Firma nazariyasi - Экономика - Рефераты

Firma nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Firma nazariy a si Reja: 1. «Prinsipal» va «agent» o`zaro munosabatlari muammosi 2. «Prinsipal-agent» muammolarini hal etish variantlari 3. Firmaning ichki tuzilmasi 4. Firmalar tipologiyasi . Firmani rivojlantirish trayektoriyasi 5. Firmalarning asosiy xillari

1. «Prinsipal» va «agent» o`zaro munosabatlari muammosi Ish beruvchida o`zining vijdonliligi to`g`risida shubha uyg`otmagan holda, u qanday sekin ishlashi mumkinligini aniqlash uchun o`z vaqtining katta qismini yo`qotmagan bilimdon xodimni topish amri mahol. F. Teylor - mehnatni ilmiy tashkil qilish asoschisi Tashkilot o`lchamlarining o`sishi soni ortgan «agentlar» harakati ustidan nazorat qilish uchun talab etiladigan «prinsipal» xarajatlarining oshishini belgilab beradi. «Agent»ni nazorat qilish zarurati va nazoratni amalga oshirishni istamaslik o`rtasidagi tanlovdan iborat bo`lgan «prinsipal» dilemmasini o`yinlar nazariyasidan quyidagi model yordamida ko`rsatamiz. «Prinsipal»ning nazorat qilish uchun xarajatlari 1 ga teng deylik, «agent» tomonidan o`z majburiyatlarining vijdonan bajarilishidan olinadigan foyda 2 ga va vijdonsizlik bilan bajarganlik holatlardagi yo`qotishlar esa –2 ga teng, deylik. «Agent» tomonidan o`z vazifasini bajarishga nisbatan vijdonsizlik bilan munosabatda bo`lingan yoki « ishdan bo`yin tovlash » holatlari aniqlangan taqdirda, u mukofot olish huquqidan mahrum bo`lishini hisobga olgan holda, «prinsipal» bilan «agent»ning o`zaro munosabatlari quyidagi matritsa bilan izohlanadi: 1 -jadval «Prinsipal» bilan «agent»ning o`zaro munosabatlari «Prinsipal»«Ag ent » Nazorat qilish Nazorat qilmaslik Vijdonan ishlash 1; 1 [St 2 ] 1; 2 [St 1 , P] Ishdan bo`yin tovlash 0; -1 2; -2 Ushbu o`yinda «prinsipal» va «agent» strategiyasining mos kelmasligi muammosi yaqqol ko`rinib turibdi. Bunda Nesh bo`yicha muv o zanat mavjud emas: «prinsipal» va «agent» o`rtasidagi o`zaro munosabatlarda optimal natijaga erishish tashkilotning o`sishi jarayonida yuzaga keladigan tahdid ostida bo`ladi. Lekin, nazorat xarajatlarining ortishi «agentlar» sonining o`sishiga to`g`ri proporsional emas. Bu yerda «prinsipal» va «agent» o`rtasida axborot

H ech qanday o`ylangan markaz ( ya’ni « prinsipal ») hamma vaqt barcha hodisalardan xabardor bo`lib turishga ... va ushbu axborotni manfaatdor tomonlarning hukmiga tezkor havola etishga qodir emas . Fridrix fon Xayek .asimmetriyasining paydo bo`lishi omilini hisobga olish lozim. Uchinchi o`yinchi – «tabiat» bilan o`yinni tahlil qilgan holda, biz ikkita asosiy o`yinchi o`rtasidagi axborot asimmetriyasidan fikrni boshqa tomonga burdik. Tashkilot ichida axborot asimmetriyasining paydo bo`lishi sabablarini aniqlash uchun, institutsional tizim sifatida buyruqbozlik tizimini ta d qiq qilgan Fridrix fon Xayekning isbotlarini eslaymiz. Xayek nazarida, bitimning barcha ishtirokchilarini teng va to`liq hajmdagi axborot bilan ta’minlovchi mexanizm bo`lib mutlaqo raqobatchi bozorlardagi narxning shakllanishi hisoblanadi. Firma doirasida hech qanaqa raqobatli narx shakllanishi to`g`risida gap bo`lishi mumkin emas, «agent»ning o`z mehnatining yakuniy mahsuli qiymatidan muntazam ravishda bosh tortishi ana shundan dalolat berib turibdi. Chunki faqat ish haqi mehnatning yakuniy mahsuliga teng bo`lgan taqdirdagina mehnat bozorida muvozanatga erishish mumkin va narx to`liq axborotni o`zida mujassamlantiradi. Demak, tashkilotning o`sishiga qarab aylanadigan axborotning murakkablashuvi va ixtisoslashuvi yuz beradi, lekin ular samaradorlik bo`yicha narx-navo mexanizmi bilan taqqoslanadigan axborot aylanishi tizimining barpo etilishi bilan kuzatilmaydi. Tashkilot ichida qaror qabul qilish jarayoni ularning har birida sifat jihatdan yangi axborot paydo bo`ladigan ko`plab bosqichlarni o`z ichiga oladi. Buning ustiga, ushbu sifat jihatdan yangi axborotga faqat uni olish va unga ishlov berishda bevosita ishtirok etuvchi tashkilot a’zolari ega bo`ladi. Ajoyib axborotga ega bo`lgan tashkilot ishtirokchilari - «agentlar» uni tarqatishdan va uni buzilmagan tarzda «prinsipal»ga uzatilishidan manfaatdor emaslar. Haqiqatdan ham axborot asimmetriyasi «agentlar»ning opportunistik xatti-harakatlari uchun zamin yaratadi – ularning o`z foydaliligini ko`paytirishga urinishlari, ular tomonidan yollash to`g`risidagi shartnoma tuzilishida qabul

«Prinsipal-agent» muammosi - «agent»ning «prinsipal» topshirig`i va ko`rsatmasini bajarishdagi nayrangi. Nayrang qilish axborot asimmetriyasi va «agent» faoliyati ustidan nazorat qilishning yuqori darajasi tufayli mumkin bo`ladi.qilingan majburiyatlarga qaramasdan, foydalilikning qandaydir qat’iy belgilangan darajasi bilan qondiriladi. «Tabiiy» ko`zda tutilmagan holatlar sodir bo`lgan taqdirda, yollash to`g`risidagi shartnoma yordamida belgilangan mukofot kafolatini olib, «agent»ning o`zi unga «prinsipal» bilan nayrang qilish yordamida faoliyat natijasini o`z foydasiga qayta taqsimlash imkonini beruvchi «sun’iy» kutilmagan holatlarni tashkil etishga urinadi. Sotsializm davrida sodir etilgan «agentlar»ning o`z faoliyati natijalarini o`zlashtirishda ishtirok etishga opportunistik urinishi kabi iqtisodiy jinoyatlarning aksariyatini aynan shu nuqtai nazardan talqin etish lozim. Shunday qilib, tashkilotlarning faoliyat ko`rsatishi ajoyib axborotga ega bo`lish oqibati sifatida «agent»ning opportunistik xatti-harakat qilishi imkoniyatini tug`dirishi muqarrar. Shuning uchun «prinsipal-agent» muammosi ma’naviy xatar vaziyatida tez-tez uchraydigan holat hisoblanadi: «prinsipal» «tabiiy» xatarlardan sug`urtalovchi rolida, «agent» esa (sog`liq ahvoli, kutilayotgan daromadlar va h.k. haqidagi) muhim axborotni yashiruvchi sug`urtalanuvchi rolida ishtirok etadi. Eng muhim masala bu yerda «agent» tomonidan ishonchli axborotning tarqatilishiga ko`maklashuvchi yoki, aksincha, unga to`sqinlik qiluvchi rag`batlar tizimini barpo etishdan iborat. Bozorda ishonchli axborotning tarqatilishi raqobat bilan rag`batlantiriladi. Aksincha, «prinsipal» va «agent» munosabatlarining odatiy variantida axborot asimmetriyasi va opprtunizm istiqbollari «agent»ni «prinsipal» bilan nayrang qilishga undaydi. 2. «Prinsipal-agent» muammolarini hal etish variantlari

