Iqtisodiy o'sish modellari fanning mohiyati, maqsadi va vazifalari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy o'sish modellari fanning mohiyati, maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

218.5 KB

Iqtisodiy o`sish modellari fanning mohiyati, maqsadi va vazifalari Reja: 1. Iqtisodiy o`sishning mohiyati va turlari. 2. Iqtisodiy o`sishning dastlabki shartlari. 3. Jamiyat institutlarini o`zgarishi iqtisodiy o`sishga ta’siri.

Iqtisodiy o`sishning mohiyati va turlari. Iqtisodiy o`sishning hozirgi turi XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliyada sanoat revolyutsiyasi natijasida aniqlangan. Bu davrda, aholining real daromadlari asr boshiga nisbattan 10 baravarga oshdi, rivojlangan mamlakatlarda bu ko`rsatkich undan ham yuqori bo`ldi. Aholining o`rtacha jon boshiga daromadi soatiga 1 AQSH dollarni tashkil etgan, natijada esa iiqtisodchi olimlar tomonidan iqtisodiy o`sish nazariyasi shakllanib, unga ta’sir etuvchi omillar aniqlanib, ko`plab iqtisodiy o`sish modellari ishlab chiqilgan. Har bir iqtisodiy o`sish modeli o`z davriga nisbattan ishlab chiqilgan bo`lib vaqt o`tishi bilan o`sish modellari takomillashib kelmoqda. Odatda iqtisodiy o`sish va iqtisodiy rivojlanish o`rtasida farqni ko`pchilik iqtisodiy o`sish nazariyasini yangi o`rganuvchilari bir biridan ajrata olmaydilar, avval ushbu ko`rsatkichlarni farqlab olsak. Iqtisoliy rivojloanish iqtisodiy o`sishdan farqlanib, iqtisodiy rivojlanish natijasida iqtisodiy o`sish yuzaga keladi. Demak iqtisodiy o`sish bu iqtisodiy rivojlanishning kelajakdagi natijasidir. Hozirgi zamonaviy iqtisodyot nazariyasida iqisodiy o`sish qo`rsatgichiga aholi jon boshiga nisbattan olinadigan ko`rsatkichlar orqali baholanmoqda. Bundan tashqari insnlani yashash sharoitini yaxshilash maqsadida olib borrilayotgan davlatning ijtimoiy siyosati orqali ham baholanadi. Endilikda yuqoridagilarni umumiylashtirib iqtisodiy o`sishga umummiy ta’rif beriladigan bo`lsa : Iqtisodiy o`sish - to`liq bandlik bilan mujassamlashgan ishlab chiqarish real hajmining o`zoq muddat mobaynida o`sishidir. Iqtisodiy o`sish YAIM, davlat iqtisodiy qudrati va insonlar farovonligining o`sishida o`z ifodasini topadi. Shuningdek, iqtisodiy o`sish bevosita yalpi milliy mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko`payishi hamda sifatning yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ham ifodalanadi. Hozirgi kunda iqtisodiy o`sish nazariyasida iqtisodiy o`sish sur’atlarini ma’lum muddat oralig`ida erishishgina emas, balki uni o`zoq muddat davomida o`sish sura’tlarida saqlash ko`zda tutilmoqda. YA’ni o`sishni barqarorligini ta’minlovchi omillarni aniqlab ularni takomillashtirish ustida ish olib borish zamonaviy iqtisodiyot nazariyasini oldida turgan asosiy vazifalardan biri bo`lib

hisoblanadi. demak yuqoridagi fikrlarni umumiylashtirib barqaror iqtisodiy o`sishga quyidagicha ta’rif beriladi : Barqaror iqtisodiy o`sish - bu uzoq vaqt davomida iqtisodiyotni yuqori sur’atlar bilan o`sib borishidir. Makroiqtisodiyot nazariyasi va jahon amaliyoti ko`rsatishicha mamlakatlarni yillik YAIMni o`sish sur’ati 7% dan kam bo`lmasa YAIMning hajmi 10 yilda 2 marta ko`payadi. Aksincha YAIMning yillik o`sish sur’ati 10% dan kam bo`lmasa, mamlakat YAIM hajmi 7 yilda 2 marta ko`payadi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida iqtisodiy o`sish sura’tlarini ta’minlash, iqtisodiyotni mamlakat shiddat bilan bir iqtisodiy tizimdan keyingi iqtisodiy tizimga o`tishda mamlakat iqtisodiyoti yuqori iqtisodiy o`sish sur’atlariga erishish kerak bo`ladi. Yuqori iqtisodiy o`sish sur’atlari - bu amalga oshirilgan muvozanatlashtirilgan makroiqtisodiy siyosatni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga qaratilgan tarkibiy o`zgarishlar jarayonlarini jadallashuvi va chuqurlashuvini natijasidir. Iqtisodchi olimlar duch kelgan muammolardan biri bu iqtisodiy o`sishning turliligi bo`lib hosblanadi. Chunki ba’zi davlatlar yuqori o`sish sur’atlar bilan, ba’zi davlatlar o`rtacha o`sish suratlar bilan, bazilari esa umuman iqtisodiy o`sish ko`zatilmagan ba’zida umuman iqtisodiy o`sish o`rniga iqtisodiy pasayish (stagnatsiya) holatlari ko`zatilar edi. Ushbu holatlarni bahlash va ilmiy asoslash uchun 20 asrda ko`plab olimlar izlanishlar olib borganlar. Ushbu izlanishlarning eng umumiylashgani va muvofaqiyatli yakunlagan iqtisodchi olim Xalqaro rivojlantirish va taraqqiyot jahon banki iqtisodchisi Lent Pritchet tomonidan olib borilgan izlanishlar bo`lib hisoblanadi. Uning fikricha iqtisodiy o`sish turlari quyidagi 6 turga bo`linadi (u har bir iqtisodiy o`sish turni geografik makonlar nomi bilan ifodalagan): 1. Yuqori adirlar; 2. Adirlar; 3. Platolar; 4. Cho`qqilar; 5. Tekisliklar; 6. Denverlar (bunda tekisliklardan cho`qqilarga o`tish davri nazarda tutiladi).

