Innovatsiya va iqtisodiy o'sish - Экономика - Рефераты

Innovatsiya va iqtisodiy o'sish

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

497.5 KB

Innovatsiya va iqtisodiy o`sish Reja: 1. Innovatsion jarayonni iqtisodiy o`sishga ta’siri 2. Tovar turlarini ko`payishining iqtisodiy o`sishga ta’siri. 3. Mahsulot sifatining iqtisodiy o`sishga ta’siri .

Innovatsion jarayonni iqtisodiy o`sishga ta’siri Texnologiya yoki bilimlarning iktisodiy aspektlari shaxsiy iste’mol maxsulotlarning iktisodiy aspektlaridan deyarli fark kilmaydi. Bilim rakobatga ega bulmagan maxsulot xisoblanadi, chunki bir vaktning o`zida bu maxsulot turi bilan foydalanish mumkin. Bilimnin rakobatga ega bulmagan tomonining asosiy axamiyati, bu maxsulotni bir marta ishlab chikarishdek bilinadi. Siz iste’mol kilayetgan maxsulotingizni boshka bir inson iste’mol kilmaydi, shuning uchun shu maxsulotni ishlab chikargan firmalar usha inson uchun va siz uchun ishlab chikaladilar. Ammo maxsulotni kerak bulgan retseptni bir marta yaratish mumkin, va bundan keyin bu retseptdan kupchilik foydalanishi imkoniyatiga ega. Bu shuni bildiradiki texnologiya rivojlanishi belgilangan xarajatlarni belgilab beradi, va bir marotaba foydalaniladi. Masalan Microsoft Excel programmasini yaryatish uchun, kupchilik odamlarga kechyu kunduz ishlashlariga tugri kelar edi. Ammo bu programmalarni yaratilishi bilanok, uni kompakt-disklar yerdamida kupaytirish mumkin buladi. Xuddi shunday kilib, Blek va Shoulzlar (Black and Scholes) bir necha yillar davomida formulani yaratish bilan shugullandilar va bu formulani yaratgandan keyingina boshka odamlar tomonidan kalkulyatsiya kilish osonlashdi. Buni yaratishdagi boshlangich xarajatlar yukori bulgan, keyin esa ulardan nusxa olishdagi ketggan xarajatlar kamayib borgan. Bilim kurinishidagi yaratilgan maxsulotlar kiymati kimmat bo`ladi, chunki firmalar raqobatga ega bo`lmagan mahsulotlarni yaratishda ko`proq e’tibor beradilar. Yangi nazariyaning va neokllasik nazariyasining farqlari shundan iborat: dunyodagi real vaziyat tubdan farq qiladi, chunki ba’zi bir firmalar raqobatchilik sharoitida amal kilmaydilar. Mikroiqtisodiyot nazariyasiga ko`ra biz shuni bilamizki, belgilangan xarajatlar borligida, o`sib borayotgan xarajatlardan ko`ra yuqori bo`ladi. Raqobatchilik sharoitida odatda narx o`sib borayotgan xarajatlarga teng bo`lib qoladi. Demak har qanday firma bilim ko`rinishida yaratib borayotgan mahsulot narxi qimmat bo`ladi va o`z navbatda zarar ko`rib boradilar. Shuning uchun firmalar mahsulot ishlab chiqarishlaridan oldin uni boshlang`ich harajatlarni qoplashga yordam beruvchi qonuniy xujjatlarni paydo bo`lishiga ko`prok e’tibor beradilar. Bu sharoitda bilimning ikkinchi tomoni kelib chiqadi, ya’ni bilim