«Agent»ning opportunistik xatti-harakatini cheklashga yo`naltirilgan rag`batlar tizimini qidirish bilan optimal shartnoma nazariyasi, yoki, «prinsipal-agent» nazariyasi shug`ullanadi. Ko`pincha ushbu muammoni hal etishning quyidagi variantlari ko`rsatiladi. 1. «Agentlar» raqobati . «Prinsipal-agent» muammosini hal etishning birinchi varianti agentlar o`rtasidagi raqobatni kuchaytirishni talab qiladi. Bunda odatiy shartnomadan farqli o`laroq «agent» tomonidan nafaqat «prinsipal» belgilagan (masalan, ishlab chiqarish) darajasiga erishilishi, balki qolgan «agentlar»ga nisbatan eng yuqori daraja ga erishilishi (qo`shimcha ravishda) rag`batlantiriladi. «Agentlar» raqobati g`oyasi bir-birining harakatlari ustidan o`zaro nazorat qilish uchun «agentlar»ning o`zlaridan foydalanish imkonini beradi. Chunki, agar eng katta mukofot «prinsipal» tomonidan qo`yilgan vazifalarni hal etishda eng yaxshi nisbiy ko`rsatkichlarga erishgan «agent»ga tegsa, «agentlar» boshqalarning muvaffaqiyatlariga hasad bilan qaray boshlaydilar – atrofdagilarning muvaffaqiyati o`z muvaffaqiyatiga erishish imkoniyatlarining pasayishini anglatadi. Ikkinchi tomondan, boshqa «agentlar»ga nisbatan oshirilgan «g`olib» mukofoti unumdorlikni oshirishga nisbatan kuchli rag`bat hisoblanadi, chunki past ehtimolli yirik yutuq istiqboli yuqori ehtimolli yirik yutuqqa qaraganda kam jozibali (yutuqdan matematik kutish taxminan bir xil). « Q uyi daraja menejerlarining shunday foydali o`rinni egallashga intilishini rag`batlantirishni hisobga olgan holda, yuqori daraja menejerlar i ga ular mehnatining yuqori mahsulotidan ortiq bo`lgan mukofotni to`lash samarali bo`lishi mumkin». Biroq raqobatilashish elementidan foydalanish o`z chegarasiga ega: - faqat «g`olibning» mukofoti eng xatarli strategiyani tanlashni rag`batlantiradi: «agentlarni» «teskari tanlash» yuz beradi, uning natijasida eng xatarli strategiyalarni qo`llovchi «agen t lar» qoladi; - «agent»ning «tabiiy» kutilmagan holatlar bilan bog`liq xatarga moyilligi darajasi chegaralangan;

- «agentlar» o`rtasidagi raqobat ular o`rtasidagi munosabatlardagi ishonch elementlarini butunlay yo`qqa chiqaradi: «agentlar»ning birgalikdagi sa’y- harakatlarini talab qiluvchi vazifalar deyarli amalga oshirilmaydigan bo`lib qoladi. 2. «Agent»ning qo`shma faoliyat natijalarida ishtirok etishi. Muammoni hal etishning ikkinchi varianti «agent» tomonidan qat’iy belgilan ma gan, balki firma faoliyatining natijalariga bog`liq bo`lgan mukofotni to`lashni nazarda tutuvchi yollash haqidagi shartnomaning tuzilishidan iborat. Bunga, masalan, yollanma xodimlarning firmaning foydasida ishtirok etishining turli shakllari, shu jumladan aksiyadorlik korxonasining sarmoyasida ishtirok etish kiradi. AQShda ko`p yillardan buyon ESOP dasturi amal qilmoqda, unga ko`ra 10 foizdan ortiq sanoat korxonalarining xodimlari o`z korxonasi aksiyalarini xarid qilishda imtiyozlarga ega bo`lishadi. «Agentlar»ning firma faoliyatining natijalarida ishtirok etishining barcha xildagi sxemalari ich i da mukfotning natijalarga liniyali bog`liqligini nazarda tutuvchi oddiy sxemalar eng samarali hisoblanadi. Bu ularda liniyali bo`lmagan sxemalardan foydalaniladigan shartnomalarni tuzishning yuqori xarajatlari bilan ham, «agentlar» tomonidan mukofotning natijalarga murakkab bog`liqligini qiyin qabul qilinishi bilan ham bog`liq. Eng qulay variantlarda qat’iy belgilangan mukofot «agent»ga emas, balki «prinsipal»ga taklif etiladi, ya’ni «agent» «prinsipal»ga renta va foydaning ulushini to`lagan holda undan mol- mulkni ijaraga oladi. «Agent» tomonidan «prinsipal» topshiriqlarining vijdonan bajarilishini rag`batlantirishning bunday sxemalarni amaliyotda qo`llashga quyidagi omillar to`sqinlik qiladi: - «agent»ning xatarga moyilligi darajasi; - «agent» tomonidan mol-mulkning ijaraga olinishi yoki uning mulkda ishtirok etishi uchun resurslarning chegaralanganligi; bunda «agent» tomonidan ushbu maqsadlar uchun bankdan ssudalar olishi o`sha axborot asimmetriyasi muammosi hamda u bilan kreditor sifatida bank o`rtasidagi munosabatlardagi ma’naviy xatar tufayli murakkablashgan. 3. Firma «agentlar» ittifoqi sifatida. Ushbu qaror avvalgisidan shunisi bilan tubdan farq qiladiki, bunda nafaqat «agentlar»ning faoliyatdan