Yuqori adirlar, bunda Pitch mamlakat aholi jonboshiga to`g`ri keladigan YAIM yillik 3 % oralig`idagi yuqori o`sish sura’tini nazarda tutadi. Bunday o`sish tendensiyasiga ega bo`lgan davlatlar asosan sharqiy osiyodagi 11 ta mamlakatlar (Yaponiya, Gonkong, Koreya, Malayziya, Singapur, Tayvan, Tailand), ba’zi Yevroppa mamlakatlari (Kipr,Irlandiya,Malta) va Afrikadagi Botsvana misol bo`la oladi (1-rasm ). 1-rasm. Iqtisodiy o`sishning yuqori adirlar turi. Adirlar, bunday turga odatda o`zoq muddat davr mobaynida barqaror iqtisodiy o`sish tendensiyasiga ega bo`lgan va yillik aholi jon boshiga 1.5 – 3 % ga YAIM hajmi o`sishi ko`zatiladigan mamlakatlar kiradi. Bular AQSH, Avstraliya, Kanada; industriallashgan g`arbiyyevroppa mamlakatlari (Fransiya, Germaniya, Italiya, Gretsiya, Ispaniya, Shveytsariya, Daniya, Belgiya, Finlyandiya, Avstriya); osiyo mamlakatlaridan Xitoy, Birma, Filippin, Bangladesh, Pokistan, Izroil, Turkiya, Tunis; ba’zi lotin amerikasidagi mamlakatlar (Barbados, Kolumbiya, Kosta-Rika, Meksika) (2-rasm ) 2.-rasm. Iqtisodiy o`sishning adirlar turi.

Platolar, o`sishning bunday turiga avval yuqori o`sishga ega bo`lib (1.5 -3 %) so`ngra yana pasayish (0.66-0%) ko`zatilgan mamlakatlar iqtisodiyoti misol bo`la oladi. Bu mamlakatlar Braziliya, Dominikan Respublikasi, Salvador, Gvatemala, va ba’zi rivojlangan mamlakatlar Gollandiya, Ispaniya, Yangi Zelandiya, Shvetsiya va bir qator afrika mamlakatlari —Efiopiya, Gambiya, Gvineya-Bisau, Keniya, Lesoto, Marokko, Malavi, Svazilend (3-rasm). Cho`qqilar, bunday turdagi iqtisodiy o`sish mamlaktlarning avval yuqori sur’atlar bilan o`sish ko`zatilib birdaniga pasayish ko`zatilgan mamlakatlar kiradi. Ushbu mamlakatlar Buyuk Britaniya, Papua—Yangi Gvineya, Eran, Iroq, Iordaniya, Suriya; bir guruh afrika va lotin amerika mamlakatlari Aljir, Namibiya, Misr, Kamerun, Kongo, Kot- d'Ivuar, Gabon, Liberiya, Mozambik, Niger, Nigeriya, Syerra-Leone, JAR, Togo, Zoir, Zambiya, Argentina, Boliviya, Ekvador, Gayana, Gonduras, Yamayka, Nikaragua, Panama, Paragvay, Peru, Surinam, Trinidadi Tobago (4. -rasm ).3.-rasm. Iqtisodiy o`sishning platolar turi.

4.-rasm. Iqtisodiy o`sishning cho`qqilar turi. Tekisliklar, ushbu iqtisodiy o`sish turidagi davlatlar geografik nomi kabi iqtisodiy o`sish past bo`lgan mamlakatlarga misol bo`la oladi yillik jon boshiga iqtisodiy o`sish 1.5 % gacha ko`zatiladi. Ushbu guruhga kiruvchilar iqtisodiy o`sish mavjud bulishi mumkin va aksincha iqtisodiy o`sish umuman ko`zatilmasligi mumkin. Iqtisodiy o`sish ko`zatilmagan iqtisodiy o`sish vohalar deb yuritiladi. Bu guruhga quyidagi mamlakatlar iqtisodiy o`sishi misol bo`lishi mumkin: Nepal, Gaiti, Venesuela, Angola, Burundi, Benin, Markaziy-Afrikanska Respublikasi, Burkina-Faso, Madagaskar, Mali, Mavritaniya, Somali, Uganda, Zimbabve (5. -rasm ).

5.-rasm. Iqtisodiy o`sishning tekisliklar turi. Dneverlar yoki tezlashish, bunda aholi jon boshiga to`g`ri keladigan YAIM 1.5 %gacha yillik o`sish 1.5 %dan yuqori sur’atlar bilan o`sishni ko`zatilgan mamlakatlar misol bo`la oladi. Bu mamlakatlar quyidagilar: Indoneziya, Hidiston, Shri-Lanka, Chili, Urugvay, Gana, Mavrikiy . 6.-rasm. Iqtisodiy o`sishning dnever turi. Mustaqillikning ilk yillarida mamlakat iqtisodiyotida taqchillik, oziq ovqat yetishmovchiligi va bir qator muammolar mavjud edi. Buning sababi sobiq ittifoq davrida olib borilgan bir tomonlama iqtisodiyotning ixtisoslashuvi edi. Leki davlatning samarali iqtisodiy islohotlari natijasida mamlakatimiz iqtisodiyoti qisqa muddat ichida o`z iqtisodi o`sishini tiklab barqaror o`sish tendensiyalarini qo`lga kiritdi .

7.-rasm. O`zbekiston Respublikasida aholi jon boshiga to`g`ri keladigan YAIM o`sish sur’atllari %da 7. -rasmga e’tibor qaratadigan bo`lsak, mamlakat real YAIM aholi jon boshiga 1992- 1996 yillar oralig`ida pasayish tendensiyasiga ega bo`lgan va iqtisodiy o`sishning vohalar turiga mansub bo`lgan, 1997-2003 yillarda iqtisodiy o`sishning tezlanish turiga ega bo`lgan. Mamlakat iqtisodiy o`sishi 2003 yildan hozirgacha cho`qqilar turiga mansub bo`lib kelmoqda va mamlakatimizda yuqori iqtisodiy o`sish sur’atlari ko`zatilmoqda. Bu esa o`z navbatida davlatning mustaqillik ilk yillarida olib borgan samarali iqtisodiy siyosatining kelajakdagi ya’ni hozirgi kundagi hosilasi islohotlarning aniq maqsadga muvofiq olib borilayotganligidan dalolat beradi. hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanishga erishish va o`zoq muddatli iqtisodiy o`sish sur’atlarini ta’minlash maqsadida, davlat tomonidan ko`plab iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar olib borilmoqda bu say harakatlar esa kelajakda ijobiy o`z hosilasini berishi kerak. Jamiyat ehtiyojlari ishlab chiqarish resurslariga munosabatda doimo birinchi bo`lsada, bu ehtiyojlarni qondiruvchi ishlab chiqarish maxsulotlari ma’lum mamlakatning ishlab chiqaruvchilari yoki import maxsulotlar vositalari o`zlashtirganda vujudga keladi. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, ehtiyojlarining vujudga kelishi qadam - baqadam ommaviy tus oladi va ishlab chiqarishning o`zlukchiz rivojlanishini nazarda tutadi.