olishning qiyinligidir. Shuning uchun xukumat shunday bir meyeriy hujjat tuzishlari kerakki biron bir mahsulot yaratuvchi shaxs yoki firma shu mahsulotga to`liq egalik qilishi imkonini berishlari kerak. Shunday qilib biron bir mahsulotni biron bir shaxs tomonidan yaratilishi qonuniy asosga ega bo`lishi lozim: Microsoft Excel programmalarini piratlar tomonidan nusxa ko`chirib ularni sotishlari mumkin, agarda Microsoft kompaniyasining mualliflik huquqi ximoya qilinmasa. Ammo boshqa mahsulotlarga ega bo`lishni cheklash imkoniyati bo`lmasa (masalan bilim olish), u holda davlat tomonidan shu institutlarga subsidiyalar ajratishlari kerak. Ba’zi bir iqtisodchilar texnik revolyutsiyasining kelib chiqishi ko`prok davlatlarga bog`lik bo`lgan, chunki ular mahsulot yaratuvchilar uchun qat’iy qonuniy-meyeriy hujjatlar yaratib berdilar. Shuning uchun bilimning va o`zoq muddatli iktisodiy o`sishga erishishi uchun davlat tomonidan mualliflik xukukini ximoya kiluvchi xujjatlarni kabul kilishlaridir. Agarda bu xukuklar vaktida belgilanmaganda edi kupchilik yaratilgan yangiliklar bulmagan bular edi. Muallif xukukini ximoya kilish idoralarini to`zishda, xukumat ikki omilni inobatga olishi lozim. Maxsulot ishlab chikarilgandan keyin uni monopol ishlab chikarishga imkon bermasolik. Global sharoitida iqtisodiy o`sishga erishish uchun mualliflik xukukini ximoya kilishni nafakat bir davlatda balki butun duneda amalga oshishligi bunga kafolat beradi. Boshka so`z bilan aytganda O`zbekiston ishlab chikarilgan maxsulot butun duneda sotilish imkoniyatiga ega bulishi kerak ammo xuddi shu maxsulotni biron bir davlat tomonidan yaratilishi qonun bilan ximoya kilinishi kerak. Bu ta’rif hamda savdo kelishuvidagi maksadlaridan biri xisoblanadi. Ilmiy texnika taraqqiyotini iqtisodiy o`sishdagi ulushini va ta’sirini hisoblash ko`plab iqtisodchi olimlar izlanish obyekti bo`lib kelgan. Solou iqtisodiy o`sish modelida texnika taraqqiyot va jamg`arma kabi omillar ekzogen bo`lib ko`rsatilgan va o`z o`zidan rivojlanish tendensiyasiga ega deb ko`rsatilgan. Yuqorida ko`rilgan R. Lukas iqtisodiy o`sish modelida va Menkyu va boshqalar iqtisodiy o`sish modellarida ilmiy texnika taraqqiyoti endogenlashtirila boshlagan. Iqtisodiy o`sishga ilmiy texnika taraqqiyotini ta’sirini ko`rib chiqqan va modellashtirgan iqtisodchi olimlardan romer bo`lib hisoblanadi. U o`sio` modelida, fizik kapital va innovatsiyaga jalb etilgan investitsiyalarning natijalarini

kiritigan. Innovatsiya natijalari bo`lib yangi tovar ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish yoki mavjud texnologik jarayonni samarali tashkil etish bo`lib hisoblanadi. Bu g`oyalar boshlang`ich etapda firmalar uchun teskari samara bo`lib hisoblanadi. Chunki firma yangi texnologiyada ishlovchi ishchilarni qayta tayyorlash kabi bir qator harajatlarga duch keladi va ishlab chiqarish jarayonida o`rgatiladi bu samara ―ishlab chiqarishda o`qitish‖ deb nom oldi. Romer modelida Kobba-Duglasning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanib, u bir firma doirisida aks ettirilib quyidagi ko`rinishga ega :

7.1.1 tenglikning o`ng tomoni nolga teng emas deb hisoblasak, u holda o`sish aholi o`sishi natijasiga erishiladi. Agar n>0 va β =1- α bo`lsa, o`sish sur’ati cheksizlikga intiladi. β + α >0 bo`lgan holatda ham o`sish sur’ati cheksizlikga intiladi:

