munosabatli» shartnoma o`zida ham yollash to`g`risidagi shartnomaning, ham sotish to`g`risidagi shartnomaning unsurlarini birlashtiradi va tomonlarga kutilmagan holatlar sodir bo`lganida uning harflariga amal qilmaslik imkonini beradi. Quyidagi jadval yordamida uchta xildagi shartnomaning tarkibi va parametrlarini solishtiramiz. 1-j adval Shartnoma tarkibi va xususiyatlari Klassik Neoklassik Implitsit 1. Shartnoma tomonlarining tavsifi Ishtirokchilarning har birining o`rnini bosadigan shaxsni topishning osonligi. Natija ishtirokchilarning tarkibiga bog`liq emas. Tomonlar xatarga nisbatan bir xilda Teng o`rinbosar topishning qiyinligi tufayli shartnoma tomonlari bir-biriga bog`liqligining yuqori darajasi. Tomonlar xatarga nisbatan betaraf. Bitim ishtirokchilarining ikki tomonlama bog`liqligi: natija ularning birgalikda faoliyat yuritishga qodirligiga bog`liq. Bir tomon xatarga nisbatan betaraf, ikkinchi tomon xatarga qarshi. betaraf. 2. Shartnoma shakli Shartnoma standart shaklda, unda shartnomani bajarishning barcha detallari haqida to`liq kelishib olingan. Shartnoma shakli «bitimga moslab» maxsus ishlab chiqiladi. Shartnoma to`liq tafsir - lanmagan, balki tuzatishlar kiritish uchun imkoniyat qoldiradi. Shartnomaning asosiy qoidalari eksplitsit tarzda umuman tafsirlanmasligi mumkin. Shartnoma tomonlarning biri tomonidan o`z harakatini nazorat qilish huquqining boshqa tomonga topshirilishiga olib keladi. 3. Tomonlar o`rtasidagi munosabatlar Tomonlar to`liq mux t oriyatni saqlab qolishadi. Tomonlar muxoriyatni saqlab qolishadi. Hukmronlik munosabatlari: faoliyatni nazorat qilish huquqini topshirish. 4. Shartnoma tuziladigan davr Q isqa muddatli. O` rta va uzoq muddatli. Uzoq muddatli. Shartnomaning amal qilish davri haqida umuman kelishmaslik mumkin: u tomonlardan biri uchun nazorat qilish huquqidan mustaqil foydalanganga qaraganda uni topshirish foydaliroq ekan, amal qilaveradi. 5. Kutilmagan holatlarga moslashish usuli Shartnomani yangi shartlarda qayta tuzish Muzokaralar, pozitsiyalarning kelishish, «tomonlarning o`zaro munosabatlari mobaynida to`plangan barcha o`zaro hamkorlik tajribasi» asosida o`zaro voz kechishlar. Shartnoma tomonlaridan birining boshqa tomon qarorlariga bo`ysunishi (X vazifalar yig`indisidan x vazifaning bajarilishiga taalluqli). 6. Shartnoma shartlarini bajarishga undovchi omillar Kuchli: tomonlarning mukofotlanishi shartnomada qayd O`rtacha: «oqlash» doktorinasidan foydalanish tomonlarga Kuchsiz: shartnoma tomonlaridan biri nazorat huquqini topshirganlik fakti etilgan muayyan vazifalarning bajarilishi bilan bog`langan. majburiyatlarning bajarilishiga to`siq sifatida kutilmagan holatlarni bahona qilish imkonini beradi. uchun qat’iy belgilangan mukofotni oladi. 7. Shartnoma shartlarini bajarmaganlik uchun sanksiya Shartnomaning o`zida qayd etilgan huquqiy sanksiyalar. Tomonlarning uzoq vaqtli o`zaro hamkorlik qilishi davri mobaynida orttirilgan obro`ning yo`qotilishi. Ma’muriy jazo, nazorat huquqini topshirganlik uchun kompensatsiyaning kam foydali shartlari 8. Nizolar hal etiladigan instansiya Sud Uchinchi tomon: arbitraj sud, hakamlar sudi. Nizolarni hal etish qandaydir uchinchi tomon jalb qilinmagan holda, hokimiyatdan f oydalanish asosida amalga osh iril adi. 9. Nizolarni hal