Ishlab chiqarish imkoniyatlarining rivojlanishi jamiyat ehtiyojlari o`sishi miqdori bilangina emas, ularning tarkibida bir ehtiyoj ulushining ortishi va boshqasining ulushi pasayishi bilan ifodalaniladi. Ishlab chiqarish resurslari va chiqarish tarkibi, qoidaga muvofiq ehtiyojlar to`zulmasi kabi tez o`zgarishi mumkin emas. Mahsulot yoki xizmatga yangi ehtiyoj tug`ilishi uchun uning bir vaqtda ishlab chiqarishni o`zlashtirish va bozorda iste’molchilar talablariga mos, tulash qobiliyatiga ega o`z sifati va narxi bilan ular talabiga javob beradigan yangi mahsulotning paydo bo`lishi fakti yetarli. Shu bilan birga ma’lum tovar ishlab chiqarishni ommoviy o`zlashtirish uchun ma’lum muddat zarur. Ishlab chiqaruvchilar ortda qolishni kamaytirishgagina erishishlari mumkin, lekin uni butunlay eskirtiraolmaydilar. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning asosiy subyektlarining iqtisodiy o`sishi tomon intilishi jamiyatda qanday rivojlanish darajasiga erishilganga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`ladi. Biroq ishlab chiqarish real shartlari o`sish potensialini realizatsiya qilishga har doim ham yo`l qo`ymaydi. Bunday sharoitlarda dipressiya yoki xuddi ichki iqtisodiy omillar, kabi milliy iqtisodiyotga munosabatdagi ichki omillar (masalan, urushlar, ichki va xalqaro siyosatdagi o`zgarish va boshqalar) bilan izohlanishi mumkin bo`lgan iqtisodiy tanazzul boshlanadi. Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy o`sishning yuzaga kelishi shakllari izohida ikki asosiy yondashuv mavjud. Ulardan keng tarqalgani iqtisodiy o`sishni YAIM (MD) real hajmi o`sish sur’ati yoki bu ko`rsatkichlarni aholi ehtiyoji hisobida oshirish sur’ati bilan o`lchanadigan aniq vaqtda milliy iqtisodiyot rivojlanishining jami xarakteristikasi bilan tushunish hisoblanadi. Iqtisodiy o`sishni hisoblaydi u yoki bu uslubni qo`llash zarurati odatda tadqiqot masalalari bilan bog`liq. Iqtisodiy o`sishni hisoblashning birinchi usuli, qoidaga ko`ra, mamlakatning iqtisodiy salohiyati kengayish sur’atlarini baholashda qo`llaniladi, ikkinchisidan esa aholining qulay sharoiti dinamikasi tahlilida yoki turli xududlar va mamlakatlarning hayotiylik darajasini solishtirishda foydalaniladi . Hozirgi vaqtda o`sish nazariyasida ikkinchi hisoblash usuli afzal deb qaraladi. Iqtisodiy o`sishda real milliy daromad oshish sur’atlari aholi o`sishi sur’atlarini oshiradigan milliy iqtisodiyot rivojlanishi nazarda tutiladi. Bu o`sish muammolarini tashqi ko`zatuvchi nuqtai nazaridan emas, mamlakat aholisi pozitsiyasidan turib ko`rib

chiqishni taqozo etadi. Iqtisodiy o`sishni ishlab chiqarish real hajmining oshish sur’atlari nuqtai nazaridan qarab chiqishda odatda (aniq va noaniq shaklda) iqtisodiyotda chuqur to`zilmaviy va institutsional o`zgarishlari yuz bermasligi tahmin qilinadi. Ishlab chiqarish to`zilmasi va institutsional muhit murakkab va o`zgarmas hisoblanadi. Bunday rivojlanish xarakteri tashqi muhit bilan o`zaro ta’sirda balanslangan va yaxlitlik xususiyatiga ega bo`lgan iqtisodiy tizim uchun o`ziga xos. Iqtisodiy o`sish nazariyasidagi boshqa yondashuv industrial va postindustrial jamiyatni takror ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Bu nazariyalar qachonki, o`zgarishlarga xokimlik, boshqaruv, infrato`zilma obyektlari, iqtisodiyotdagi to`zilmaviy o`zaro ta’sir va uning tashqi muhit bilan o`zaro aloqasining asosiy institutlari duch kelganda, ―yuqori uzundavrda iqtisodiy dinamika muammolarini tahlil qiladi. Ta’kidlash kerakki, ―o`zoq muddatliva ―Yuqor uzundavrlar tushunchalari dinamika nazariyasida iqtisodiy vaqt haqida gap borar ekan, xuddi o`zining vaqtinchalik masofasi va konseptual yo`nalish kabi farqlanadi (xodisalar sodir bo`lish tezligi). ―Yuqori uzun davr o`zining vaqtinchalik masofasi xodisalari qatorida o`zoq muddatli davr va uning an’anaviy tushunchasida qisqa bo`lishi mumkin. Xususan, bu mamlakatimiz rivojlanishining zamonaviy bosqichida, uning uchun xarakterlidir. Bunda to`zilmaviy, institutsional va funksional o`zgarishlar ishlab chiqarish real hajmi tabiiy o`sish jarayonini aniqlaydigan ishlab chiqarishning tekis olimlari o`zgarishidan ko`ra tezroq yuz beradi. Yuqori o`zun davrdagi iqtisodiy o`sish tahlilining ikki asosiy xususiyatini ajratish mumkin : - iqtisodiy o`sish iqtisod rivojlanishining tashkiliy elementi sifatida qaraladi. U bir tomondan rivojlanishning siklik xarakterini ifodalaydi, ikkinchi tomondan o`zi pasayish va depressiya davrlariga tayyorlovchi o`zgarishlar rezultati hisoblanadi. Shuning uchun asosiy e’tibor iqtisodiy o`sish sur’atlariga emas, balki iqtisodiyotdagi global o`zgarishlar, barqaror tendensiya va qonunchiliklar va ularning yangi sifat o`zgarishlariga qaratiladi . - makroiqtisodiy tanaffuslar qatorida iqtisodiy rivojlanishning va industrial asoslari, tadbirkorlik muammolari, ishlab chiqaruvchilar qiziqishlari ziddiyatli siljishlari, iste’molchilar va davlat xokimiyati institutlari iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshishiga

yo`l qo`ymaydigan yangi iqtisodiy to`zilmaning shakllanishi va uning tashqi muhit o`zgaruvchanligi sharoitidagi barqarorligini tekshiradi . Jamiyat a’zolarining xilma-xil va yuksalib borayotgan ehtiyojlarini qondirishning birdan bir vositasi iqtisodiy o`sishdir. Agar iqtisodiy o`sish bo`lmasa hech qanday jamiyat rivojlana olmaydi, eski iqtisodiy tizim o`rniga yangisi kirmaydi, xullas ijtimoiy taraqiyot yuz bermaydi. Bu obyektiv qonuniyat bo`lib, aholi o`sishi va fan - texnika jarayonlari bilan bog`langan. U milliy iqtisodiyot rivojlanish harakatini qo`rsatadi va shu sababli vaqtning ma’lum davrlariga (chorak, yil va undan o`zoq vaqtga) makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni (YAIM va SMM) taqqoslash yo`li bilan o`lchanadi. Iqtisodiy o`sish deganda, odamlarning talab - ehtiyojini qondirish uchun zarur bo`lgan moddiy mahsulot va xizmatlarni, ya’ni barcha noz -ne’matlarni ishlab chiqarishning ko`payib borishi tushuniladi. Iqtisodiy o`sish nafaqat iste’mol buyumlari, balki ishlab chiqarish vositalari, ya’ni resurslarni ham ko`plab ishlab chiqarishini anglatadi, chunki o`sish jamiyat a’zolarining joriy iste’molini qondirish bilan cheklanmay, kelajakda ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali bo`lg`usi iste’molni qondirishni ham mo`ljallaydi. Ishlab chiqarish faoliyati jamiyat hayotining birlamchi asosi bo`lganidan iqtisodidan o`sish ijtimoiy taraqqiyot uchun moddiy zamin yaratib beradi. Jamiyatdagi chuqur va sifatli o`zgarishlar iqtisodiy o`sish sur’atlariga qarab yuz beradi. Hozirgi bosqichda jamiyat hayotidagi shiddatli o`zgarishlar barqaror o`sish natijasidir. Iqtisodiy o`sish jamiyatdagi ishlab chiqarish hajmini yoki aholi jon boshiga yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmini ortib borishi bilan o`lchanadi. Uni albatta real yalpi milliy mahsulot yoki real milliy daromadning ko`payishi ifoda etadi. Makroiqtisodiy o`sish - butun jamiyat miqyosidagi, masalan, mamlakat miqyosidagi iqtisodiyotni o`sishdir. U jamiyat ishlab chiqarish faoliyatining natijasi bo`ladi, turli korxona va tarmoqlardagi makroiqtisodiy o`sishning mazmuni sifatida yuzaga keladi. Mikroiqtisodiy o`sish - bu korxona, xo`jalik firma va tarmoq doirasidagi o`sishdir, shu doiradagi mehnat qiluvchilar iqtisodiy aniqrog`i guruxiy faoliyatning natijasidir .

Iqtisodiy o`sishning dastlabki shartlari. Iqtisodiyot boylik haqidagi fan ekan, tabiiyki, avvalom bor uning paydo bo`lishi bilanoq iqtisodiy o`sish muammosi diqqat markazida turadi. Bu muammoni yechish iqtisodiyotning aholi doimiy o`sishda hayot darajasini oshirishni ta’minlaydigan rivojlanish omillarini qidirishni bildiradi. Ma’lumki, inson ehtiyojlari chegaralanmagan: inson bir ehtiyojini qondirishi bilan keyingisi tug`ilaveradi. Shu bilan birga yer aholisi o`zluksiz o`sib boradi. Insoniyatning 1 mlrd.ga yetishi uchun 10 ming yil kerak bo`ldi. (Bu 1850 yilda edi), 2 mlrd.ga yetishi uchun esa 80 yilgina kerak bo`ldi (1930). 45 yilda esa bu raqam ikki baravarga ko`paydi (1975). 2000 yilda Yer yuzida 6 mlrd. kishi yashagan. 2020 yilda esa aholi 8 mlrd.ni tashkil qilishi prognoz qilinmoqda. Darhaqiqat, XIX asr o`rtalarida boshlangan aholining bunday tez o`sishi odamlar ehtiyojini jamiyat va individual qondirilishiga olib boruvchi mahsulot tannarxining ilgarilab o`sishi bilan yonma-yon kechadi. Amerikalik iqtisodchi E. Meddison eramizning 500-yilidan boshlab iqtisodiy o`sish tarixini o`rganar ekan, qiziqarli natijalarga keldi. So`nggi 1500 yil oralig`ida bir kishi uchun yetarli bo`lgan mahsulot ishlab chiqarish o`sishi va aholi o`sishi orasidagi aniq bog`liqlik bo`lgan doiradagi 4 davr ko`rsatiladi. jadval So`nggi 1500 yil ichida aholi o`sishi va aholi ehtiyojida mahsulot ishlab chiqarish (o`rtacha yillik o`sish sur’ati %). Davr Aholi o`sishi Axoli ehtiyojida mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sishi Agrarianizm (500-1500 y.) 0,1 0,0 Rivojlangan agrarianizm (1500-1700 yillar ) 0,2 0,1 Savdo kapitalizmi (1700-1800 yillar) 0,4 0,2 Zamonaviy kapitalizm(1820-1980) 0,9 1,6 Маълумотлардан кўриниб турибдики, аҳоли эҳтиёжига кўра ишлаб чиқариш 1000 йил оралиғида ўсмаган ва аҳоли шу давр мобайнида ўртача йиллик sur’atda 0,1 %ga o`sgan. Ayrim ko`rsatkichlar o`sishi keyingi uch yuz yillik mobaynida

ko`zatilgan, lekin ularning o`sish sur’ati juda pastligicha qolgan. Shiddatli sakrash zamonaviy kapitalizm davrida yuz bergan. Bunda aholi ehtiyoji bo`yicha ishlab chiqarishning o`sish sur’ati 1,6 %gacha ko`tarilgan, aholi soni esa yiliga tahminan 1 %ga o`sgan. Boshqa amerika tadqiqotchisi, iqtisodiy o`sishni tushuntirishga miqdoriy yondashuv asoschisi S. Ko`znets Angliya, Germaniya, AQSH kabi mamlakatlardagi iqtisodiy o`sish sur’atlari tezligi sanoat burilishi va kapitalizmning yetakchi iqtisodiy tizimga aylangan davri bilan bog`liq deb hisoblanadi. Kapitalizm mohiyatan, kapitalistik rivojlanish yo`lida turgan mamlakatlar iqtisodiy o`sishida o`zakli o`zgarish bilan ta’minlaydigan birinchi iqtisodiy tizim bo`lib qoldi. Bu tarixiy fenomen olimlar tomonidan turlicha tushuntirilgan. Shu mavzuga bag`ishlangan ommaviy nazariyalardan biri din va iqtisodning o`zaro aloqsini yetarli sabab deb hisoblovchi M. Veber tomonidan ishlab chiqilgan. U kapitalizm o`z rivojlanishi uchun tiklanish davrida faqat din berishi mumkin bo`lgan baquvvat ma’naviy stimulga muhtoj edi. Shunday din sifatida XVI asrning birinchi yarmida xristian islohotchilari M. Lyuter va J. Kalvinning teologik ta’minoti - protestantizm bo`ldi. Protestantizm va u orqali yuzaga kelgan kasbiy etika, Veber fikriga ko`ra, Sharq dini Xitoy, Xindiston kabi mamlakatlarda industrial ko`tarilishga mone’lik qiluvchi baryer sifatida xizmat qilganda, G`arb iqtisodiy ko`tarilishi va zamonaviy G`arb sivilizatsiyasining jiddiy omili bo`ldi. Protestant ta’limining markazi taqdir haqidagi g`oyalar hisoblanadi: har bir kishiga tug`ilmasidan oldin uning taqdiri - qutilish yoki abadiy tashvish belgilangan bo`ladi. Kishilarning har qanday intilishlari yoki serkov yordami hech nimani o`zgartira olmaydi. Barchasi xudo tomonidan u olamni yaratgan paytda belgilab qo`yilgan hech kim bu olam nima uchun yaralganini bilmaydi. Taqdir haqida g`oya osmondagi ―yaxshi ishlaryordamida yoki monastirlik, olamdan tashqari askezlarga olib boruvchi yo`lni berkitib qo`ydi. Insonga umid va tanlash haqida guvohlik beradigan yutuqlarga erishishi uchun tabiiy mashg`ulot kasbiy faoliyat bo`lib qoldi. Boshqa barcha narsadan voz kechildi, modomiki u boylik orttirishga ishdagi muvaffaqiyatga xalaqit beradi. Yerdagi insonning muvaffaqiyati, uning intilishi yaxshilanishlarga yo`naltirilganligi xudoning