Har bir holatda o`sish ekzogen omili oqibatida erishiladi, chunki iqtisodiy o`sish aholi o`sish sur’ati hisobiga erishiladi, u esa modelda ekzogen omil sifatida berilgan. Faqatgina n=0 va β=1-α holda endogen o`sish hisobiga erishiladi. Faraz qilaylik, agar firma yangi tovar ishlab chiqarishi uchun belgilangan hajmda harajat qilsa, lekin keyinchalik bu tovarga monopoliyaga ega bo`ladi. Avvalgidek ishlab chiqarish mahsulotning bir qismi investitsiya qilinadi deb hisoblansa, investitsiyalar yangi tovar ishlab chiqarish va ularning amaliyotga qo`llash uchun ishlatiladi. Bu holda ishlab chiqarish

7.1.9 tenglikdan ko`rinib turibdiki i tovarga bo`lgan talabni ifodalaydi. Faraz qilaylik, i tovarni ishlab chiqarishda uning monopoliyasi orqali ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni γ ga teng desak, bu holda

ifodalansa iqtisodiy o`sish sur’atini ifodalash mumkin: holatda iqtisodiy o`sish kuzatiladi. Modeldan ko`rinib turibdiki qancha o`sish sur’ati yuqori bo`lsa shuncha jamg`arma normasi yuqoribo`ladi. Lekin qancha o`sish sur’ati yuqori bo`lsa, shuncha ishlab chiqarish harajatlari <R kam bo`ladi, shu bilan bir qatorda yangi mahsulot ishlab chiqarish uchun bo`lgan xarajatlar Y ham shuncha kam bo`ladi. Demak, model yangi mahsulot ishlab chiqarish va mavjud tovarni takomillashtirishni o`zida ifoda etadi. Shu bilan iqtisodiy o`sish sur’atlari uni amalga oshishi harajatlari bilan o`zaro bog`liq. Hozirgi kunda iqtisodiy o`sish nazariyasi oldida ilmiy-texnika taraqqiyotini mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, ilmiy-texnika taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar va iste’molchilarning bu jarayondagi holati va ularning iqtisodiy o`sishga ta’siri kabi bir qator tadqiqotlar olib borilmoqda. Ilmiy-texnik taraqqiyotni iqtisodiy o`sishga ta’sirini bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan tadqiq qilingan, jumladan Solou, Kassa-Kumpas, daymond va boshqa iqtisodiy o`sish modellari. Lekin ular ilmiy-texnika taraqqiyotini o`z modellariga ekzogen omil sifatida qarashgan, unga ta’sir etuvchi omillar o`rganib chiqilmagan. Hozirda iqtisodchi olimlar ushbu muammo tadqiq qilishga qaratilgan. Bir qancha modellarda ilmiy-texnik taraqqiyot iqtisodiy o`sishga ta’siriga umumiy yondashganlar. Bunday modellarga ishlab chiqarishda ta’lim modeli (AK modeli), lekin bu modelda ilmiy-texnik taraqqiyotni taraqqiyotni tadbiq etish jarayoni ko`rib chiqilmagan. Barro modelida esa ilmiy-texnika tarqqiyotga davlat tomonidan rag`batlantirilishi tadqiq qilingan. Lekin, ilmiy-texnika taraqqiyoti rivojlanishi faqat davlat tomonidan rag`batlantirishigina kifoya qilmay unga ta’sir etuvchi omillar ko`p bo`lib hisoblanadi. Yuqoridagi kamchiliklar ustida ish olib borgan Pol Romer iqtisodiy o`sish modelini ko`rib chiqamiz. Ushbu model idmiy-texnik taraqqiyotni ishlab chiqarish jarayoniga doimiy tadbiq etish barqaror iqtisodiy o`sishni ta’minlashi isbot qilingan. O`sish sur’ati quyidagi parametrlarga bog`liq bo`ladi: subektiv diskon stavka (ma’lum vaqt oralig`ida iste’molchilarning tanlovi yutug`i). Ushbu model texnik-taraqqiyotni ishlab chiqarish