etish tartiboti samaradorligini cheklovchi omillar Sud tasarrufida bo`lgan axborotning che k langanligi. qonundan foydalanish narxi nolga teng emas. Hakamlar sudi yoki arbitraj sudining obro`si. Uchinchi tomonga topshiriladigan vakolatlarning cheklanganligi (arbitraj bundan mustasno). Xufyonalik narxi noldan farq qiladi. Ma’muriy nazoratni amalga oshirish xarajatlari. Har qanday nizo o`zida tomonlarning nafaqat «ovoz berish», balki «chiqish», ya’ni topshirilgan nazorat huquqini qaytarib olish huquqidan ham foydalanish imkoniyatini o`zida mujassamlantiradi. 10. Misollar Oldi-sotdi shartnomasi Franchayzing. Tabiiy monopoliyalarning tartibga solinishi. Transport, energetika va xomashyo kompaniyalari o`rtasidagi uzoq muddatli shartnomalar. Ish beruvchi va yollanma xodim o`rtasidagi shartnoma. Firma ichidagi munosabatlarning butun majmui. 4. Tashkilot tushunchasi Prinsipial jihatdan yangi lahza – shaxs tomonidan yollash to`g`risidagi shartnoma doirasida o`z harakatlarini nazorat qilish huquqining ixtiyoriy ravishda topshirilishi – bozor konstitutsiyasi me’yorlariga tuzatishlar kiritishni talab qiladi. Birinchidan, murakkab utilitarizm me’yoriga faqat yollash to`g`risidagi shartnoma tomonlaridan biri – uning foydasiga nazorat huquqi topshirilayotgan tomon amal qiladi. Bitimning ushbu tomonini «prinsipal» yoki «topshiriq beruvchi» deb ataymiz. Bitimning ikkinchi tomoni – «agent» yoki «ijro etuvchi» ma’lu m darajadan ortiq bo`lgan mukofot evaziga o`z harakatlarini o`zi nazorat qilish huquqidan voz kechadi. Boshqacha aytganda, «agent» o`z foydaliligini ko`paytirmaydi, balki uning ma’lum darajasiga erishishni mo`ljallaydi ( cheklangan utilitarizm me’yori). «Prinsipal» va «agent» o`rtasidagi munosabatlar qat’iy shaklda quyidagi tenglamalar bilan yoritiladi: max EU(pri n cipal) q EU[f(Q),Q,A,S], EU(agent) q EU (Y, A, S) ≥ U, bu yerda: Q – shartnomani amalga oshirish natijasi ("chiqish"); Y q f(Q) - "agent" faoliyatiga haq to`lashning tanlangan sxemasi; A - " "prinsipal" tomonidan qo`yilgan vazifalarni bajarish bo`yicha agent" qo`llaydigan sa’y-harakatlar; S – shartnoma tomonlariga bog`liq bo`lmagan «tabiiy» omillar. Ikkinchidan, «agent»ning xatti-harakati oqilona maqsadli harakat tamoyillarini buzadi, chunki u maqsadlarni tanlashda erkin emas – maqsadlar «prinsipal»ning manfaatlari bilan belgilangan. «Agent» o`z harakatlarida o`z manfaatlariga amal qilmasligi kerak, u birinchi navbatda «prinsipal»ning manfaatlarini ko`zlashi lozim. Ideal «agent» «prinsipal»ning manfaatlarini o`z manfaatlari singari qabul qiladi. Uchinchidan, ishonch me’yorini amalga oshirish bilan bog`liq muammolar ham mavjud. «Agent» «prinsipal»ga u tomonidan u yoki bu vaziyatda qabul qilinadigan qarorlarning to`g`riligi nuqtai nazaridan ishonishi lozim. «Prinsipal»ga ishonmagan «agent» unga nazorat qilish huquqini topshirishdan manfaatdor emas. Bundan tashqari, «agent» «prinsipal» «agent»ning harakatlari ustidan nazorat sohasini shartnoma bilan belgilanmagan munosabatlarga ham yoymasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Teskari holat noto`g`ri, chunki «prinsipal» hatto «agent»ning harakatlarini o`z foydaliligini emas, balki «prinsipal»ning foydaliligini oshirishga yo`naltirish zarurligini hisobga olgan holda unga nisbatan ma’lum