olinadigan daromadlarda ishtirok etishiga yo`l qo`yiladi, balki «prinsipal» funksiyalarining o`zi «agentlar» tomonidan navbati bilan bajarila boshla y di . «Prinsipal» vaqtincha «tenglar ichida birinchi» bo`ladi . Ta’kidlash lozimki, hukumronlik munosabatlari «agentlar» tomonidan o`z harakatlari ustidan nazoratning boshqalarga topshi rilishi bilan tugatilmaydi, shunchaki nazorat qilish va vazifalarni taqsimlash funksiyalari tashkilotning barcha ishtirokchilari tomonidan navbatma-navbat bajariladi. Vaqtinchalik axborot oqimlarining kesishuvidagi mavqeni egallagan va buning oqibatida aylanadigan axborotni to`plash imkoniyatiga ega bo`lgan «agent» «prinsipal»ga aylanadi. Bunday tuzilma «boshoqsimon» deb nomlanadi. «Agentlar»ning «prinsipal» mavqeiga rotatsiyasi faqat ishonchli axborotni uzatishni rag`batlantirish muammosini hal etadi. Lekin eng asosiysi, u «agentlar» o`rtasida ishonchli munosabatlarni mustahkamlash va raqobatni rivojlantirish uchun zamin yaratadi. O.Uilyamson «agentlar» o`rtasida ishonchli munosabatlarning paydo bo`lishida firma ichida foydalilikni oshirish strategiyasi sifatida opportunizmdan bosh tortishga olib keluvchi «assotsiativ muhit» paydo bo`lishining muhim omilini ko`radi: «Unumdorlik umumiy ishga adolatli ulush qo`shganlik uchun javobgarlik hissi tufayli ortadi». O`zini o`zi boshqaruvchi firma bunday ittifoqni amaliyot g a joriy etish shakli sifatida ishtirok etadi . Assotsiativ muhitning paydo bo`lishi bilan bog`liq foyda nafaqat nazorat xarajatlarida tejashdan, balki yangi manba – kooperatsiyadan yutishdan iborat. Klassik iqtisodiyot fani Adam Smit ortidan mehnat taqsimotida tashkilot a’zolarining u yoki bu vazifalarni hal etishdagi qiyosiy ustunliklarining asosiy manbasini ko`radi. Ushbu yondashuvga ko`ra, kooperatsiya foydali, chunki alohida vazifalarni bajarishga ixtisoslashgan xodimlar birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan ular tomonidan barcha vazifalar mustaqil hal etilgandagiga qaraganda ko`p mahsulot ishlab chiqaradi. «Ishchining chaqqonligini rivojlantirish u bajarishga qodir bo`lgan ishlar miqdorini oshiradi. Mehnat taqsimoti esa, har bir ishchining ishini qandaydir oddiy operatsiyaga yo`yib va ushbu operatsiyani uning butun hayotidagi yagona mashg`ulotga aylantirgan holda, ishchining abjirligini kerakli

darajada oshiradi». Assotsiativ muhit nafaqat mehnat taqsimoti, balki «jamoaviy ish» asosida kooperatsiyadan foyda olish imkonini beradi. Kooperatsiyadan olinadigan ijobiy samara birgalikda ishlash va tashkilot a’zolari – «jamoa»ning o`zaro qo`llab-quvvatlashi bilan shartlangan. Xulosa qilib, shuni ta’kidlash joizki, «agentlar» ittifoqi sifatida firmada «prinsipal»dan «agentlar»ni ularning umumiy natijaga qo`shgan ulushiga muvofiq mukofotlashini, «agent»dan esa «prinsipal» tomonidan qo`yilgan vazifalarning vijdonan bajarilishini talab qiluvchi «oltin qoida» asosida «prinsipal» va «agent» muammosini hal etish imkoniyati paydo bo`ladi. Misol tariqasida quyidagi modelni keltiramiz, unda o`yinchilar uchta strategiyadan bittasini tanlashadi: «oltin qoida», teng sa’y-harakatlar standarti va opportunistik xatti-harakat. «Prinsipal» tomonidan teng sa’y-harakatlar standarti «agentlar» mehnatiga qat’iy belgilangan teng haq to`lanilishini qo`llashdan iborat, agentlar tomonidan esa yaxshi ham, yomon ham emas, «hamma qatori» ishlashdan iborat. «Prinsipal» opportunizmi, bunda «agent» bozordagi barcha vaziyat haqida to`liq axborotga ega bo`lmaydigan noqulay «tabiiy» shart-sharoitlar (masalan, bozor kon’yunkturasi) belgisi ostida «agent»ni pasaytirilgan tarzda mukofotlash shakliga ega bo`lishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, Nesh bo`yicha muvozanat hisoblanmaydigan «oltin qoida» strategiyalarini faqat, bir tomondan, «agentlar» o`rtasida, ikkinchi tomondan, «agentlar» bilan «prinsipal» o`rtasidagi o`zaro ishonch me’yorlari asosida qabul qilish mumkin. Ko`rib chiqilayotgan model unda o`zaro ishonchsiz o`yinchilar ham o`z aybini inkor etishi mumkin bo`lgan «hukm qilinganlar dilemmasi»ning varianti hisoblanadi. Ko`rsatkichlar «Prinsipal» «Oltin qoida» Teng sharoitlar andazasi Opportuniz m«Agent» «Oltin qoida» 7; 7 [P] 4; 8 1; 9 Teng sharoitlar andazasi 8; 4 5; 5 2; 6 Opportunizm 9; 1 6; 2 3;3 [N, St 1 ,

St 2 ] Shunga qaramay «agentlar» ittifoqi sifatida firma modelinig tarqalishini quyidagi omillar chegaralaydi: - «agentlar»ning xatarga moyilligi; - tashkilot ishtirokchilarining soni: samarali bo`lish uchun, rotatsiya federativ tamoyillari asosida yagona tashkilotga birlashgan 5-10 kishidan iborat guruh doirasida qo`llinilishi mumkin; tashkilot a’zolarining umumiy soni 100 kishidan oshmasligi kerak (10 kishidan iborat 10 ta guruh). - tashkilot a’zolari tomonidan «ijtimoiy» sarmoyaga, ya’ni o`zaro qo`llab- quvvatlash va o`zaro ishonch an’analari, umumiy maqsadlar va manfaatlarga dastlabki egalik qilish; ijtimoiy sarmoya tashkilot faoliyat ko`rsatishining dastlabki bosqichida «agentlar» rotatsiyasini boshlash uchun zarur. 3. Firmaning ichki tuzilmasi «Prinsipal-agent» muammosi hal eti lishi muqobil modellar dagi tashkilotning ichki tuzilishi asosida yotadi. Firma ichki tuzilishining quyidagi to`rtta varianti keng tarqalgan: o unitar (U-tuzilma), o xolding (X-tuzilma), o multidivizional (M-tuzilma) o aralash (A-tuzilma) . 1. Unitar tuzilma - hukmronlik munosabatlarining maksimal darajada markazlashuvini nazarda tutadi. Barcha asosiy qarorlar «prinsipal» tomonidan qabul qilinadi, uning o`zi nazoratni ham amalga oshiradi. Agar «agentlar» faoliyatini nazorat qilish huquqi boshqalarga o`tkazilsa, u holda funksional belgi bo`yicha – funksional bo`linmalar boshliqlariga: sotish bo`limi boshlig`i, bosh muhandis, bosh buxgalter va h.k.ga beriladi. Shunday qilib, funksional bo`linmalar rahbarlari bir vaqtning o`zida firma rahbariyatiga nisbatan «agentlar» , bo`lib topshiriqlarning bevosita ijrochilariga nisbatan esa - «prinsipal» hisoblanadi.

Unitar tashkilotda «prinsipal-agent» muammosini hal etishning yagona varianti nazorat qilishning yangi, past xarajatlari bilan bog`liq usullarini ishlab chiqish asosida nazoratni kuchaytirishdan iborat. 2. Xolding tuzilmasi qarorlar qabul qilish va «agentlar» harakatlari ustidan nazorat qilish jarayonini imkon qadar markazlashgan tizimdan chiqarishni o`zida namoyon etadi. Amalda «prinsipal» faqat moliyaviy oqimlarni va «agentlar» faoliyatining moliyaviy natijalarini nazorat qilish vakolatini o`zida saqlab qoladi. «Agentlar» barcha qarorlarni qabul qilishda chetda qoladi, foydani taqsimlash to`g`risidagi qaror bundan mustasno. Boshqacha aytganda, «prinsipal» «agentlar» faoliyatini bevosita emas, balki «agentlar» musobaqasini tashkil etish orqali nazorat qiladi. Xolding tuzilmasi hatto bir firmaning bo`linmalari o`rtasida to`g`ridan to`g`ri raqobatni ham istisno etmaydi. Ta’kidlash lozimki, xolding bo`linmalari darajasida «prinsipal» (bir vaqtning o`zida firma rahbariyati uchun «agent» hisoblangan bo`linma boshlig`i) va «agent» o`rtasidagi munosabatlarning unitar xilini ham uchratish mumkin. Multidivizional tuzilma. XX asrning eng ahamiyatli tashkiliy-boshqaruv innovatsiyasi bo`lib 20-yillarda Per Dyupon («Du Pont» rahbari) va Alfred Sloun («General Motors» rahbari) tomonidan multidivizional tuzilmaning tashkil etilishi hisoblanadi. Zamonaviy korporatsiya menejerlarga ra h barlik q iluvchi , ... xodimlarga ra h barlik q iluvchi menejerlardan tarkib topadi . J Stiglits . Nobel mukofoti so h ibi Xoldingda ra h bariyat ular faoliyatini strategik nazorat qilish bilan band bo`lmagan ko`plab bo`linmalardan iborat firma . O.Uilyamson. Marketolog

Multidivizional tuzilma unitar va xolding tuzilmalarining o`ziga xos sintezi hisoblanadi. Haqiqatdan ham, unda (masalan, yangi mahsulot ishlab chiqarish to`g`risida) strategik qarorlarni qabul qilishning markazlashtirish tamoyili saqlanib qolgan va ayni paytda tezkor nazorat va boshqaruv markazlashmagan. Shu tariqa divizionlar («agentlar»)ning o`z moliyaviy xarajatini qoplash tamoyili ularga o`z faoliyatidan olinadigan daromadlarda ishtirok etish imkonini beradi, lekin firma rahbariyati («prinsipal») bunda firmaning maqsadlari va vazifalariga muvofiq bo`linmalar foydasining bir qismini qayta taqsimlash huquqini saqlab qoladi. Konglomeratlar va transmilliy kompaniyalar multidivizional tuzilma tamoyillarini amalda qo`llovchi korxonalarga misol bo`ladi. 4. Aralash tuzilma, agar bo`linmalardan biri huddi unitar korxonadagi kabi firma rahbariyati tomonidan to`liq nazorat qilinsa, ikkinchi bo`linma xoldingdagi kabi firma rahbariyati ga moliyaviy jihatdan qaram bo`lsa, uchinchi bo`linma esa operatsion mustaqillikka ega bo`lib, multidivizional tuzilmadagi kabi o`z xarajatini qoplash tamoyili asosida faoliyat ko`rsatgan taqdirda , yuzaga keladi. 4. Firmalar tipologiyasi . Firmani rivojlantirish trayektoriyasi Firma ichki tuzilishi u yoki bu modellarining paydo bo`lishi va tarqalishini faqat ularning «prinsipal-agent» muammosini hal etishdagi qi yo siy samaradorligi bilan izohlab bo`lmaydi. Firmaning yangi ichki tuzilishini rivojlantirishga nisbat an ehtiyoj paydo bo`lib, biroq bu amalga oshirilmay qoladigan holat bo`lib turishi tabiiy. Alfred Chandler elektrotexnika sanoatida asr boshida yuzaga kelgan vaziyatni misol tariqasida keltiradi. Buyuk Britaniya, Germaniya va AQShda dastlabki elektrotexnika korxonalari deyarli bir vaqtda paydo bo`lganiga qaramay, jahon bozorida yetakchilik mavqeini faqat Germaniya (AEG) va Amerika (“General Elektrik”) elektrotexnika ishlab chiqaruvchilari egallashdi. Boz ustiga, Multidivizional tuzilma – «mahsulotning xili, savdo markasiga qarab yoki ju g` rofiy belgi bo`yicha o`z xarajatini qoplash va o`zini o`zi moliyalash tamoyili asosida faoliyat ko`rsatuvchi yarim muxtor ishlab chiqarish bo`linmalarini tashkil etishni nazarda tutadi» . O . Uilyamson . Marketolog

Britaniya firmalari hatto o`zlarining milliy bozoridan ham siqib chiqarildi: AEG ushbu davrda Britaniyada o`z mahsulotlarini har qanday ingliz firmalariga qaraganda ko`proq sotdi. Britaniya ishlab chiqaruvchilari «germaniya va amerika firmalari bilan teng raqobatlashish uchun zarur bo`lgan tashkiliy xususiyatlarni rivojlantira olishmadi» , degan xulosaga keldi , Chandler. Demak, firmaning ichki tuzilishini tahlil qilishda nafaqat transaksiya xarajatlari dinamikasini (birinchi navbatda monitoring xarajatlari va opportunizmni oldini olish), balki institutlar dinamikasidagi «tarixiy shartlanganlik samarasi» kabi tashkiliy rivojlanishning undan avvalgi trayektoriyaga bog`liqligini ham hisobga olish lozim. Firmaning tashkiliy rivojlanishini tarkibiy o`zgarishlarning alohida trayektoriyasi bo`yicha harakat sifatida talqin etish mumkin. Tashkilot rivojlanishidagi «tarixiy shartlanganlik samarasi»ning tahlili institutlar dinamikasini o`rganishda ifodalangan dalillarni to`ldirishni va qisman qayta ko`rib chiqishni talab qiladi. Birinchidan, tashkilot doirasida institutsional darajada mafkura bajaradigan funksiyalarga o`xshash funksiyalar tashkiliy madaniya t ga o`tadi. «Har qanday tashkilotda: korxonada, kasaba uyushmasida yoki siyosiy partiyada umumiy kognitiv tarkibiy qism – tashkiliy bilim mavjud» . Tashkiliy madaniyat , «prinsipal» bilan «agent» o`rtasidagi o`zaro munosabatlar ular asosida quriladigan me’yorlar, qoidalar va an’analarda moddiylashtiriladi. Tashkiliy madaniyatning interpretativ funksiyasi u yoki bu kutilmagan holatlar sodir bo`lganida «prinsipal» qarorlarning asosliligini baholash uchun uning «agentlar» tomonidan foydalanilishidan iborat. «Tashkiliy madaniyat ex antega bo`ysunuvchilarga tashkilot u yoki bu kutilmagan holatga qanday munosabat bildirishi haqida tasavvur beradi. Q at’iy roq aytadigan bo`lsak, u tufayli tashkilot o`zining birxilligiga ega bo`ladi» . Tashkiliy madaniyat – tashkilot a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soluvchi va ularning jamoaviy bilimlari va tajribasining ifodasi hisoblangan me’ yo rlar, qoidalar va an’analar yig`indisi. Ikkinchidan, tashkilotning kundalik faoliyat ko`rsatishida mutaassiblik (routines) muhim o`rin tutadi. Bu o`rinda mutaassiblik «harakatni uni muntazam

takrorlash orqali esda saqlab qolish» (remember by doing) sifatida belgilanadi. Mutaassiblik tashkilot a’zolari ichida axborot almashuvini ta’minlashda markaziy o`rin tutadi : u ularning xabarni olish, talqin etish, ifodalash va uzatish qobiliyati ning asosida yotadi. Har bir tashkilot o`zining tashkiliy «dialektiga» ega, hech bir tashkilotda «sof» o`zbek tilida ham, «sof» rus tilida ham gaplashi l maydi. Bundan tashqari, agar nazorat tadbiri mutaassiblik xususiyatiga ega bo`lsa, nazoratni amalga oshirish ancha yengillashadi. Universitet hayotidan misol keltirgan holda ta’kidlash mumkinki, talabalar davomatining mutaassiblik xususiyati (seminar boshida yoki oxirida) faqat shu gal davomatni tekshirishni eslaridan chiqarishiga umid qilish bilan asoslangan dars qoldirishlarning oldini oladi. Demak, tashkilot ichida axborot asimmetriyasini pasaytirish va nazoratni osonlashtirish orqali «prinsipal-agent» muammosini hal etishga ko`maklashgan holda mutaassiblik ayni paytda uning a’zolari o`rtasida yuzaga kelgan o`zaro munosabatlarning takrorlanishiga olib keladi. Berilgan trayektoriya bo`yicha harakat tashkiliy madaniyat va mutaassibliklar asosida «prinsipal» va «agent» o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning ma’lum xiliga ega bo`linishi va mustahkamlanishini nazarda tutadi. Shuning uchun tashkiliy rivojlanishning boshlang`ich nuqtasi hisoblangan vaziyatni bil i sh lozim – u boshda keyingi evolyutsiyaning barcha variantlarini o`zida mujassamlantiradi. Chunki «beqaror muhitda unitar firma transaksiya xarajatlarini tejash nuqtai nazaridan juda yomon ko`rsatkichlarga ega, lekin u barqaror sharoitdagi moslashuvchan tashkiliy tuzilmaga ega bo`lgan firmaga nisbatan samarali va chidamli» bo`lishi mumkin. Demak, beqarorlik sharoitida shakllangan va firmaning keyingi rivojlanishini belgilab bergan firmaning ichki tuzilishi tashqi muhit barqarorlashadigan kelajakdagi yo`qotishlarni belgilab beradi. Parodoks shundan iboratki, uzoq muddatli istiqbol da qisqa muddatli istiqbolda optimal bo`lmagan tuzilma foydali bo`lib chiqishi mumkin. Aynan ushbu holat ni dastlabki bosqichda yo`qotishlarga olib kelgan va keyingi bosqichlarda ustunlikni ta’minlagan o`z evolyutsiyasini integratsiyaning yuqori darajasi va tuzilmani markazlashtirishdan boshlagan Yaponiya firmalarining urushdan keyingi rivojlanishi misolida ko`rsatish mumkin.

5. Firmalarning asosiy xillari Korxonalar rivojlanishi trayektoriyalarining o`ziga xos xususiyati korxonalar tashkiliy tuzilishidagi milliy farqlarni belgilab beradi. Bugungi kunda istalgan mamlakatdagi yirik korxonalarning aksariyati jahon bozorida yuzaga kelgan tendensiyalarni hisobga olgan holda harakat qilishiga qaramay, ularning tashkiliy tuzilishlari va ular tomonidan amalga oshiriladigan strategiyalarning xilma-xilligi kuzatiladi. Chunki tashkiliy rivojlanish trayektoriyasini tanlashga ta’sir ko`rsatgan omillar yig`indisi har bir mamlakatda har xil. Tashkiliy rivojlanish trayektoriyasini belgilab beruvchi omillar jumlasiga quyidagilar kiradi: - institutsional muhit, shu jumladan institutsional rivojlanish trayektoriyasi; - aktivlarning o`ziga xoslik darajasi (raqobot bozorining rivojlanganlik darajasi); - tashqi muhitning noaniqlik darajasi (bozorning barqarorlik darajasi); - xatarga moyillik darajasi (mamlakat aholisining umumiy sonida xatarga nisbatan betaraf bo`lgan insonlar ulushi); - ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning umumiy darajasiga bog`liq bo`lgan bitimlarning murakkablik darajasi; - qonundan foydalanish narxi va xufyonalik narxining nisbati. Tashkiliy rivojlanish milliy trayektoriyasining farqlari nafaqat tuzilmalarga – unitar, xolding yoki multidivizional, – balki ularning maqsadli funksiyasiga, korxonaning yetkazib beruvchilar, iste’molchilar va yollanma xodimlar bilan munosabatlardagi xatti-harakatiga, shuningdek korxona faoliyat ko`rsatishining ko`plab boshqa parametrlariga taalluqli. Endi k orxonalarning bir necha ideal xillarini yoritishga harakat qilamiz: buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona ( B korxona); Amerika firmasi ( A firma); Yaponiya firmasi ( J firma) va o`tish xilidagi korxona ( O` korxona).

1. Buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona. Korxonaning ushbu xiliga nisbatan qiziqish asosan shu bilan bog`liqki, Rossiya va Sharqiy Yevropa korxonalari katta qismining ildizi buyruqbozlik iqtisodiyotiga borib taqaladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona foydani ko`paytirishga emas, balki normal yuklam ali rejani bajarishga yo`naltirilgan. « P rinsipal» (reja organi)ning farmoyishi mutlaq xususiyatga ega emas, balki muhokama yoki rejali savdo ning predmeti hisoblanadi. Bu yerda «prinsipal» siymosi alohida tahlilni talab qiladi. Kommunistik mafkuraga muvofiq sotsializmda o`z manfaatlarining vakili – reja organi orqali B korxona faoliyati ustidan o`zining nazorat qilish huquqini amalga oshiruvchi barcha mehnatkashlar «prinsipal» bo`lib hisoblanardi. Lekin nazorat qilishning samarali mexanizmlari faqat reja organi bilan korxona direksiyasi o`rtasida hamda korxona direksiyasi bilan uning xodimlari o`rtasidagi munosabatlarda yuzaga kelar edi. Ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishdagi qat’iy intizomiga nazorat qilishning uchta mexanizmi – partiya (partiya tashkilotlari orqali), xo`jalik (vazirliklar va idoralar orqali) va kengash (Xalq deputatlari kengashining ijroiya organlari orqali) mexanizmlari orqali erishildi. Reja organlarining mehnatkashlar tomonidan nazorat qilinishi mexanizmlari esa mavjud emas edi, buning oqibatida mehnatkashlar «prinsipal» sifatida o`z manfaatlarini amalga oshira olmas edi. Shuning uchun reja organi amalda «agent»dan yagona «prinsipal»ga aylandi: nazoratsiz byurokratik apparat o`z manfaatlarini umuman jamiyat manfaatlari bilan moslashtirish imkoniyatiga ega bo`ldi. Keltirilgan dalillarga asoslangan holda B korxona ni unitar tashkilot, ya’ni vazirlik yoki idoraning bo`linmasi sifatida ta’riflash mumkin. Ushbu savdoda korxonaning ovozi ruxsatning yuqori chegarasi, normadan tepaga chiqish haqida ogohlantiradi, yuqori turuvchi organning ovozi esa ruxsatning quyi chegarasi , normadan quyiga o g` ish haqida eslatadi» . Ya . Kornai . Iqtisodchi