mahsulot turlarini (oraliq ishlab chiqarishda) ko`payishi bilan ifodalagan. Ilmiy-texnik taraqqiyotga qilingan harajatlar, korxonaning ushbu mahsulot turi bo`yicha bozorda monopolligi bilan ifodalangan. Pol Romer modelida oraliq mahsulot turi ko`payishini ifoda etuvchi Spens, Dikset va Stiglits ishlab chiqarish funksiyasidan foydalangan : Bu yerda , a - oraliq mahsulot ishlab chiqarish 0 < « < 1 , const ; L - ishchi kuchi hajmi , const ; x j - j turdagi tovarlarga sanoat mahsulotlarining ishlatilishi ; N t - t vaqtda sanoat mahsulotlaridan foydalanish imkoniyati ( texnologiya ); A - yakuniy mahsulot ishlab chiqarishning samaradorligi . Fizik kapitallarning summasi oraliq mahsulotlar yig`indisiga teng. Bularning barchasi bitta ishlab chiqarish siklida foydalanib ma’lum texnologiya bo`yicha ishlab chiqarish: Simmetriya sharti asosida yakuniy mahsulot texnik taraqqiyot xarod modelidek neytral bo`lgan holda Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasidan foydalansak quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi.

Milliy hisoblar tizimidan kelib chiqib investitsiya quyidagicha ifodalaniladi: Modelni soddalashtirish maqsadida bir dona ishlab chiqarilgan mahsulot narxi Y-p birga teng deb olamiz. Yakuniy ishlab chiqarish sektorida sog`lom raqobat muhiti holatida. Yakuniy mahsulot foydasi umumiy daromad va xarajatlar farqi bilan topiladi: Bu yerda, w - ish haqqi Raqobat sharoitida firmaning foydasini maksimallashtirish uchun, yakuniy mahsulot ishlab chiqarish sektorida ish haqqi va oraliq mahsulot narxi quyidagicha ifodalaniladi: 7.1.9 tenglikdan kelib chiqib, ish haqqi va yakuniy mahsulot o`sishi gw=gy orqali ifodalaniladi. 6-6 tenglik yordamida 7.1.10 teng quyidagi ko`rinishga keltiramiz : 7.1.9 tenglikdan kelib chiqib j oraliq mahsulotga bo`lgan talab hajmini topamiz: Oraliq mahsulot - yakuniy mahsulotning bir qismi bo`lib, ishlab chiqarishga investitsion iste’moli xarakteriga ega. oraliq mahsulot ishlab chiqarish ushbu

modelda monopol bo`lib hisoblanadi; u ilmiy-tadqiqot sektoridan patent sotib olish yo`li bilan monopol bo`ladi. Oraliq mahsilot ishlab chiqarish foydasi quyidagicha ifodalanadi: Oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchisining foydasini maksimallashtirish uchun, u monopol narxni o`rnatadi Barcha oraliq mahsulotlar narxi tengligdan summetriya shartining bajarilganligidan, oraliq mahsulotga бўлган talab o`zgarmas songa teng deb olamiz Bu holda yauniy mahsulot hajmi quyidagicha aniqlanadi: Tenglikdan ko`rinib turibdiki yakuniy mahsulot hajmi o`sishi texnologik taraqqiyot o`sishiga teng: gY=gN. Oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchisi foydasi esa quyidagi tenglik bilan ifodalanadi. Innovatsion mahsulot ishlab chiqarish ushbu mahsulotga egalik qilish huquqini beruvchi patentga ega bo`ladi. Patent narxi kelajakda patent egasiga keltiradigan daromad qiymati bilan belgilanadi. Vaqt o`tishi bilan patent narxining o`zgarishi quyidagicha ifodalaniladi:

Optimallashtirish modeliga uy xo`jaliklari jamg`arma va iste’molini kiritamiz. Optimallashtirish masalasiga iste’mol nafliligini optimallashtirish dinamikasidan kelib chiqib quyidagi ko`rinishga keltiramiz : Bu yerda v - iste’molga cheklangan moyillik elastikligi. Naflilikni maksimallashtirish barqaror o`sishni ta’minlash uchun - = -(r-p) shart bajarilishi kerak. Modelning asosiy o`zgaruvlari doimiy o`zgarmas (monopol foydasi va patent narxi):