insonga berilgan qutqaruvchilik belgisi xudoning inoyati. Yalqovlik, mavffaqiyatsizlik kambag`allikni esa har kim la’nat tamg`asi deb qabul qilishi lozim. Bundan tashqari, prtestantizm psixologiyada o`z-o`zini anglashdan o`zoqlashuv deb ataladigan tushunchaga taqlid qiladi. U insonga o`z xatolarini o`zi muhokama qilish huquqini beradi. Buning uchun serkovga borish shart emas. Modomiki, xudo insonni har doim va har joyda ko`rar ekan, har bir odam o`z javobgarligini uning oldida xis qilishi kerak. Natijada insonlarga jamiyat va bir - birlari oldida personal javobgarlik shakllanadi. Xudoga, mehnatga yaqinlashishdagi yangi munosabatlarning birdan-bir yangi maqsadi bo`lgan Yevropada protestantizm kengayishi davrida insonlarda yuz bergan katta psixologik siljishga olib keldi. Avvalgi vaqtlarda, jumladan, o`rta asrlarda mehnatga munosabat o`zgacha edi. M.Veberning yozishicha, kapitalistik davrga qadar an’anaviy hayot darajani ushlab turish zaruratidan tashqari ko`p ishlash stimuli bo`lmagan edi. Odamlar ishlashlari kerak bo`lgani uchun ishlardilar va bu zarurat chetdagi, iqtisodiy ehtiyojdan tashqari bosim bilan shartlashgan bo`ladi. Kapitalistik jamiyatda yangi xususiyatlar paydo bo`ldi: insonlar xuddi ichki ehtiyojlar kabi tashqi bosim uchun ham ishlay boshladilar. Ular shunday muddat javobgarlik va intensivlik bilan ishlay boshladilarki, bunday holat oldingi jamiyatlarda bo`lishi mumkin emas. Inson qobiliyati va kuchini mobilizatsiya qilish uchun har qanday tashqi bosimdan ko`ra ichki ehtiyoj juda samarali. Tashqi ehtiyojlar pasaytiradigan psixologik ziddiyatlarni yuzaga keltiradi va aql instiativ va javobgarlikni oshirish talab qilingan paytda kishilarni passiv, muammolarini yechishda qobiyatsiz qilib qo`yadi. ―Agar inson energiyasini bir qismi ishga yo`naltirilganida, kapitalizm rivojlana olmas edi. Bunga shubha yo`q, - deb yozgan mashhur g`arb psixologi E.F. Romm, - tarixda erkin kishilar o`z energiyalarini butunligicha yagona maqsad - ishga bahsh etgan boshqa davr yo`q. Doimiy mehnatga intilish bosh ishlab chiqarish kuchiga aylanadi. Bug` va elektr kabi bizning sanoat tizimimiz rivojlanish uchun muhimdir. G`arb iqtisodiy o`sishini ayrim tadqiqotchilar bosh rejaga boshqa omillarni ham kiritadilar. Xususan, fan va tadqiqotlar, tabiiy resurslar va iqtisodiy stimullar, kolonial ekspluatatsiya va imperialistik eksponsiya. Biroq bu omillarning muhimligi darajasini baholash qiyin. Agar, masalan, fan va tadqiqotlar, - G`arb boyligi o`sishining yetarli

sababi bo`lsa, nima uchun xuddi shunday o`sish XVI asrgacha shu darajada liderlik qilgan Xitoy yoki Islom mamlakatlarida ko`zatilmagan. Iqtisodiy o`sishni tushuntirishda kichik bo`lmagan ahamiyatini ayrim mualliflar ta’kidlagan tabiiy resurslarga kelsak, tarixiy haqiqat X1X asrning oxiri va XX asrning boshlarida (Niderlandiya va Shveytsariya gullagan davrida) bu tezis reputatsiyasini pasaytirib yubordi. Unga so`nggi zarbani Yaponiyaning ko`rinmas o`sishi va gullashi, janubiy Koreyaning iqtisodiy muvaffaqiyatlari va qator yangi industrial mamlakatlar berdi. Bunga yana misol qilib, ikkinchi jahon urushidan keyin cheklangan tabiiy resurslarga ega bo`lgan Yevropa mamlakatlari qashshoqlikdan boylikka intiluvchan siljishni yuzaga keltirganliklarini va xuddi shu vaqtning o`zida ayrim ―uchinchi olammamlakatlari yirik tabiiy resurslarga ega bo`la turib ham, haligacha qashshoqlikda yashayotganligini misol keltrish mumkin. K.Marks G`arb iqtisodiy o`sishini tushuntirishda raqobatning xarakatlanuvchi kuchlari, psixologik motivatsiya, xarajat ketidan quvishga katta axamiyat beradi. Biroq, M.Veber bu fikrning axamiyatini inkor etadi: ―Iqtisodiy qiziqishlar tangligining boshqa davrlardan farq qiladigan bizning ratsionalistik va kapitalistik zamonga muvofiq tasavvur sodda tasavvurdir: zamonaviy kapitalistlar, masalan, sharq savdogarlaridan, unchalik katta bo`lmagan darajadagi tamagarlikdan qo`rqishlari bilan ajralib turadilar. Iqtisodiy qiziqishlarda o`zboshimchalik qilish o`z-o`zidan faqatggina irratsional natijalarga olib kelish mumkin. Boshqa bir ishida M.Veber yozadi: ―Tadbirkorlikka intilish, tekin foydaga intilish pul yaroqligida o`z-o`zidan kapitalizm bilan hech qanday aloqasi yo`q. Bunday intilish ofitsiantlarda, shifokorlarda, kucher, rassom, koketka (foxisha), poraxor chinovnik, soldat, qaroqchi, qizil burunlar, qumorxona qatnashchilari va qashshoqlarda ko`zatilgan va ko`zatilyapti. Kapitalizmning moxiyati xaqidagi shu kabi sodda tasavvurlar tarix madaniyatini o`rganish mobaynida butunlay vos kechishni ko`zlaydigan xaqikatga tegishli. Tekin daromad ishlarida tiyiqsiz ochko`zlik hech qanday me’yorda kapitalizmga o`xshamaydi va uning ―ruhiga muvofiq emas. Kapitalizm bu irratsional intilishga ortiqcha tashvish bo`lishi mumkin, har holda uning ratsional bo`ysunishiga yordam beradi. Kapitalizm, shubhasiz, o`zluksiz faoldiyat yurituvchi ratsional kapitalistik korxona