B korxona ishlab chiqarish va sotish aloqalarining tarkibi uning unitar tashkilot bo`linmasi sifatidagi holati tufayli unga «prinsipal» tomonidan belgilab berilgan. B korxonalar o`rtasidagi barcha gorizontal aloqalar vertikal aloqalar orqali - «prinsipal»ga murojaat etish orqali amalga oshiriladi. Ta’minot-sotish aloqalarining tarkibi resurslarni taqsimlashning ajratish yoki fondlash singari mexanizmidan hosil bo`lgan. Ajratish vazirlik yoki idora tomonidan B korxona mahsulotining asosiy iste’molchilari va yetkazib beruvchilari belgilanishidan iborat. B korxonaning ta’minot va sotish tarkibini mustaqil o`zgartirishga urinishlariga «prinsipal» tomonidan keskin to`sqinlik qilindi. B korxonada mehnat munosabatlarining tizimi ham o`ziga xos. Unda band bo`lganlar sonining quyi chegarasi reja topshiriqlari bilan, yuqori chegarasi esa – ishchi kuchining kutilayotgan taqchilligi bilan belgilanadi. Resurslar cheklangan iqtisodiyotdagi boshqa har qanday resurs singari ishchi kuchi ham taqchil. Shuning uchun korxona o`zining resurs, shu jumladan ortiqcha bandlik shaklida - ishchi kuchi zahirasini barpo etishga urinadi. Bunda, tabbiyki, B korxona o`zining barcha xodimlarini ish bilan ta’minlashga qodir emas va ularga tenglashtiruvchi hamma ular tomonidan amalda ishlab topilmagan ish haqini to`laydi. Ishchidan egalik funksiyasini olib, uni ishlab chiqarish natijalariga real ta’sir ko`rsatish imkoniyatidan mahrum etgan holda, qog`ozbozlik tizimi ushbu imkoniyatning o`rnini ishlab topilmagan ish haqini olish imkoniyati bilan qoplaydi. 2. A firma . Amerika firmasi yoki A firma neoklassik darsliklar sahifalarida tahlil qilinuvchi firmaning ideal xiliga ko`proq mos keladi. A firma o`z mahsulotiga raqobat tomonidan belgilangan narxda va ishlab chiqarish funksiyasi bilan yoritiladigan xarajatlar tarkibida foydani ko`paytirishni maqsad qilib qo`ygan. Hatto , agar qandaydir firmada raqobat bozorida firmaning muvozanatini to`g`ri hisoblab chiqa oladigan bironta ham xodim topilmasa ham , u bozorda o`zini huddi neoklassik nazariyaning barcha qoida lari bo`yicha foydani ko`paytirgandek , tutadi. Foydani ko`paytirishga yo`naltirilish A firma «prinsipali» - uning aksiyadorlarining maqsadli funksiyasi bilan belgilangan. Aksiyadorlarning asosiy

manfaati bir aksiyaga hisoblangan o`z daromadini oshirishdan iborat, bu yil yakuniga ko`ra korxonaning investitsiya qilinmagan foydasining miqdoriga bog`liq. O` z navbatida, foydaning miqdori «agentlar» - A firmaning yollanma menejerlarining harakatlari bilan belgilangan. «Prinsipal-agent» xilidagi o`zaro munosabatlar menejerlar bilan yollanma xodimlar o`rtasida ham yuzaga keladi. Aksiyadorlar bilan menejerlarning o`zaro munosabatlarida «prinsipal-agent» muammosi ikkita muqobil mexanizm – «ovoz berish» va «chiqish» asosida hal etiladi. Aksiyadorlar menejerlarning faoliyati ustidan navzorat qilish huquqini yo aksiyadorlarning yillik yig`ilishida ishtirok etib va direktorlar kengashi tarkibini o`zgartiri sh («ovoz berish») orqali yoki o`z aksiyasini sotib va bu bilan menejerlarning harakatlarini ma’qullamasligini ifodala sh («chiqish») yo`li bilan amalga oshirishlari mumkin. Menejerlarga o`z xizmatlar i bozori tomonidan ko`rsatiladigan intizomiy ta’sir ushbu bozorda yuqori transaksiya xarajatlari va unda almashiladigan resurslar – boshqaruv ko`nikmalari va iqtidorlar o`ziga xosligining yuqori darajasi tufayli , kam samarali hisoblanadi. Ikkala muqobil variant - «ovoz berish» ham, «chiqish» ham o`zining qator kamchiliklariga ega. Ovoz berish aksiyalarning kichik paketlari egalari uchun «chiptasiz muammosi»ni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, aksiyadorlar yig`ilishning kun tartibini menejerlarning o`zlari nazorat qilishadi. Muvaffaqiyatsiz boshqarilayotgan firma aksiyalarining sotilishi esa hamma vaqt aksiyalarning pasaytirilgan kursi tufayli mulkdorlarga zarar keltiradi. «Ovoz berish» borasidagi ahvolni ishonchli ovoz berish amaliyoti yordamida to`g`rilash mumkin, bunda kichik paketlar mulkdorlari o`z nomidan ovoz berishni yirikroq paketlar mulkdorlariga ishonib topshiradilar. «Chiqish» variantidan foydalanishni esa aksiyalarning birlashtirilgan paketlari oldi-sotdisiga tender takliflaridan foydalanish orqali optimallashtirish mumkin. Menejerlar bilan xodimlarning o`zaro munosabatlarida «prinsipal-agent» muammosining hal etilishi fordizm – Buyuk qatag`onlik davrida Genri Ford tomonidan ishlab chiqilgan mehnatni tashkil qilish tizimi tamoyillariga asoslanadi.

Menejerlar bilan yollanma xodimlarning o`zaro munosabatlari siyosati sifatida fordizmning asosiy unsurlari quyidagilardan iborat: - narxlarning o`sishiga qarab ish haqining indeksatsiyalanishini o`z ichiga oluvchi mehnatga haq to`lashning yuqori darajasi; - qat’iy ishlab chiqarish intizomi, bunda mashina (masalan, konveyer) xodimning harakatlari ustidan nazorat qilish vositasi rolini o`ynaydi; - kasaba uyushmalari ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar o`rtasidagi nizoli munosabatlarda vositachi rolini bajarishadi; - bir tarmoqning o`ziga qarashli korxonalarda (masalan, «Ford» va «General Motors» o`rtasida) kadrlar rotatsiyasining yuqori darajasi. Va nihoyat, A firmaning ishlab chiqarish va sotish aloqalarining tarkibi transaksiya xarajatlarini pasaytirish vazifasiga to`liq buysungan. «Integratsiya – orqaga, oldinga va kombinatsiyalash – muqobil maqsadlarga qaraganda ko`proq transaksiya xarajatlarini pasaytirish maqsadlari bilan bog`liq. Yetkazib beruvchilar, xaridorlar, shuningdek ular bilan tuziladigan shartnomaning xilini tanlash firmaning shu onda bozorda yuzaga kelgan transaksiya xarajatlarining darajasini pasaytirishga intilishini aks ettiradi. Masalan, go`sht mahsulotini tashish uchun refrijerator texnika bilan ta’minlashga katta miqdordagi investitsiyalar zarurligi bois, ko`pincha go`shtni qayta ishlovchi korxonalar tashish masalasini refrijeratorlar parkini xarid qilgan holda, pudrat asosida hal etishadi. 3. J firma. Matsashika Aoki tomonidan J firma deb nomlangan Yaponiya firmasi Amerika firmasidan katta farq qiladi. J firmasida «prinsipal» siymosini faqat mulkdorlarning turli toifalari o`rtasida aksiyalarning taqsimlanishi to`g`risidagi statistika ma’lumotlari asosida aniqlash qiyin. Ushbu ma’lumotlar faqat gina yapon firmalarida ham , huddi AQShda bo`lgani kabi, yakka aksiyadorlar «prinsipal» hisoblanmaydi , deb ta’kidlash imkonini beradi . Agar 1949 yilda yapon kompaniyalari aksiyalarining taxminan 70 foizi yakka aksiyadorlarga tegishli bo`lgan bo`lsa (eslatib o`tamiz, urushdan keyingi davrda gap institutni - A firmani - Yaponiyaga import qilish qilish haqida bordi), 80-yillarning oxiriga kelib ularning qo`lida faqatgina aksiyalarning 24 foizi qoldi. J firma aksiyalarining 42 foizi

moliyaviy institutlarga, 25 foizi urushdan avvalgi «dzaybats» xilidagi xoldinglarga tegishli 1 . Biroq yapon firmalarini tahlil qilishda yuzaga keladigan asosiy qiyinchilik – bu faqat turli reglamentlovchi hujjjatlarga biriktirilgan rasmiy ma’lumotlarga tayanishning imkoni yo`qligi. Oshkora mulkdorlar safida J firma xodimlari mavjud emasligiga qaramay, ular amalda o`z firmasining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishda bevosita ishtirok etishadi. M.Aoki «prinsipal» rolida bir vaqtning o`zida tashqi aksiyadorlar ham, «insayderlar» - korxona xodimlari ham ishtirok etadigan vaziyatni yoritish uchun «dual nazorat» atamasini taklif etdi. Bunda nazorat sohalari aksiyadorlar va xodimlar o`rtasida aniq bo`lingan. Yirik aksiyadorlar, birinchi navbatda banklar, korxona aksiya uchun daromadning qulay (maksimal emas!) darajasini ta’minlagunga qadar joriy nazoratdan bosh tortishadi. Bu bilan ularning o`zlari joriy nazoratni firma xodimlarining o`zlariga ishonib topshiradilar. Bu yerda gap qisqa muddatli shartnomalar asosida yollangan xodimlar haqida emas, balki kvazidoimiy xodimlar haqida ketayapti. Shunday qilib, yapon firmasi «agentlar» ittifoqi modeliga juda yaqin va unda «prinsipal-agent» xilidagi klassik munosabatlar mavjud emas. Ushbu fikr quyidagi faktlar bilan ham tasdiqlanadi. Birinchidan, J firmada xodimlarni bo`linmalar va bajariladigan funksiyalar bo`yicha bo`li shdan faol foydalaniladi: o`zaro bog`liq operatsiyalarni bajarishga ham, rahbarlik funksiyasini amalga oshhirishga ham qodir bo`lgan universal xodim ideal hisoblanadi. Masalan, yangi mahsulotlarni ishlab chiqish bilan shug`ullanuvchi muhandislarni ishlab chiqarish jarayoniga safarbar etish amaliyoti, va aksincha, «liniyali» muhandislarning tajriba- konstruktorlik byurosidagi har yillik stajirovkasi ko`proq gorizontal muvofiqlashuvga misol bo`ladi . Muvofiqlashuvning gorizontal tamoyillari firma ichida axborot oqimlari aylanishini shunchalik optimallashtirish imkonini beradiki, bo`linmalar shiddat bilan ishlab va zarurat tug`ilishiga qarab («aniq o`z vaqtida» tizimi) yangi partiyalarni boshqa bo`linmalarga buyurtma qilgani holda, sug`urta 1 Aoki M. Economic Japonaisc. Information, motivations et marchandage. Paris : Economica , 1991, p. 128, 135.

va butlovchi qismlar zahiralarini barpo etmasdan faoliyat ko`rsatishda davom etishadi. Ikkinchidan, rotatsiya tamoyili xodimlarning mansab bo`yicha o`sishlarini rejalashtirishning asosida yotadi. J firmada daraja iyerarxiyasi amal qiladi, ya’ni xodimlar mehnatiga haq to`lash va ularning ijtimoiy maqomi ishlab chiqarish o`lchami bilan emas, balki firma ichidagi iyerarxiyaning darajasi bilan belgilanadi. Yangidan ishga qabul qilingan xodim uchun lavozimda o`sish past pag`onalardan boshlan ib, uning butun mehnat faoliyati mobaynida davom etadi. Shunisi qiziqki, aksiyador banklar ham, J firma ham, uning kontragentlari ham darajalarning yagona iyerarxiyasini hosil qiladi. Shuning uchun xodimning mansab da ko`tarilishi korxonadan boshlanib bankda yoki kontr-agent firmada davom etishi mumkin va aksincha. Yaponiya korporatsiyasi agentlar ittifoqi tomonidan nazorat qilinadi, bu firmaning maqsadli funksiyasini o`zgartiradi: foydani ko`paytirish uning maqsadlari iyerarxiyasida endi daslabki o`rinni egallamaydi. Firma tomonidan nazorat qilinadigan bozor ulushining uzluksiz o`sishini ta’minlash birinchi o`rinda turadi, chunki bunday o`sish tashkiliy ekspansiya, tuzilmani kengaytirish va rivojlantirish uchun zamin yaratadi.O`sish uni ta’minlaganlarni mukofotlaydi, - tamoyil i aynan yapon firmalariga nisbatan to`g`ri, ularda tashkiliy ekspansiya darajalar sonini oshiradi va, demak, uning xodimlarining mansabdagi o`sishini yaxshilaydi. Boshqacha aytganda, aksiyadorlarni ham, xodimlarni ham nazorat qilish ishlab chiqarish va sotuv hajmini oshirish orqali firmani tashkiliy kvazirentani oshirishga yo`naltiradi: faqat ana shunday maqsad turli mulkdorlarning manfaatlarini tenglashtiradi. J firmaning uning asosiy kontragentlari – o`zaro bog`liq korxonalar va davlat bilan o`zaro munosabatlariga to`xtaladigan bo`lsak, har bir firma kvazidoimiy o`zaro bog`liq korxonalar – «keyretsu» doirasiga ega. Bunda «Toyota» xilidagi yirik korporatsiyalarda o`zaro bog`liq korxonalar bosh firma atrofida uchta eshelonga guruhlanadi. Birinchisi – eng barqaror firmalar (neoklassik shartnoma asosida ishlovchi bundan o`zaro bog`liq korxonalarning soni «Toyota»da 122 ta),

ikkinchisi – bozordagi vaziyat tubdan o`zgargan holatda ular bilan munosabatlar uzilishi mumkin bo`lgan (5437 ta) firmalar, uchinchisi - qisqa muddatli shartnomalar asosida ishlovchi yetkazib beruvchilardan (41703 ta firma) tarkib topadi. «Keyretsu»ni tuzishda o`zaro bog`liq korxonalarning nufuzi asosida transaksiya xarajatlarini tejash omiliga xatarni bo`lish omili qo`shimcha qilinadi: bozor kon’yunkturasining asosiy ta’sirini ikkinchi va ayniqsa uchinchi eshelon tarkibidagi o`zaro bog`liq korxonalar o`zlarida his etishadi. Davlat bilan munosabatlarga kelsak, A firmadan farqli o`laroq J firma to`liq muxtoriyatga va mustaqillikka intilmaydi. Amalda davlatga yapon firmasi tomonidan korporativ manfaatlar va umuman jamiyat manfaatlari o`rtasidagi hakam, mediator sifatida , korporatsiyalar kurashida esa muvozanatni saqlashning kafili sifatida qaraladi. 4. O`tish xilidagi korxona . Sharqiy Yevropa mamlakatlarida amalga oshirilgan bozor islohotlari B korxona bilan A firma o`rtasida yarim yo`lda turgan yana bir ideal xildagi korxona – o`tish xilidagi korxonaning paydo bo`lishiga olib keldi. O` korxonaning «oraliq» holati, biroq, uni B korxona va A firma elementlarining turli kombinatsiyalaridan foydalanib ta’riflash mumkinligini anglatmaydi. Hech bo`lmaganda O` korxonaning maqsadli funksiyasini olaylik: u ma’muriy buyruqlarlarni bajarishdan ham, foydani ko`paytirishdan ham iborat emas. O` korxona omon qolishga, mehnat jamoasini saqlab qolishga yo`naltirilgan , shu munosabat bilan ayrim tadqiqotchilar ushbu ideal xilni tavsiflash uchun hatto «omon qolishga yo`naltirilgan korxona» atamasini ham taklif etishdi. O`tish xilidagi korxona maqsadlarini tanlashning o`ziga xos xususiyati uning mulkining tarkibiga bog`liq. J firmada bo`lgani kabi bu yerda ham mulkning formal va real tarkiblari o`rtasida nomuvofiqlik mavjud va bu ham «insayderlar» - korxona xodimlari va rahbarlarining foydasiga. Bu yerda gap rekombinatsiyalangan mulk haqida borayapti, ya’ni unda quyidagilarga yo`l qo`yiladi: - xususiy va davlat mulki o`rtasidagi chegaralarning yo`qolishi. Davlat byudjetidan qat’i nazar rasmiy jihatdan xususiylashtirilgan korxona. Biroq

davlatning shartnoma majburiyatlari va byudjet oldidagi majburiyatlarni bajarmagan korxonalarning bankrotligini e’lon qilishga tayyor emasligi, davlatning debitorlik qarzlarning bir qismini o`z zimmasiga olishga roziligini anglatadi. O`zaro hisob-kitoblarni o`tkazish amaliyoti «haqiqiy moliyaviy bitimlarni imtatsiya qiladi va korxonani to`xtatib qo`yishning iloji yo`qligi holatini shunchaki niqoblaydi, chunki bu ishchilarning noroziligini va ishlab chiqarishning pasayishini keltirib chiqaradi». - korxona tashkiliy chegaralarining yo`qolishi. To`lamasliklar muammosi nafaqat pul massasining ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar hajmiga mos kelmasligini, balki korxonalarning o`zi bilan o`zaro bog`liq korxonalarga tovar krediti berishga tayyorligini aks ettiradi. Shartnoma majburiyatlarini bajarishning past madaniyatini hisobga olgan holda, korxonalar tomonidan o`zaro to`lanmasliklarga ixtiyoriy ravishda yo`l qo`yilishining yagona izohi bo`lib o`zaro bog`liq korxonalar o`rtasida firma ichidagi oqimlar kabi tamoyillarda tovar-pul oqimini tashkil qilish imkonini beruvchi o`zaro nazoratning mavjudligi haqidagi tasavvur hisoblanadi. - mulkning formal va real tarkibining mos kelmasligi. Tashqi mulkdorlar, odatda, fond bozorining nooptimal faoliyat ko`rsatishi va menejerlar tomonidan axborot asimmetriyasidan opportunistik foydalanilishi tufayli O` korxona menejerlari ustida o`zlarining nazorat qilish huquqlarini amalga oshirolmaydilar. Natijada «agentlar» - menejerlar – hatto aksiyalarining asosiy qismi tashqi sarmoyadorlarga tegishli bo`lgan korxonalar ustidan ham nazoratni saqlab qolishadi. Shunday qilib, omon qolishga yo`naltirilish «agentlar»ning «prinsipallar» tomonidan o`zlarining nazorat huquqining «ovoz berish» orqali ham, «chiqish» orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan vaziyatni saqlab qolishga urinishini anglatadi. Demak, «agentlar» opportunizmi O` korxona faoliyat ko`rsatishining muhim jihati hisoblanadi. Ta’kidlash lozimki, menejerlarning o`zlari xodimlar (ularning o`zlariga nisbatan «agentlar») ustidan nazoratni saqlab qolishga erishdilar. Ular buni moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay korxona

balansida ijtimoiy soha ob’ektlari (uy-joy-kommunal xo`jaligi, dam olish bazasi, bolalar muassasalari, natura shaklida ta’minlash)ni saqlab turishda ifodalanuvchi paternalizm siyosati hisobidan uddalashdi. O` korxona tomonidan ishlab chiqarish aloqalari tarkibi transaksiya xarajatlarini kamaytirish mezoni bo`yicha emas, balki vaqt orqali tekshirilgan aloqani saqlab qolishga urinish asosida shakllanadi. 1993-1994 yillarda Rossiya korxonalarining aksariyat i asosiy yetkazib beruvchilar (83%) va iste’molchilar (70%) bilan eski aloqalarini saqlab qolishdi va yangi sheriklarni topish istiqboliga shubha bilan qarashdi. Ta’minlash va sotish siyosatidagi konservatizmning ehtimoliy talqinlaridan biri yangi sheriklar bilan shartnomalar tuzishning g`oyat yuqori transaksiya xarajatlari haqidagi tasavvurdan iborat. Birinchi navbatda bu yangi sheriklarning opportunistik xatti - harakatlarining yuqori darajada ehtimol tutilishi bilan bog`liq. Eski sheriklarning opportunizmi ularning yuzaga kelgan nufuzi va «qizillar» muhitida faqat «o`zinikiga» nisbatan amal qiluvchi alohida ahloq normalariga ega bo`lgan direktorlarining mavjudligi tufayli deyarli istisno etilgan.

Xulosa 1. «Prinsipal-agent» muammosi har qanday tashkilot faoliyat ko`rsatishini murakkablashtiradi. «Agent»dan «prinsipal»ning foydaliligini oshiruvchi harakatlarni kutishadi, lekin «agent» hamma vaqt o`zi bilan «prinsipal» o`rtasida mavjud bo`lgan axborot asimmetriyasidan o`z foydasi yo`lida va «prinsipal» manfaatlariga zid ravishda foydalanishga harakat qiladi. Muammoni hal etish yo`llari bir nechta: yuqori harajatlar bilan bog`liq bevosita nazoratni kuchaytirish; «prinsipal» tomonidan «agentlar» musobaqasining tashkil etilishi; «agentlar»ning tashkilot faoliyatining daromadlarida ishtirok etishi va «agentlar»ning o`zlari tomonidan «prinsipal» funksiyalarining bajarilishi. «Prinsipal-agent» muammosini hal etishning ushbu variantlari firma ichki tuzilmasi uchta xilining tabiatini izohlaydi: unitar, xolding va multidivizional. 2. Firmaning ichki tuzilishi tarkibini shartlab beruvchi omillarning har bir o`ziga xos kombinatsiyasi tashkiliy madaniyat asosida o`zini o`zi takror ishlab chiqarish tendensiyasiga ega. Gap tashkilotning trayektoriya bo`yicha rivojlanishi haqida borayapti. «Rivojlanishning tarixiy shartlanganlik samarasi»ning mavjud bo`lishi korxonalarning to`rtta ideal xili haqida gapirish imkonini beradi: buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi korxona, A firma, J firma va o`tish xilidagi korxona. Korxonalarning bunday xillari buyruqbozlik iqtisodiyotida ( sho`ro lar xilidagi iqtisodiyotda), mutlaq raqobat iqtisodiyotida (Amerika xilidagi iqtisodiyotda), iqtisodiyotning korporativ modelida (yapon xilidagi iqtisodiyotda) va o`tish iqtisodiyotida yuzaga kelgan omillarning o`ziga xos kombinatsiyalarini aks ettiradi .

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Korxona (firma) xarajatlari va foydasi

Marketing - firma, kompaniyani boshqaruvchi tizim sifatida

Mikrodarajada firma strategik rejalashtirishni tashkil etish

Turizm sohasida firma ichidagi rejalashtirishning xususiyatlari

Shartnomalar nazariyasi