Shu bilan, ilmiy-texnik taraqqiyot iqtisodiy o`sish modeliga endogen ta’sri o`rganib chiqildi. Monopol foydasi, ish haqqi stavkasi va patent narxini qo`yib monopol foydasini patent narxiga nisbatini topish mumkin : Olingan natijani 7.1.17 tenglikga qo`ysak quyidagi tenglikni keltirib chiqarrish mumkin : Barqaror iqtisodiy o`sish modelidagi kapital qaytimiga bog`liq bo`ladi patent, monopol foydasi va subektiv diskon stavka. Patentdan tushum bilan birga barqaror o`sish sura’ti a koeffitsentiga bog`liq, u monopol foydasini yalpi ishlab chiqarishdagi ulushini ifodalaydi. Shu bilan bir qatorda monopolning foydasining yuqoriligi iqtisodiy o`sish sura’tlarining yuqoriligi bilan ifodalaniladi. Bu bog`liqlik monopol barcha daromadini ilmiy-texnika taraqqiyotiga yo`naltiradi va bu barqaror o`sishni ta’minlaydi. Patentdan foyda olish ilmiy-texnik taraqqiyotning yuqori samaradorligiga bog`liq bo`ladi, bu esa texnik taraqqiyoti rivojlanish sura’tiga va u bilan birgalikda barqaror o`sishga o`z aksini topadi .

Tovar turlarini ko`payishining iqtisodiy o`sishga ta’siri. Vertikal innovatsiyaning iqtisodiy o`sishga ta’siri quyidagicha ifodalash mumkin: yangi kashfiyotlar oldingi texnologiya va mahsulotlarning eskirishiga yoki umuman iste’moldan chiqib ketishigacha olib keladi. Ushbu holatlar natijasida ijobiy va normativ oqibatlarga olib keladi. Ijobiy oqibatlar deganda hozirgi va kelajakdagi tadqiqotlar o`rtasidagi bog`liqligi, buning natijasida kelajakda muvofiqlashgan barqaror va siklli o`sishga olib kelishi nazarda tutiladi. Hozirgi innovatsiya kelajakda tadqiqot va ishlanmalar uchun ijobiy ta’sir ko`rsatgani bilan, ular ayni paytdagi ishlab chiqarishga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Biznesning qisqarish samarasini yaratib, natijada erkin bozor sharoitida o`sish ortiqchaligi sharoitini yaratadi. Ushbu holatlarni modellashtirishda Pol Romer iqtisodiy o`sish modelidan foydalanamiz. Modelda kapital yig`ilishi mutloq deb olinadi. Aholi (L) doimiy va u mehnat taklifiga teng. Har bir individ ma’lum vaqt oralig`idagi ttanlovi quyidagicha ifodalaniladi: Bu yerda, r - iste’molchining ma’lum vaqt oralig`ida tanlovi normasi (subyektiv diskon stavka), bu esa foiz stavkaga teng. Iste’molchi yutug`i oraliq ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan (x) mahsulotlarga bog`liq va u quyidagicha ifodalaniladi: Oraliq mahsulotlar yaratilishi eskilarni ishlatmaslikka va A parametrning doimiy y>1 martaga oshishiga olib keladi.

Bu yerda A 0boshlang`ich daraja. Oraliq mahsulot chiziqli texnologiya asosida ishlab chiqariladi x = LF. Mehnat ishlab chiqarish yoki tadqiqot (n) olib borish uchun foydalaniladi: Innovatsiya, tadqiqotda mehnat miqdori Puasson taqsimoti holati yuzaga keladi An, bu yerda, L - tadqiqot texnologiyasining samaradorligi, L>0. Innovatsiyada muvofaqiyat qozongan firma boshqa innovatsiya yaratilmagunga qadar oraliq mahsulot ishlab chiqarishda monopol bo`lib qoladi. Bu yerda tadqiqot faoliyatining A parametrga ijobiy tasiri namoyon bo`ladi. YA’ni: bozordagi monopolligi, mahsulotlarni omborda qolmasligi, eng asosiysi keyingi yangilik yaratish uchun daromadlarning yo`naltirilganligi sababli. Lekin innovatsiyaning salbiy oqibatlari ham mavjud, bu esa ―biznes qisqarish effekti, bu holda monopolist eskirgan oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchilarni yo`q qiladi . ehtimoli. Tenglikdan ko`rinib turibdiki, t+1 litsenziyadan bir birlik vaqt intervalida monopolistning (t+1) chi vaqtda jm daromadidan kapitalning qiymatisizlanishini ayirmasiga teng. Qadrsizlanish Xntm kattalik kattalashgan sari oshib boradi. VM bu aktivlarning jm daromad keltiradigan sof qiymati. Eski aktivlarning qadrsizlanishi ehtimoligi Xntm ga teng. yuqoridagtlardan kelib chiqib innovatsiyaning qiymati quyidagicha aniqlanadi :

Modelda daromad oqimi (jt) va ishchi kuchiga bo`lgan talab (xt) dan tashqari barcha omillarni model o`zida qamrab oladi. Ikkalasi ham t innovatsiyani ishlab chiqish uchun oraliq mahsulot daromadini maksimallashtirishga xizmat qiladi. Bu holda, daromad innovator, vositachi yoki innovatsiya uchun patent sotib olgan ishlab chiqaruvchiniki bo`lshi mumkin. Istalgan holda innovator barcha monopol daromadlarni o`zining innovatsiyasi orqali uning umr davomida (Vt) o`zida mujassamlashtirish imkoni mavjud bo`ladi. Innovator o`z foydasini maksimallashtirishga intiladi va bu innovatsiyani yaratish uchun ketadigan mehnat hajmi va innovatsiyaning yakuniy mahsulotga bo`lgan talabni maksimallashtirishga intiladi. Ushbu jarayonda innovator (t) daromadi va mehnatga bo`lgan talabi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu yerda w - ish haqqi, p(x) - x oraliq mahsulotni yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchisiga innovatorning sotish narxi. Bu yerda yakuniy mahsulot sektori to`liq raqobat muhiti sharoiti deb olinadi. Shuning uchun sektorning mahsulot narxi oraliq mahsulotga cheklangan moyilligiga teng deb olinadi:

Mahsulot sifatining iqtisodiy o`sishga ta’siri. Oldingi bo`limda iqtisodiy o`sishga ilmiy-texnik taraqqiyotning gorizontal turini va vertikal turini ta’sirini ko`rib chiqdik. Ushbu holatni yakuniy mahsulotga ham ko`rib chiqish mumkin. Bu holda ilmiy texnik taraqqiyot gorizontal ta’siri mahsulot turini (assortiment) ko`payishiga, vertikal ta’siri mahsulot sifatini o`zgarishi olib keladi. Ushbu jarayonni o`rganishda Grosman va Xelpman modelidan foydalanish mumkin. Grasman va Xelpman ushbu jarayonni ―Jahon iqtisodiyotida innovatsiya va o`sish‖ (1991) nomli kitobida keng yoritilgan. Modelning asosiy jihati shundaki, unga iste’molchi nafliligi funksiyasi kiritilgan. Ushbu jihat modeldan xulosa chiqarishga yordam beradi. Iste’molchi nafliligi nafaqat hajmidan, balki uning tarkibidagi mahsulot turi, sifatini o`zgarishini o`z ichiga oladi. Shuning uchun modelga iste’mol tovarlari hajmini o`rniga, mahsulot turini inobatga oluvchi iste’mol indeksi kiritilgan. Modelning asosiy g`oyasi shundaki, iste’molchi iste’mol tovarlari turini ko`paytirish orqali nafliligini oshiradi. Natijada iste’molchi iste’mol tovarlari turini oshirishi bilan iste’mol indeksi bilan bir qatorda iste’molchi nafliligi oshishiga olib keladi.

Ushbu holat iste’molchi o`zini tanloviga asoslanadi, ya’ni: yangilik hohishi, alohida belgilarga e’tibor berishi, originallik va boshqalar. Bu esa mahsulot turini ko`payishiga olib keladi. Hattoki mahsulot sifatini yaxshilanishini inobatga olmagan holda tovar va xizmatlarning turi iqtisodiy o`sishga kuchli ta’sir ko`rsatadi. Bu holda, iste’mol hajmi 2-3 xil navdagi tovar va xizmatlar bilan chegaralanib qolmay, 50-10 xil navli tovar xizmatlar bo`lishi nazarda tutiladi. Oddiy iste’molchining ma’lum vaqt oralig`idagi naflilik funksiyasi a doimiy o`zgaruvchan elastiklik bilan ifodalaniladi, u esa Nt turdagi har kunlik iste’mol tovarlari turiga bog`liq bo`ladi. Bu yerda r iste’molchining vaqt oralig`idagi tanlovi subyektiv diskont stavkasi; V - mahsulot turini inobatga olgan holda iste’mol indeksi; u -mahsulotlarning iste’mol qilinishi elatikligi; t - tovar miqdori, vaqt o`tishi bilan ko`payib boruvchi 0 dan N gacha; N - t vaqtda mavjud tovarlar turi. Bu holda iste’mol indeksi tovar turiga bog`liqligi uzluksiz deb olinadi. Bu shart tovarlar turining katta miqdorda deb olingandan kelib chiqgan va har bir tovar umumiy miqdorda kichik ulushga ega deb olinadi. Modelga iste’mol indeksini tovar miqdori bilan tadqiq qilinsa xato bo`lmaydi. Bu holda iste’mol indeksini quyidagicha ifodalash mumkin : Iste’molchi oldida ikki muammo yuzaga kelishi mumkin: birinchidan, iste’molchi N t te’molni mksimallashtirish kerak, statistik maksimallashtirish: nafliligi eng yuqori mahsulotni tanlashi kerak; ikkinchidan, shu vaqtda naflilikni maksimallashtirish uchun optimal hajmda mahsulot sotib olishi kerak, dinamik

maksimallashtirish. Bu holda iste’molchi budjet chegarasi quyidagicha ifodalaniladi: Bu yerda, Bt - iste’molchi nominal aktivlari, Rt - nominal foiz stavkasi, pt(i) - bir birlik mahsulot narxi, wt - nominal ish haqqi, L - mehnat hajmi. Iste’molni statistik optimallashtirish uchun ma’lum vaqt oralig`ida o`zgaruvchilar belgilab olinadi va ushbu vaqtdagi z daromadning budjet chegarasi quyidagicha ifodalaniladi: Oniy naflilik funksiyasi ushbu budjet chegarasiga qarab quyidagicha maksimallashtirish mumkin: Natijada Lagranj usuli orqali quyidagicha ifodalash mumkin: i - tovarga bo`lgan istemolchi nafliligiga optimizatsion shartini qo`ysak, u holda quyidagi natijaga erishamiz:

Bu yerda, u - i tovarga bo`lgan talabning narx bo`yicha elastikligi. Modelga ilmiy tadqiqot sektorini kiritishda Grossman va Xelpman ishlab chiqarish funksiyalariga Pol Romer modelidagi yangi ishlanmalarning oqimni tashqi samarasidan foydalangan. Tadqiqot sektori modelda quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi : Bu yerda, b2- tadqiqot sektorining samaradorlik ko`rsatkichi, Nt - mavjud tovarlarning ko`paygan qismi, L2t =tadqiqot sektoridagi mehnat hajmi. Jumladan L1t yakuniy sektordagi mehnat hajmi. Iqtisodiyotdagi umumiy mehnat hajmi doimiy bo`lib, u quyidagicha ifodalaniladi : Modelda mehnat yagona o`zgaruvchi ishlab chiqarish omili sifatida olingan. Mavjud mahsulot hajmining oshishi tadqiqot sektori samaradorlik ko`rsatgkichiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Modelda oldingi ilmiy texnik ishlanmalar yangi jarayonga ta’sir ko`rsatishi inobatga olingan. Raqobat muhitida patentdan foyda olish chegaralanganligi deb faraz qilingan.

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Iqtisodiy o'sish modellari fanning mohiyati, maqsadi va vazifalari

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Innovatsiya faoliyatini moliyalashtirish

Innovatsiya samaradorligini baholash

Iqtisodiy tizimlar va iqtisodiy rivojlanish bosqichlari