doirasida tekin daromadga va daromadning o`zluksizligiga rentabellikka intilishi jihatdan mos keladi. M.Veber xususiy tadbirkorlik xo`jaligi ishlab chiqaruvchanligiga yo`naltirilgan yangi ho`jalik ahloqi va mantiq asosan ular ortiqchalik qilganlarida o`zining qat’iyligi bilan boylikdan bevosita bahra olishni rad qilishini va talabni qisqartirishga intilishlarini kursatdi. Shu bilan birga ular molparastlikni an’anaviy etikaning psixologik og`irligidan halos qildi, uni faqatgina qonunigina emas, xudo nuqtai nazariga ham to`g`ri keladigan bilimlarga aylantirib, kishanlarni yechdi. Bir so`z bilan aytganda, boylik kasbiy faoliyat natijasi sifatida oqlandi, Xudoning rag`bati sifatida qaraldi. Agar extiyojlarga puritancha munosabat tekin daromadga intilish bilan qushilsa, unda buning obyektiv natijasi extiyotkorlik natijasida kapital jamg`arish bo`ladi. ―Boylik orttirish extiyoji yo`lidagi to`siq, - ta’kidlaydi M.Veber - investorlangan kapital sifatida uning ishlab chiqarishda qo`llanishiga muqarrar xizmat qilishi lozim . Shu bilan birga yangi etika g`arb mamlakatlari hayoti uchun oddiy kapital jamg`arishdan ko`ra muhimroq natijaga ega. ―Puritan tinchlik tuyg`usi tasdiqlangan xar bir joyda, har qanday sharoitda u hayot tarzining iqtisodiy nuqtai nazaridan ratsional, burjuaziya tiklanishiga imkon tug`diradi va albatta, kapital qo`yilmalarining oddiy stimullashtirishdan ko`ra ko`proq ahamiyatga ega. Puritanizm zamonaviy ―iqtisodiy insonmanbaida turibdi. Yangi shaxs yuzaga kelishi va kapitalning jamg`arilishi xo`jalik hayotining usuvchi avtomatizatsiyasi bo`lib qoldi. Iqtisodiy munosabatlar qadam - baqadam butunlay integrarlashgan va yuqori tashkillashgan so`nggi o`rta asrlar davridagi feodal jamiyat uchun xarakterli bo`lgan dinii va siyosiy nazorat ostiga kira boshladi. Iqtisodiyotning ustidagi bunday nazoratning bo`shashi turli shakllarda yuz berdi: boshqarilmaydigan narxlar bo`yicha savdo xajmi o`sib ketdi, o`z qo`llari bilan ishlab chiqargan mahsulotlarini sotadigan xunarmandlardan farqli ravishda oldi-sotdi xisobiga yashovchi va boyuvchi savdogarlar sinifi paydo bo`ldi; qadam-baqadam ko`pgina iqtisodiy qarorlar markazi bo`lgan yangi korxonalar tashkil etilishi bilan xukumat va gildiylar tomonidan nazoratning yo`q bo`lishi, bu qarorlardagi kirim va chiqim esa korxonaning shaxsiy egasi tomonidan

tan olindi. Bu barcha o`zgarishlar sifatli yangi iqtisodiy mexanizmning qurishda, milliy iqtisodiyot tashkilotlari samaradorligini oshirishda katta rol o`ynaydi. ―Iqtisodiyotning samarali tashkiloti, - deb ta’kidlaydi amerikalik iqtisodchi D.Nore - iqtisodiy o`sish kalitidir. Uning G`arbiy Yevropada vujudga kelishi G`arbning kutarilishiga shartlangandir. Samarali tashkilot o`zining ketidan individual kirim shakillarini jamiyat kirim shakillariga yaqinlashtiruvchi iqtisodiy aktivlik ko`rinishlari oqimidagi individual iqtisodiy zo`riqish yo`nalishi uchun stimullarni tashkil qiladigan shaxsiy xuquq to`zilmasi va institutsional to`zilma qurishni ergashtiradi. Keyingi 10-15 yil ichida ko`pgina iqtisodchilar diqqati Janubiy-Sharqiy mamlakatlari iqtisodiy o`sish bilimlariga borib taqalmoqda. Bu mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishlaridagi yutug`i haqiqatdan ham afsonaviy xarakterga ega. Boshqa hech qanday rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi bunday o`sish su’rati, qashshoqlikni pasayishi darajasi, jaxon bozoriga integratsiyasi, shuningdek, xayotiylik darajasining oshishi bo`yicha o`rnak bo`la olmaydi. Keyingi 25 yil ichida bu yerda aholi talabi deyarli 4 barobar oshdi. Qashshoqlikda yashayotgan aholi qismi ta’xminan 2-3 xajmda kamaydi, aholi o`sish su’rati tez tushib ketdi, ta’lim darajasi va salomat ko`rsatkichlari sezilarli yaxshilandi. ―Osiyo yo`lbarslari (Janubiy Koreya, Singapur, Gankong, Tayvan) ning ketidan ―ikkinchi avlod (Indoneziya, Malaziya) bordi, xozir esa ratsional o`sishning yangi xarakati sifatida Xitoy nomoyon bo`ldi. Yangi industrial mamlakatlar (NIS) iqtisodiy yutug`i sabablari nimada? Bu savolga javob berish uchun Xalqaro bank tomonidan uch guruh omillari ta’sirini aniqlashni uddalash natijasidagi kengaytirilgan tadqiqot olib borildi : a) Siyosiy va makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; b) Inson resurslariga investitsiyalar; c) Tashqi bozorga yo`naltirilganlik . Bu mamlakatlarning asosiy yutug`i u yoki bu iqtisodiy siyosat shakillanishidagi progmatizm galasidir. Buning zamirida, modomiki, NIS birinchi avlodining gullashi davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi bilan bo`lsa, bir vaqtning o`zida ulardan keyingi mamlakat yutug`i davlat iqtisodiy siyosatining erkinligi bilan shartlanganligini nazarda tutish lozim. Lekin u yoki bu holda ham