darajada ishochsizlik bilan munosabatda bo`lishi lozim. To`rtinchidan, yollash to`g`risidagi shartnomani amalga oshirish uchun empatiya normasi talab etilmaydi. «Prinsipal» mukofotning «agent» rozi bo`ladigan eng past darajasini bilishi kifoya qiladi. Unda ikkala tomon ham shartnoma yordamida o`zining foydaliligini oshiradigan, «simmetrik barqarorlik» (reciprocal viability) mezoniga javob beruvchi sotish to`g`risidagi shartnomadan farqli o`laroq, yollash to`g`risidagi shartnoma simmetrik barqarorlikni nazarda tutmaydi. Bir tomondan, yollash to`g`risidagi shartnomani amalga oshirishdan yutuqni taqs i mlash nosimmitrik xususiyatga ega . Ikkinchi tomondan - hatto «agent»ga o`z huquqlarini «prinsipal»ga topshirganlik uchun to`lanadigan kompensatsiya «gorizontal bo`yicha» emas, faqat «vertial bo`yicha» munosabatlarga taalluqli. Yollash to`g`risidagi shartnoma bir necha «agent»ga amal qilingan hollarda ular o`rtasidagi munosabatlar «prinsipal»ga murojaat etish orqali tartibga solinadi va shuning uchun simmetrik barqarorlikka erishishga yo`naltirilmagan. Va nihoyat, qonunga bo`ysunish me’yoriga zarurat yo`q, chunki shartnomani amalga oshirish yuzasidan kelib chiqadigan nizolar umuman qonunga bo`ysunish orqali hal etilmaydi. Yollash to`g`risidagi shartnomaning bajarilishi bilan bog`liq barcha masalalar «ichki hakam» - «prinsipal» tomonidan hal etiladi. Shu tariqa «prinsipal» va «agent»ning yoritilgan o`zaro munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlar yig`indisi buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyasini eslatadi. Lekin, bu tasodif emas. Neoinstitutsional nazariya asoschisi, Nobel mukofotining lauriyati Ronald Kouz o`zining «Firma tabiati» maqolasida buyruqbozlik asosiga ega bo`lgan iqtisodiy munosabatlar bozor tizimining ichida ham mavjud , degan xulosaga keladi . «Bizning iqtisodiyotda rejalashtirish mavjud... Firma ichida... bozor transaksiyalariga barham berilgan, almashuv transaksiyalariga ega bo`lgan murakkab bozor tuzilmasining rolini esa tadbirkor- muvofiqlashtruvchi o`ynaydi, u ishlab chiqarishni ham boshqaradi». Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyasi nafaqat tarixiy jihatdan qiziqish uyg`otadi, balki u alohida tuzilmalar - yollash to`g`risidagi shartnoma asosida yuzaga keladigan tashkilotlar doirasida munosabatlarni tartibga soladi. Tashkilot deganda biz «ta’riflanadigan chegaralarga ega bo`lgan va maqsadlarga yoki ishtirokchi a’zolar t o m o nidan taqsimlanadigan maqsadlar yig`indisiga erishish uchun faoliyat ko`rsatuvchi muvofiqlashtirish birligi»ni tushunamiz. Firmalar (muvofiqlashtirishning iqtisodiy birliklari), kasaba uyushmalari, si yo siy partiyalar, universitetlar, foyda ko`rmay ishlovchi tashkilotlar va ko`plab boshqa «muvofiqlashtirish birliklari» tashkilotlar hisoblanadi. Ushbu ta’rifdan tashkilotning uchta asosiy xususiyati kelib chiqadi. 1. Ishtirokchilar yig`indisi. 2. Barcha ishtirokchilarni «prinsipal» manfaatlaridan hosil bo`lgan tashkilot maqadlariga moslashuv darajasi. 3. Hukmronlik munosabatlarining rasmiy tuzilmasi, ma’lum darajadagi murakkablik bilan tavsiflanuvchi ko`p pog`onalilik . Tashkilot - hukmronlik munosabatlari , ya’ni ishtirokchilarining ayrimlari - « agentlar » tomonidan o` z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqining uning boshqa ishtirokchisi - « prinsipal » ga topshirilishi asosida qurilgan muvofiqlashtirish birligi . Institut bilan tashkilot o`rtasidagi chegara Tashkilotni muvofiqlashtirish birligi sifatida ta’riflash ushbu tushuncha va insonlarning o`zaro hamkorligini belgilab beruvchi «institut» tushunchasini aniq chegaralashni talab qiladi. Ularni quyidagi jadval yordamida taqqoslaymiz: Institut Tashkilot Makro institutsional toifa Mikro institutsional toifa O`zaro hamkorlik ning u mum iy doiralarini belgilaydi O`zaro hamkorlik ( lar )ning muayyan doiralarini belgilaydi Sof ijtimoiy ne’mat tavsifiga ega Klub ne’mati tavsifiga ega Depersonifikatsiyalashgan va nolokal transaksiyalarni tartibga soladi Aniq chegaralangan, demak, personifikatsiyalangan va l okal transaksiyalarni tartibga soladi Shaxslar institutlarning o`zgarish jarayoniga ta’sir ko`rsata olishmaydi Tashkilot shaxslarning ongli ravishda gi tanlovi natijasi sanal adi Hukmronlik munosabatlarining elementi mavjud emas Hukmronlik munosabatlari tashkilot faoliyat ko`rsatishining asosida yotadi Transaksiya xarajatlarining tarkibini va miqdorini belgilaydi Institutsional doiralar tomonidan belgilangan transaksiya xarajatlarining tejalishiga ko`maklashadi Transaksiya xarajatlarini tejashga taalluqli bo`lgan so`nggi farq xususida alohida to`xtalib o`tish lozim. Yollash to`g`risidagi shartnomani amalga oshirish o`sha maqsadlar uchun sotish to`g`risidagi shartnomaning institutsional doiralaridan foydalanishdagiga qaraganda ancha kam transaksiya xarajatlari bilan bog`liq. Tejash, birinchidan, shartnomani muntazam qayta tuzish zarurati yo`qolishi munosabati bilan, ikkinchidan esa , shartnomaning implitsit shakli – o`zaro hamkorlikning barcha detallarini aniq tafsirlashdan voz kechish hisobidan paydo bo`ladi. Transaksiya xarajatlarini tejashning qolgan bizga ma’lum vositalari ichida tashkilot bir qator o`ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Bitimlar tuzishda muzokaralar yuritish xarajatlarini tejash imkonini beruvchi standart (namunaviy) shartnomalardan foydalanish; o`lchash xarajatlarini pasaytiruvchi sifat, o`lchash va tortish standartlarini ishlab chiqish va rivojlantirish; jamiyatda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish xarajatlarining kamayishiga olib keluvchi konsensus mafkurasini shakllantirish kabi vositalar shular jumlasidandir . Ularni qo`llash intensivligini oshirish bilan yuqorida ko`rsatilgan barcha uchta vositaning samaradorligi pasaymaydi. Aksincha, ushbu vositalardan qanchalik keng foydalanilsa, bir bitim hisobida transaksiya xarajatlarining miqdori shunchalik kam bo`ladi. Tashkilot doirasida transaksiya xarajatlarini tejash borasida gi ishlar esa boshqacha ko`rinishga ega. Transaksiya xarajatlari miqdorlarining o`sishi, ya’ni tashkiliy doiralarda bitimlar ko`proq amalga oshirilishi bilan ushbu sohada uning samaradorligi kamayadi. Tashkilot ichida bitimlarni amalga oshirish ha mon axborotni qidirish xarajatlarini, shuningdek muzokaralar yuritish xarajatlari va shartnoma tuzish xarajatlarini pasaytirish imkonini bersa - da, bunda boshqa xildagi xarajatlarning o`sishi yuz beradi. Tashkilot o`lchamlarining ortishi bilan, birinchi galda, monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlari osh adi. Birinchidan, tashkilot ishtirokchilari sonining o`sishi bilan ular manfaatlarining birligiga, aniqrog`i ular manfaatlarining «prinsipal» manfaatlariga mos kelishiga erishish qiyinlashadi. Shuning uchun «prinsipal» monitoring ni va «agentlar» harakatini nazorat qilish uchun katta sa’y-harakatlarni amalga oshirishga to`g`ri keladi. Bundan tashqari, tashkilotning o`sishi «prinsipal»ni, «agentlar»ni nazorat qilish bo`yicha vakolatlarining bir qismini o`z vakillariga topshirgan holda, murakkab hukmronlik munosabatlari sxemasiga o`tishga majbur etadi. Ushbu tarkibiy o`zgarishlar nafaqat «agentlar» ni nazorat qilish xarajatlarining ortishi bilan, balki «prinsipal» manfaatlari vakillarining harakatlarini nazorat qilish zarurati b ilan ham bog`liq R.Kouz tashkilotning o`sishi bilan kamayuvchi samaradorlikni « menejment ni ng kamayuvchi marjinal samaradorli gi » deb nomladi va hamma vaqt institutga (bozorga) nisbatan tashkilot (firma) o`sishining chegarasi mavjud degan fikrga keldi. «Firma firma ichidagi bitta qo`shimcha transaksiyani tashkil etish xarajatlari o`sha transaksiyani ochiq bozorda almashish orqali amalga oshirish xarajatlari bilan tenglashgunga qadar kengayib boradi...». Ya’ni, yolg`iz firmadan tashkil topgan iqtisodiyot (buyruqbozlik iqtisodiyotini ana shunday deyish mumkin) bo`lishi mumkin , lekin menejment ning marjinal samaradorligi kamayi ishi tufayli u samarasiz bo`ladi . Masalan, A firma bozorda B, V va G firmalardan (sotish to`g`risidagi shartnoma doirasida) sotib olinadigan butlovchi qismlardan kompyuter yig`ish bilan shug`ullanadi , deylik. O` zining transaksiya xarajatlarini optimallashtirgan holda, A firma B firma bilan yagona korxona tuzishga qaror qiladi. U V firma bilan ham masalani huddi shu tariqa hal etadi. G firmani yagona tashkiliy tuzilmaga kiritish firma ichidagi boshqaruv va nazorat xarajatlarining o`sishi tufayli foydasiz bo`lib chiqishi mumkin. Shunday qilib, A firma tomonidan V firmaning qo`shib olinishi chegara bitim hisoblanib, shundan so`ng keyingi kengaytirish samarasiz bo`lib qoladi. Lekin, institut bilan tashkilot o`rtasidagi chegaraning aniq demarkatsiyasi sotish to`g`risidagi shartnoma (bozor bitimlari)ning ham, yollash to`g`risidagi shartnoma (firma ichidagi bitimlar)ning ham elementlarini o`zida birlashtiruvchi neoklassik shartnomalarning mavjud bo`lishi fakti bilan qiyinlashadi. Masalan , A firma o`z tarkibiga G firmani birlash tirish dan bosh tortishi, lekin ayni paytda u bilan butlovchi qismlarni yetkazib berish uchun shartnoma tuzishi mumkin, bu hukmronlik munosabatlari asosida emas, balki ikki tomonlama kelishuv asosida bozorning «tabiiy» oldindan aytib bo`lmasligidan ko`riladigan zararlarni pasaytirish imkonini beradi. O‘tgan 2012-yilda mamlakatimiz agrar sektorining deyarli barcha tarmoqlarida ulkan yutuq va natijalar qo‘lga kiritildi. Albatta, 2012-yilda ham, so‘nggi yillardagi kabi, yangi mavsumga tayyorgarlik ko‘rish davrida yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgani, bahorning kech kelgani va namgarchilikning yuqori bo‘lgani, yoz faslida havo haroratining haddan ziyod oshib ketgani qishloq xo‘jalik ishlarini amalga oshirishda jiddiy muammo va qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Shunga qaramasdan, 2012-yilda O‘zbekistonda deyarli barcha qishloq xo‘jalik ekinlari – g‘alla, paxta, sabzavot, poliz ekinlari va uzumdan yuqori hosil olindi. Mamlakatimiz dehqonlari mo‘l hosil yetishtirishdi – 3 million 460 ming tonnadan ortiq paxta, 7 million 500 ming tonna g‘alla, 2 million tonnadan ziyod kartoshka va 9 million tonnadan ortiq sabzavot hamda poliz mahsulotlari yig‘ib-terib olindi. Bularning barchasi, avvalambor, dehqonlarimiz, fermer va mexanizatorlarimiz, qishloq xo‘jaligi mutaxassislarining o‘zini ayamasdan qilgan fidokorona mehnati, boy tajribasi va o‘z ishiga bo‘lgan sadoqatining amaliy natijasidir. Bir so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, bu yutuqlar barcha resurs va imkoniyatlarimizni to‘la safarbar eta olganimizning natijasidir. Bugun mana shu yuksak minbardan turib, barcha qishloq mehnatkashlariga ularning mardligi va matonati, mamlakatimizning taraqqiyoti va ravnaqiga qo‘shayotgan ulkan hissasi uchun o‘zimning chuqur hurmatim va samimiy minnatdorligimni bildirish menga katta mamnuniyat bag‘ishlaydi. Mamlakatimizda, xorijiy davlatlar tajribasini chuqur o‘rgangan holda, qishloq xo‘jaligini iqtisodiy isloh etish bo‘yicha o‘ta muhim chora-tadbirlarning amalga oshirilayotgani, qishloqda bozor munosabatlarini joriy etish va xususiy mulkchilik shaklini rivojlantirish, fermerlik harakatini qo‘llab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarni tug‘dirib berish bunday yuksak natijalarni qo‘lga kiritishda hal qiluvchi omil bo‘lmoqda, desam, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi. Bugungi kunda fermer xo‘jaligi haqli ravishda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining yetakchi bo‘g‘iniga, uni tashkil etishning asosiy shakliga aylandi. Hozirgi vaqtda fermerlik harakati o‘z tarkibida 66 mingdan ziyod fermer xo‘jaligini birlashtirmoqda. Mamlakatimizdagi jami haydaladigan yerlarning 85 foizdan ortig‘i, yetishtiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismi aynan fermerlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Kun sayin mustahkamlanib, hal qiluvchi kuchga aylanib borayotgan fermerlik harakati O‘zbekistonda o‘zini to‘la oqladi va bunga hech qanday shubha bo‘lishi mumkin emas, desam, o‘ylaymanki, barchamizning umumiy fikrimizni ifoda etgan bo‘laman. Fermerlarimizning ongu tafakkurida o‘z yeri va ishlab chiqarayotgan mahsulotiga nisbatan egalik hissiyoti yildan-yilga tobora mustahkamlanib, ularning o‘z mehnati natijasidan manfaatdorligi oshib bormoqda. Eng asosiysi – odamlarimizning ongi va dunyoqarashi tubdan o‘zgarmoqda, bebaho boyligimiz bo‘lgan yer va suv resurslaridan samarali hamda oqilona foydalanish uchun mas’uliyat tuyg‘usi kuchaymoqda. So‘nggi yillarda qabul qilingan qonunlar va me’yoriy hujjatlar fermer xo‘jaliklari vakolatlarini sezilarli ravishda kengaytirdi. Shu bilan birga, tan olish kerakki, fermerlik harakatining Fermer xo‘jaliklari uyushmasi shaklidagi tashkiliy tuzilmasi qishloq xo‘jaligini isloh etish va sohada ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, fermerlar oldida turgan vazifalarni hal etish jarayonlariga kuchli ta’sir ko‘rsata olmadi. Fermerlik o‘zining tarixiy ildizlariga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish asosida Fermer xo‘jaliklari uyushmasi O‘zbekiston Fermerlari kengashiga, viloyat va tumanlarda esa fermerlar kengashlariga aylantirildi, eng muhimi, ushbu tuzilmalarning huquq va vakolatlari jiddiy ravishda kengaytirildi. Bugungi kunda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va qayta tashkil etish, ularga yer uchastkalarini uzoq muddatga ijaraga berish, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari tomonidan fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish va ularning faoliyat ko‘rsatishiga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar loyihalarini qabul qilish bilan bog‘liq deyarli birorta masala fermerlar kengashlarining bevosita ishtirokisiz hal etilishi mumkin emas. Mazkur kengashlarning asosiy vazifasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi, joylardagi davlat hokimiyat organlari bilan munosabatlar bo‘ladimi, tayyorlov, ta’minot va xizmat ko‘rsatadigan tashkilotlar bilan hamkorlik qilish bo‘ladimi, shuningdek, sudlarda ishlarni ko‘rib chiqish bo‘ladimi – hamma yerda fermerlarning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. Bir so‘z bilan aytganda, fermerlar kengashlari fermerlik harakatining o‘zagi, yo‘naltiruvchi kuchi bo‘lishi, uni qishloqni rivojlantirish va shu asnoda qishloq aholisi farovonligini oshirishda mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir qudratli ijtimoiy-siyosiy kuchga aylantirishi lozim.   I.A.Karimov. Bosh maqsadimiz – keng ko`lamli islohotlar va modernizatsiya yo`lini qat’iyat bilan davom ettirish: Ўzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga baғishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so`zi gazetasi 2013 yil 19 yanvar, 13-son. Xulosa Demak, shartnoma muayyan bitimlarni amalga oshirishning institutsional doiralarini o`zida namoyon etadi. Har qanday institut singari, shartnoma nafaqat o`zaro hamkorlikni chegaralaydi, balki uning uchun zamin yaratadi, bu hol ayniqsa bitimlarni tuzish va amalga oshirish lahzalarining vaqt bo`yicha mos kelmasligida yaqqol namoyon bo`ladi. Bunday turdagi bitimlar ular ishtirokchilarining maqsadlariga bog`liq bo`lmagan holatlarning paydo bo`lishi xatari bilan bog`liq. I nsonlar xatarni qabul qilish darajasi bo`yicha farq qiladi, bu esa ikki turdagi shartnomalarning – xatarga betaraf bo`lgan sheriklar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi sotish to`g`risidagi shartnoma hamda xatarga betaraf bo`lgan va xatarga qarshi insonlarga o`zaro hamkorlik qilish imkonini beruvchi yollash to`g`risidagi shartnomaning mavjud bo`lishini izohlaydi. Tashkilot miniatyuradagi buyruqbozlik iqtisodiyotini o`zida namoyon etadi. Tashkilot ichki o`sishining cheklanishlari aynan shu b ilan bog`liq: tashkilot ko`lamlarining kengayishi monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlarining oshishiga olib keladi. Institut (bozor) bilan tashkilot (firma) o`rtasidagi eng aniq chegara quyidagi ko`rsatkichlar darajasini baholash yordamida aniqlanadi: aktivlarning o`ziga xosligi, noaniqlik, bitim tomonlarining xatarga moyilligi, bitimning murakkabligi, shuningdek qonundan foydalanish narxi bilan xufyonalik narxining o`zaro nisbati. Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Firma nazariyasi
Raqobat kuchlari nazariyasi
Xalqaro savdo nazariyasi
Kredit nazariyasi asoslar
Xizmat yetkazib beruvchilar bilan hamkorlik va shartnomalar tuzish