makroiqtisodiy siyosat yuqori fiskal dissiplina, jamg`arma va investitsiyalar, shuningdek tashqi oriyentirlangan savdo siyosatining adekvat stimullashuvi bilan xarakterlanadi. Iqtisodiy o`sishdagi makroiqtisodiy barqarorlik quyilmasi davlat budjeti defitsiti barqaror va past darajasi bilangina emas, shuningdek boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar ko`rsatkichlariga muvofiq YAIM ikki-uch barobar oshiradigan xususiy investitsiyalar ulushining katta tezlikda o`sishida ham joylashadi. Tajriba ko`satadiki, ishlab - chiqarish investitsiyalarining va kapital qo`yilmalarining samaradorligi mehnat resurslarining unumdorligiga bog`liq. NISda mehnatning roli iqtisodiy o`sish omili sifatida o`ta jiddiy. Ishchi kuchi bu yerda yuqori intizomlilik, texnologik va tashkiliy o`zgarishlarga osongina moslashish, ta’lim va malakaning yuqori darajasi bilan farqlanadi. Janubiy - Sharqiy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy o`sishida xorij kapitalining oqib kirishi va mo`tadil proteksionistlik import siyosatining eksportni stimullashtirish bilan bir vaqtda olib borilishi asosiy rol o`ynaydi. To`g`ri xorijiy investitsiyalar uchun qulay iqlimni transmilliy korporatsiyalar (TNK) nazorati ostida bo`lgan filialllar va qo`shma hamda litsenziyali korxonalar shaklidagi kapitalning keng masshtabda jalb qiluvchilar yaratdilar. Bugungi kunda xuddi shunday yutuqqa Xitoy erishmoqda. Shu tarzda Janubiy - Sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasi bu yerda iqtisodiy o`sishni hal qiluvchi hech qanday sabab yo`q. Ularning yutug`i - ularda iqtisodiy o`sishni faqat zarurat yuzasidangina emas, balki jismoniy imkoniyatlarni ham hisobga olgan qator omillarning yaxlit kombinatsiyalangan natijasi hisoblanadi. Biroq, ko`rsatib o`tilgan omillarga qo`shimcha qilib, yana bir - ruxiy xarakter omilini kiritish lozim. Bu mamlakatlarning barchasida, jumladan, Yaponiya va Xitoyda butun umri davomida kishilar Konfutsiy ta’limini oladilar. Bu ta’limga amal qilish uchun har bir kishi ―uch sifat va beshta yaxshi fazilatgaega bo`lishlari kerak. Uch sifat - bu ehtiyotkorlik, mehribonlik va jasurlik. Beshta yaxshi fazilat - bu o`z - o`zini hurmat qilish, dunyoqarashning kengligi, to`g`rilik, g`ayratlilik va sahovatlilik. Bularning hammasida hech qanday g`ayri tabiiylik yo`q, lekin ijobiy

ta’sir etuvchi siyosiy sharoitlarda ko`rsatilgan sifat va yaxshi fazilatlar jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy progressida katta rol o`ynash qobiliyatiga ega. Jamiyat hayotidagi Konfutsiya ta’limi materializatsiyasi uchun boshlang`ich ahamiyatga ega bo`lgan, Konfutsiya g`oyalari mavjudligining barcha masofasidagi kuchli davlat xokimiyatigina balki keyingi 20-30 yildagina rivojlangan va tan olingan. Bu yaqindagina federal qaloqlik sharoitida bo`lgan mamlakatlarning iqtisodiy va sotsial yuksalishining natijasidir. Jamiyat institutlarini o`zgarishi iqtisodiy o`sishga ta’siri. Iqtisodiy o`sish jarayoni jamiyatdagi bir qator miqdoriy va sifat jihatdagi o`zgarishlar bilan ko`zatiladi. Shulardan birinchi navbatda iqtisodiyotning tarkibiy transformatsiyasini alohida ko`rsatish kerak. Iqtisodiy o`sishni ko`zlagan mamlakatlarda birinchi navbatda qishloq xo`jaligining milliy mahsulot va bandlikdagi ulushini kamaytirishi xarakterlidir. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, AQShda 1920 yilda ishchi kuchining 70%i qishloq xo`jaligida band bo`lgan, bu ulush 1941 yilga kelib 20%dan kamni va 1987 yilga kelib atigi 3%ni tashkil qilgan. Yaponiyada qishloq xo`jaligida band bo`lgan ishchi kuchining ulushi 1879 yildagi 72%dan, 1930 yillarga kelib 30%gachani, 1980 yillarning oxirlarida 8%ni tashkil qilgan. Belgayada 1846 yilda qishloq xo`jaligida ishchi kuchining 51% ishtirok etgan bo`lsa, 1947 yilda -12,5%, 1970 yilda 7%ni tashkil qilgan. Ushbu ko`rsatkichlar iqtisodiy o`sish nafaqat qishloq xo`jaligining umumiy milliy ishlab chiqarishdagi ulushi qisqarishi bilan, balki, ushbu jarayonning tezlashuvi bilan ham ko`zatiladi. Agarda, qishlokdagi band bo`lganlarning ulushini 50%gacha kamaytirish uchun bir necha yuz yilliklar talab qilinsa, ko`pgana rivojlangan mamlakatlarda uning oxirgi 100 yil ichida 40-50% ga qisqarishi tarkibiy transformatsiyaning yuqori tezligiga guvoxdik beradi. Bunday holatning asosiy sababi, avvalambor, iqtisodiyotning agrar sohasidagi mehnat samarasi o`sishi uchun ko`p mikdorda zahiralarning jamlanganligi, ya’ni bir xil sharoitda ma’lum bir turdagi qishloq xo`jaligi mahsulotlarini kam ishchi kuchi sarflagan holda ishlab chiqarish imkonini beradi. Boshqa tomondan, oziq-ovqat va

qishloq xo`jaligi tovarlarini iste’mol qilinishi chegaralangan bo`lib, bu axoli jon boshiga daromadlarning o`sishi bilan iste’mol talabi tarkibidagi oziq-ovqatga qilinadigan xarajatlar ulushi kamayishini anglatadi. Bunday hulosa o`tgan asrda nemis statitistigi E.Engel tomonidan berilgan va Engel birinchi qonuni nomini olgan. (Engelning ikkinchi qonuni sanoat iste’mol tovarlari va qimmatbaho buyumlarga ta’luqli bo`lib, aholining jon boshiga bo`lgan daromadi ko`paygan sari, uy xo`jaliklarining ushbu tovar guruhiga xarajatlarining ulushi ham ortadi.) Keyinchalik ingliz iqtisodchisi K.Klark yangi empirik ma’lumotlar asosida Engel hulosalarini tasdiqladi va agrar sohasi ulushining kamayishi boshida sanoat ulushining ko`payishi hisoblanib, keyin esa xizmat ko`rsatish sohasining o`sishi hisoblanadi. Ushbu sohalardagi, avvalambor xizmat ko`rsatish sohasidagi ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlarining elastik o`sish koeffitsiyenti yalpi ichki mahsulotning o`sishiga bog`liq holda 1 dan yuqori bo`ladi. Bu YAIM o`sishiga bog`liq holda xizmat ko`rsatish sohasidagi xarajatlar iqtisodiyotning boshqa sohalaridagi xarajatlarga nisbatan tez sur’atlar bilan o`sadi. Misol uchun, AQShda YAIMda ularning ulushi 1929 yilda (joriy narxlarda) 34,7%, 1960 yilda - 38,1%, 1976 yilda - 45,6%ni tashkil qilgan. Shu bilan birga, xizmat ko`rsatishning ulushi shaxsiy iste’mol xarajatlarida ham ko`payadi: AQShda 1950 yilda 51,5%, 1960 yilda 50,4%, 1975 yilda 60,2%dan iborat bo`lgan. 1990 yillarda rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko`rsatish sohasining YAIMdagi ulushi 55%gacha va shaxsiy iste’mol xarajatlaridagi ulushi 70%gacha ko`paydi. Jamiyat tomonidan ishlab chiqariladigan va iste’mol qilinadigan xizmatlar turli xildagi kategoriyalarga bo`linadi : - maxsus bilimlarni talab qiluvchi intellektual xizmatlar (ta’lim berish, vositachilik, reklama faoliyat turlari); - sog`liqni sakdash, ta’lim bilan bog`liq xizmatlar; - mehmonxona va restoranlar faoliyati bilan bog`liq xizmatlar; - aloqa vositalari (transport, pochta, telekommunikatsiya); - moliyaviy xizmatlar (banklar, tomonidan takdim qilinadigan kredit va boshqa xizmatlar, sug`urtalash );

- jamiyat himoyasini ta’minlovchi va uning a’zolari o`rtasidagi aloqalarni tartibga solib turuvchi umumiy xizmatlar (mamlakat mudofasi, jamoat tartibini saqlash, adliya, milliy va mahalliy darajadagi umumiy boshqaruv ). Iqtisodiyot jabhalaridagi o`zgarishlar ijtimoiy institutlar, insonlar hatti-harakatlari va mafkuralarida sezilarli o`zgarishlarga olib keladi. Mazkur o`zgarishlar modernizatsiya deb yuritiladi. Shved iqtisodchisi G. Myurtal «uchinchi dunyo» mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotiga bag`ishlangan «Osiyo dramasi» nomli kitobida modernizatsiyaning quyidagi tamoyillarini ko`rsatib o`tgan: 1. Ratsionalizm. An’anaviy fikrlash tarzi va ishlab chiqarish shakling o`zgartirish, jamoatchilik va inson faoliyatining barcha sohalarida yangi metod va modellarni qo`llash Iqtisodiy rejalashtirish. Xo`jaliklar taraqqiyotini oshirish maqsadida qo`llaniladigan iqtisodiy siyosat Tenglik. Barcha uchun yanada teng ijtimoiy va huquqiy mavqe, daromadlar va hayot tarzining yaratilishini ta’minlash. Ijtimoiy institutlar va akd-idrokdagi o`zgarishlar. Bu yerda mehnat unumdorligini oshiradigan, raqobatni rivojlantirib tadbirkorlikka yo`l ochadigan, ma’lum bir ma’noda insonlar hohish va imkoniyatlaridan foydalanishga zamin yaratadigan o`zgarishlar to`g`risida fikr yuritiladi. Institutsional o`zgarishlar o`z ichiga yer islohotlari, monopoliyaga qarshi kurash, ta’lim va sog`liqni saklash tizimini takomillashtirish va davlat boshqaruvining o`zgarishini oladi. Xulosa qilib aytganda, jamoa mafkurasini modernizatsiyalash mehnatsevarlik, samaradorlik, haqiqatparvarlik, oqillik va o`z kuchiga tayanish, o`zgarishlarga tayyorlik va shu kabi xislatlarni kuchaytirish demakdir. Iqtisodiy o`sish - to`liq bandlik bilan mujassamlashgan ishlab chiqarish real hajmining o`zoq muddat mobaynida o`sishidir. Iqtisodiy o`sish YAIM, davlat iqtisodiy qudrati va insonlar farovonligining o`sishida o`z ifodasini topadi. Shuning uchun iqtisodiy o`sish yechimi har bir davlat makroiqtisodiy siyosati to`rt maqsadidan biri («sirli to`rtlik») hisoblangan vazifasiga kiradi .

2. Iqtisodiy o`sish tahlilining muhim tomonlaridan biri uning asosini o`rganishdir. Iqtisodiy o`sishning tarixiy ildizlari shundan darak beradiki zamonaviy iqtisodiy o`sish tushunchasi XIX asrning birinchi yarmida G`arbiy Yevropada vujudga kelgan. Ayrim mualliflarning fikrlariga qaraganda ishlab chiqarishdagi tub o`zgarishlar, kapitalizmning yetakchi iqtisodiy tizim shaklida vujudga kelishi bunga asos bo`lib xizmat qilgan. Boshqa mualliflar (masalan M. Veber) g`arbdagi keskin iqtisodiy o`sishning yanada chuqurrok ma’nosini anglashga harakat qiladilar va protestant mazhabini uning sabalaridan biri sifatida qayd etadilar. Protestant etikasi va ruhiyati mavjud bo`lgan barcha hududlarda oqilona, burjua xayot tarzi va shu bilan birgalikda xo`jalig` faoliyatini samarali yuritishga harakat qiladigan «iqtisodiy inson» vujudga kelgan. Iqtisodiy inson kapitalning to`planishi va tejamkorlikni yuzaga kelishiga ijobiy ta’sir o`tkazdi. Iqtisodiy o`sish asoslaridan sifatida shuningdek xususiy mulkchilik, raqobatchilik va iqtisodiy rag`batlantirish, ilm-fan taraqqiyoti va kashfiyotlar, tabiiy va inson resurslarining mavjudligi, kolonial ekspluatatsiya va imperialistik ekspansiya ham ko`rsatib o`tiladi .

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Innovatsiya va iqtisodiy o'sish

Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari

Iqtisodiy o’sishning neoklassik modellari

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari