Ipoteka qimmatli qog’ozlar bozori - Экономика - Рефераты

Ipoteka qimmatli qog’ozlar bozori

Загружено в:

22.09.2023

Скачано:

0

Размер:

42.3076171875 KB

Ipoteka qimmatli qog’ozlar bozori Reja: 1. Ipoteka krediti 2. Ipoteka qimmatli qog’ozlari tasnifi va tavsifi 3. Respublikamizda va xorijiy mamlakatlarda ipoteka bozori amaldagi holati

1. Ipoteka krediti Mamlakatimizda bozor munosabatlari tizimini har tomonlama rivojlantirish va mustahkamlash uchun yangidan-yangi iqtisodiy-huquqiy vositalar vujudga keltirilmoqda. Xususiy tadbirkorlik erkin iqtisodiy zonalar, lizing, ipoteka shular jumlasidandir. Xususan, ipotekani mamlakat miqyosida keng qo’llash imkoniyati chegaralanmagan. Ipotekaning mohiyati shundan iboratki, ko’chmas mulk, jumladan, uy, bino va shu kabilarga nisbatan huquqlarga ega bo’lgan shaxslar ushbu huquqlarini garovga qo’yib, kredit olishlari va ushbu mablag’dan samarali foydalanish orqali o’z maqsadlariga erishishlari mumkin. Ipoteka – majburiyatlarni ko’chmas mulk bilan ta’minlashning bir usuli bo’lib, bunda agar garovga qo’yuvchi o’z majburiyatlarini bajarmasa, garovga oluvchi o’z talablarini garovga qo’yilgan ko’chmas mulk hisobidan qondirish huquqiga ega bo’ladi. Ipoteka pul majburiyatlari ta’minotida, shu jumladan, kredit shartnomalari majburiyatlarida ishlatilishi mumkin. Ipoteka krediti – banklar tomonidan ko’chmas mulk garovi asosida ko’chmas mulkni sotib olish yoki qurish uchun beriladigan uzoq muddatli kredit turidir 1 . O’tmishda garovga noilojlik, muhtojlikda murojaat qilinadigan ko’ngilsiz cho ra sifatida qaralgan. Biroq bozor tizimida garov, ayniqsa, ko’chmas mulk garovi – ipoteka aholining faol, uddaburon, ishbilarmon qis mi uchun vaqtinchalik pul mab - lag’lariga zarurat sezganda qo’llanadigan va keyincha lik ortiqcha zo’riqishlarsiz o’rni to’lib ketadigan samarali tadbir hisoblanadi. Ipotekani qo’llash uchun eng avvalo fuqaro yoki yuridik shaxsda ko’chmas mulk ob’ektlari(bino, inshoot, kvartira, korxona, mulkiy majmua va hokazo)ga nisbatan mulk huquqi, vakolatli davlat idorasi tomonidan ajratib berilgan yer 1 Саттаров Б.К. Мамлакатимиз макроиқтисодий сиёсатини ипотекага таъсири // Иқтисодий оқимлар доиравий айланиш жараёнининг ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришдаги роли: назарий қарашлар ва замонавий талқинлар мавзусидаги олий ўқув юртлараро республика илмий-амалий семинари материаллари.– Тошкент, 2010.– Б. 57- 60.

uchastkasiga nis batan meros qilib qoldiriladigan umrbod foydalanish huquqi, fermer xo’jaliklarida esa dehqonchilik uchun ajratilgan yerlarga nisbatan ijara huquqi bo’lishi lozim . Ko’chmas mulk larga nisbatan huquqlar davlat ro’yxatidan o’tkazilgan bo’lishi shart. Ipoteka turmushning ko’p gina sohalarida, ayniqsa, tad birkorlikda turli maqsadda kredit olish uchun qo’l lanadi. Ko’chmas mulk garovi tijorat banklari uchun garovning boshqa turlariga nisbatan ishonchliroq hisoblanadi: uning qiymati katta, bahosining pasayish xavfi kam, aksincha, oshib borishi mumkin, u iste’mol qilinishi yohud yashirib qo’yilishi mumkin emas. Mamlakatimizda ipotekani keng va oson qo’llash uchun barcha shart- sharoitlar: huquqiy asos, zarur infratuzilma – tijorat banklari, baholovchi tashkilotlar, tadbirkorlik tuzilmalari va shu kabilar mavjud. Nizolarni sud orqali hal etish, huquqlarni himoya qilish, kreditlar qaytarilmaganda undiruvni ko’chmas mulkka qaratish mexanizmi ishlab turibdi. Albatta, har qanday garov kabi ipotekada ham ko’chmas mulk garovi evaziga olingan qarz qaytarilmaganda kredi torlarning talablari ko’chmas mulk hisobidan qanoatlantiriladi. Zohiran, garovga qo’yuvchini cho’chitadigan holat ham shu hisoblanadi. Biroq maqsadi puxta o’y langan, barcha imkoniyatlar chamalangan, yetti o’lchab bir kesilgan bo’lsa, bunday xavf sirash uchun asos kam. Albat ta, hayotda ko’p hollarda tavakkal qilmasdan iloj yo’q. Shubhasiz, oqilona tavakkal qi lish tadbirkorlik va shijoatkorlikning muhim belgisi hisoblanadi. Ko’p hollarda taraflar insofli bo’lganda, ipoteka krediti qaytarilib, kredit oluvchi ko’chmas mulkini saqlagan holda murod-maqsadiga yetadi: tadbirkorning biznes rejasi amalga oshib, katta foyda oladi, oddiy fuqaro bo’lsa uy yoki boshqa boylik egasi bo’lib qoladi. O’zbekiston Respublikasida ipotekani amalga oshirish tartibi Fuqarolik kodeksi, “Garov to’g’risida”gi, “Ipoteka to’g’risida”gi qonunlar va boshqa qonun

hujjatlari bilan tartibga solinadi. Fuqarolik kodeksi, “Garov to’g’risida”gi, “Ipoteka to’g’risida”gi qonunlarda belgilanishicha, ipoteka ko’chmas mulk (binolar, inshootlar, korxonalar, yer uchastkalari va boshqa ko’chmas mulk ob’ektlari) garovidir. Tijorat banklarida ipoteka kreditining shakllanishi va rivojlanishiga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 5 martdagi «Respublikada uy-joy qurilishini rag’batlantirish va rivojlantirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida»gi PF- 74-sonli Farmoni huquqiy asos bo’ldi. Ushbu Farmonning e’lon qilinishi mamlakatimiz tijorat banklarining yakka tartibdagi uy-joy qurilishiga, uni rekonstruksiya qilishga ipoteka kreditining muhim xususiyati uning maqsadli yo’naltirilganligi bo’lib, u nafaqat uy-joy qurish va sotib olish, balki ishlab chiqarish binolarini qurish va sotib olish munosabatlarini rivojlantirishda aloxida o’rin kasb etadi. Bu esa, o’z navbatida, ipoteka kreditini samarali boshqarish zaruriyatini keltirib chiqaradi XXI asr boshlarida jahon xo’jaligi rivojlanishining muhim jihati xalqaro fond bozorlarining integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ipoteka kreditning ahamiyati ortib bormokda. Dunyo mamlakatlarida ipoteka qimmatli qog’ozlari ipoteka kreditini moliyalashtirishning asosiy manbasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida ipotekani moliyalashtirish jarayonining rivojlanishi tufayli turli moliyaviy instrumentlardan foydalangan holda qayta moliyalashtiruvchi mexanizm vujudga keldi. Yurtimizdagi ipoteka mexanizmi xorijiy mamlakatlardagi ipoteka tizimidan jiddiy farqlanadi. U yerda ipoteka qarz oluvchi va tijorat banki o’rtasidagi xususiy munosabatlardir. Ipoteka bo’yicha hosila qimmatbaho qog’ozlar chiqarishga zo’r bergan moliya muassasalari jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga sabab bo’lgani hech kimga sir emas. Mamlakatimizda yaratilgan ipoteka mexanizmi esa nafaqat qarz oluvchi va tijorat banki, balki yer uchast kasi ajratib beruvchi va hududning bosh rejasini ishlab chiquvchi mahalliy hokimiyat organlari, qurilish tashkilotlari va ipoteka

oluvchi uchun imtiyoz va preferensiyalar beruvchi davlat o’rtasidagi keng ko’lamli ijtimoiy-huquqiy, iqtisodiy-huquqiy munosabatlar tizimidir. Demak, ushbu munosabatlar doirasida ipoteka oluvchi davlatning qo’l lab – quvvatlashi va g’amxo’rligini sezib turadi va taso difan og’ir ahvolga tushib qolishi istisno etiladi. Ipoteka krediti oluvchining majburiyat va huquqlari qonunda belgilangan asoslarda va tartibda uning merosxo’rlariga o’tadi. Shuning dek, ipoteka krediti oluvchi va masalan, uning farzandi o’rtasidagi kelishuv hamda bank roziligi bilan ipoteka krediti oluvchi o’rniga ipoteka shartnomasiga farzandi kirishi mumkin. Demak, ipoteka krediti oluvchi pensiyaga chiqqanda farzandi (tegishli summada barqaror daromadlarga ega bo’lsa) uning huquq va majburiyatlarini qabul qilib, ipoteka krediti oluvchi sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. O’zbek oilalaridagi ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlar xarakteridan kelib chiqiladigan bo’lsa, yuqoridagi tartib avlodlar vorisligini ta’minlashga xizmat qiladi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tarqqiyotning «O’zbek modeli» asosida milliy qimmatli qog’ozlar bozori (QQB)ning iqtisodiyotdagi rolini ipoteka qimmatli qog’ozlar segmentini xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish asosida shakllantirish yo’li bilan yanada oshirish masalasi turibdi. Shuningdek, ipoteka qimmatli qog’ozlari bozori o’zining beqarorligi, investitsion muhitining o’zgaruvchanligi, yuqori riskliligi va investitsiyalar uchun kuchli raqobatni o’zida aks ettirishi bilan xarakterlanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ipotekani qayta moliyalashtirishning jahon va O’zbekiston tajribasini tizimli o’rganish asosida mavjud terminologik apparatni rivojlantirish bo’yicha qator tushunchalar mazmuni ochib berildi.

2. Ipoteka qimmatli qog’ozlari tasnifi va tavsifi Ko’chmas mulk garovi ipoteka kreditining muddati davomida amal qiladi va ipoteka bilan ta’minlangan garov qog’ozlarini chiqarish mumkin. “Ipoteka qimmatli qog’ozlari” tushunchasi shundan dalolat beradiki, ular ipoteka – ko’chmas mulk garovi bilan bog’liq. «Ipoteka» atamasi qadim zamonlarda (eramizdan avvalgi VI asrda Yunonistonda) paydo bo’lgan. Ipoteka qimmatli qog’ozlari – bu, ipoteka kreditlari majburiyatlari yordamida qayta moliyalashtiriladigan uzoq muddatli ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlardir. Ipoteka qimmatli qog’ozlari 2 (Mortgage-Backed Securities – MBS) – bitta yoki bir nechta ipoteka kreditlari bo’yicha majburiyatlar yordamida qayta moliyalashtiriladigan qarz qimmatli qog’ozlari. Foiz to’lovlari va asosiy qarz miqdori bo’yicha to’lovlar ta’minlovchi kreditlar bo’yicha olingan mablag’lar hisobiga amalga oshiriladi. Mazkur qimmatli qog’ozlarning mohiyatini 6.2.1-jadvalda ko’rsatilganidek ochib berish mumkin. 1- jadval Ipoteka qimmatli qog’ozlari tasnifi va tavsifi 3 Ipoteka qimmatli qog’ozlari turlari O’ziga xos xususiyatlari Garov qog’ozi (varaqasi, xati) Egasi yozilgan va orderli qimmatli qog’ozlar belgilarini o’zida jamlagan, uzatuv yozuvlari orqali cheksiz muomalada bo’lish xususiyatiga egaligi unga vekselning ayrim hossalarini beradigan emissiyalanmaydigan qimmatli qog’ozdir Uy-joy sertifikati Uy-joy sertifikati uning birinchi egasi tomonidan muayyan 2 Галанов В.А., Басова А.И. Рынок ценных бумаг. – М., 2006 (Библиотека банковского дела). 3 Саттаров Б.К. Ўзбекистонда ипотека қимматли қоғозлари бозорини ташкил этиш масалалари // Молия инжинириясининг назарий-методологик асослари ва қўллаш йўналишлари мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари.– Тошкент, 2010.– Б.140-141.

uy- joy maydoni va joyda qurilayotgan yoki qayta qurilayotgan uyda qurish uchun mablag’ ajratilganligini tasdiqlovchi emissiyalanmaydigan qimmatli qog’ozdir Ipoteka obligatsiyalari Majburiyatlarning bajarilishi ipoteka garov ta’minoti bilan ta’minlanadigan emissiyaviy qimmatli qog’ozdir Ishtirok etish ipoteka sertifikati Ipoteka ta’minoti umumiy mulkida o’z egasining ulush huquqini tasdiqlovchi egasi yozilgan emissiyalanmaydigan qimmatli qog’ozdir Ko’chmas mulk bozorida ipoteka qimmatli qog’ozlari uy-joy qurilishini moliyalashtirish va bozor ishtirokchilari (xaridorlar, sotuvchilar, buyurtmachi va pudratchilar va x.k.) o’rtasida hisob-kitoblarni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ko’chmas mulkka investitsiya kiritishni moliyalashtirish uchun bunday qimmatli qog’ozlar chikarishda o’z aksini topgan ipoteka kreditlarini sekyuritizatsiyalashni rivojlantirish ko’chmas mulkka investitsiya kiritishga katta turtki bo’ldi. Garov hujjatlarining qimmatli qog’ozlar sifatida muomalada bo’lish xususiyati ulardan boshqa qimmatli qog’ozlar – ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar emissiyasida ta’minot sifatida foydalanishga imkon beradi. Ipoteka qoplanadigan obligatsiya – u bo’yicha majburiyatlar bajarilishi to’laligicha yoki qisman ipoteka qoplami garovi bilan ta’minlanadigan obligatsiya. Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari bunday obligatsiyalar turlaridan biri hisoblanadi. Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari – tarkibiga faqat uyjoy binolari garovi bilan ta’minlangan huquqlar kiradigan ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar. Ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar garov bilan ta’minlangan obligatsiyalar sifatida ko’rib chiqilishi mumkin, faqat o’ziga xos garov predmeti bilan. Bunday obligatsiyalar ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish maqsadida chiqariladi. Ipoteka kreditlarini amalga oshiruvchi bank berilgan kreditlarni qoplash

(pulini qaytarish) uchun muntazam to’lovlar olinadigan garov hujjatlari «pul»i (ipoteka qoplami) to’playdi. Bank bu garov hujjatlari «pul»i ostida o’z nomidan obligatsiyalar chiqarishi mumkin bo’lib, ular bo’yicha asosiy qarz miqdorini to’lash va foiz to’lovlari garov hujjatlari bo’yicha tushumlar hisobidan amalga oshiriladi. Bank, shuningdek, garov hujjatlari «pul»ini boshqa shaxsga (ipoteka agentligiga) berishi mumkin bo’lib, u o’z navbatida, obligatsiyalarni o’z nomidan chiqaradi. Sekyuritizatsiya – aktivlar bo’yicha qarz munosabatlarini ifodalovchi likvid qimmatli qog’ozlarga transformatsiyasi va transfer jarayonidir. Yuqorida ko’rsatilgan ipoteka obligatsiyasi ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi asosida chiqariladigan qimmatli qog’ozlar turkumiga kiradi. Ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi bozor iqtisodiyotida quyidagi vazifalarni bajaradi: - yuridik shaxslarning bo’sh pul mablag’lari va aholining jamg’armalarini xarakatlantirib ko’chmas mulk bozorining uy-joy sektoriga qo’shimcha investitsiyalarni jalb kilish; - alohida hududlar iqtisodiyoti va ko’chmas mulk bozorining investitsiya jozibadorligini oshirish; - qimmatli qog’ozlar bozori rivojlanishiga sharoit yaratish; - yangi moliyaviy instrumentlar shakllanishi hisobiga ko’chmas mulk bozori professional ishtirokchilarini o’z faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun qo’shimcha imkoniyatlar bilan ta’minlash; - ipoteka qimmatli qog’ozlari vositasida tadbirkorlik faolligining axborot-bashorat ta’minotini yaxshilash. Yuqoridagilardan kelib chiqib zamonaviy ipoteka, uning qimmatli qog’ozlar bozori instrumentlari o’ziga xosligi bilan iqtisodiyotda alohida o’ringa ega ekanligi sababli, jahon amaliyotidagi ipoteka shakllari va ipoteka qimmatli qog’ozlari bozorlarining rivojlanish modellarini tasniflash asosida qiyosiy tahlil etish maqsadga muvofiq. Jahon amaliyotidagi ipoteka bozorlari omillarning ta’sir etish qonuniyatlari, darajasi va

boshqa belgilari farqlanishiga qarab mavjud ipoteka munosabatlarini ikkiga ajratish mumkin: ipotekani to’g’ridan to’g’ri moliyalashtirish va ipotekani qayta moliyalashtirish. Birinchi shakl dunyoning barcha mamlakatlarida ma’lum darajada qo’llanilayotgan bo’lib, bunda ipotekani kredit asosida moliyalashtirish uchta usulda amalga oshiriladi: 1) bank tomonidan ipotekani to’liq kreditlash; 2) bo’lajak qarzdorlarning jamg’armalari asosida (kredit resurslarini o’zaro yordam kassasi tamoyili negizida) kreditlash; 3) ochiq (erkin kredit bozori narxida) ipoteka kreditini berish asosida moliyalashtirish. Ipotekani qayta moliyalashtirishni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin: - birinchi shaklning uchinchi usuli doirasida berilgan ipoteka kreditining tezda qaytuvchanligi va likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar o’zlarining garov qog’ozlarini ikkilamchi kredit bozorida erkin muomalasini amalga oshirish maqsadida ipoteka kreditlari ikkilamchi bozori operatorlariga sotish yo’li bilan ipotekani qayta moliyalashtirish; - ipoteka banki yoki maxsus tashkil etilgan moliya-qurilish kompaniyalari tomonidan uy-joy sertifikatlari (obligatsiyalari)ni chiqarish asosida ipotekani qayta moliyalashtirish; - garov qog’ozlari yordamida ipoteka bilan ta’minlangan obligatsiyalarni chiqarishga asoslangan ipoteka sekyuritizatsiyasi yordamida ipotekani qayta moliyalashtirish. Yuqorida keltirilgan shakllar tahlili asosida jahondagi mavjud ipoteka bilan bog’liq ipoteka qimmatli qog’ozlari va sekyuritizatsiya bozorini shartli ravishda quyidagi ikkita – bir pog’onali 4 va ikki pog’onali 5 – modelga ajratish mumkin. Shu o’rinda ba’zi mamlakatlarda qo’llanilayotgan qo’shma – ya’ni har ikkala modelni ma’lum darajada 4 Саттаров Б.К. История возникновения и развития рынка ипотечных ценных бумаг // Молия инжинириясининг фундаментал асосларини тадқиқ этиш ва ривожлантириш мавзусидаги олий ўқув юртлариаро республика илмий- амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2009.– Б.27-28. 5 Саттаров Б.К., Исмоилова Ф. Ўзбекистонда ипотекали кредитлаш амалиётини такомиллаштириш муаммолари // Молия инжинириясининг назарий-методологик асослари ва қўлланиш йўналишлари мавзусидаги олий ўқув юртлариаро республика илмий-амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2010. – Б. 57.

qo’llashga asoslangan ularning xossa va imkoniyatlaridan birdek foydalanishga yo’naltirilgan – modelni 6 shartli ravishda alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Bunda aytish joizki, bir pog’onali modelda birinchi va ikkinchi shaklning usullari qo’llanilib, sekyuritizatsiya asosida chiqariladigan ipoteka qimmatli qog’ozlari ixtisoslashgan bank tomonidan chiqariladi. Ikki pog’onali modelda ham ikki shakl qo’llanilib, sekyuritizatsiya davlat yoki nodavlat maxsus operatorlar tomonidan amalga oshiriladi. Umuman olganda, ipoteka krediti ikkilamchi bozorining faoliyat yuritishi ipoteka banklari kapitalining likvidligini ta’minlaydi, pul massasini oborotga yo’naltiradi, mamlakat hududlari va iktisodiyot sohalari bo’yicha kapitalning qayta taqsimlanishiga, moliya bozori va ko’chmas mulk, yer bozorlari integratsiyalashuviga yordam beradi, kreditlar bo’yicha foiz stavkalarini barqarorlashtiradi. Ikki pog’onali modelning qisqacha mazmuni quyidagicha: birinchi shakl usullari asosida birlamchi bozorda berilgan ipoteka kreditlari ikkinchi shaklning birinchi usuli bo’yicha garov qog’ozlariga aylantirilib, ularning ikkilamchi kredit bozorida erkin muomalasini amalga oshirish maqsadida ipoteka kreditlari ikkilamchi bozorining maxsus tuzilgan agentliklarga sotish yo’li bilan ipoteka qayta moliyalashtiriladi. Ushbu ikki pog’onali modelni keng qo’llash ipoteka bozorining rivojlangan infratuzilmasi mavjud bo’lishini, davlat tomonidan ma’lum darajada qo’llab – quvvatlanishini talab qiladi. Bu model moliya va kredit bozorlaridagi holatga bog’liq bo’lib, bu usul AQShda keng ko’lamda qo’llaniladi. O’zbekistonda ipoteka bozori instrumental tuzilmasi munosabatlarini ipotekani to’g’ridan to’g’ri moliyalashtirish usulida qo’llaniladigan bank tomonidan uni to’liq kreditlash va ochiq ipoteka krediti berish asosida moliyalashtiriladi. U xorij mamlakatlaridagidek, asosan davlatning ijtimoiy-iqtisodiy, jumladan, uy-joy qurilishi siyosatlari doirasida faoliyat yuritadi. Bunda iqtisodiyotni kreditlash va ipotekani 6 Саттаров Б.К. Ипотекани қайта молиялаштириш инструментлари ва уларни Ўзбекистонда ташкил этиш масалалари // Молия соҳасида мавжуд бўлган муаммолар ва уларни бартараф этиш йўллари мавзусидаги олий ўқув юртлариаро республика илмий-амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2011.– Б.168-170.

rivojlantirish uchun kredit tashkilotlari yildan – yilga resurslarini oshirib bormoqda. Ularning ipotekani moliyalashtirish uchun ajratgan kreditlari hajmi yildan yilga ortib bormoqda. Umuman olganda, ipotekani moliyalashtirishning hajmi va o’sish dinamikasi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati asosida izchil amalga oshirilayotgan ipotekani rivojlantirish talablariga to’liq javob bera olmayapti. Chunki, davlatning hozirgi davrdagi makroiqtisodiy indikatorlari o’sish tendensiyasiga ega bo’lishiga qaramay, uy xo’jaliklariga uy-joy sotib olish uchun berilgan bank kreditlari hajmining YaIMdagi ulushi juda kam (0,049 foiz). Demak, mamlakatimizda ipoteka kreditlarini rivojlantirish uchun tijorat banklarining ipoteka kreditini berishga moliyaviy resurslar jalb qilishlarini rag’batlantirish lozim. Aholiga uy-joy qurilishini moliyaviy jihatdan qo’llab–quvvatlashni ta’minlash bo’yicha maxsus uzoq muddatli kamida o’n yillik depozit sertifikatlarini muomalaga chiqarish va ipoteka kreditlarini kredit ob’ekti summasining 20 foizidan kam bo’lmagan miqdordagi depozit sertifikatlariga ega bo’lgan shaxslarga berishni tashkil qilish mumkin. 3. Respublikamizda va xorijiy mamlakatlarda ipoteka bozori amaldagi holati Taraqqiy etgan mamlakatlarga, xususan, AQSh, Fransiya, Germaniya va Yaponiyada ipotekali kreditlash borasida boy tajriba to’plangan. Shu sababli, ushbu tajribani o’rganish va undan O’zbekiston Respublikasi amaliyotida foylalanish imkoniyatlariga baho berish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Ipoteka bozori – bu ipoteka bilan bog’liq bo’lgan aktivlar bozoridir. AQShda ipoteka kreditlarining garov ta’minotiga yetarli darajada e’tibor bermaslik, past foiz stavkalarida beriladigan ipoteka kreditla ri hisobidan uy-joy sotib olishning rag’batlantirilishi va doimiy ish joyiga ega bo’lgan fuqarolardan ish haqi to’g’risidagi

ma’lumotlarning talab qilinmasligi pirovard natijada ipoteka inqirozini keltirib chiqardi. Ipoteka kreditlari bo zori (birlamchi ipoteka bozori) garovga pul beruvchilar (kreditorlar) va mulkni garovga qo’yuvchilar (qarzdorlar) birgalikdagi faoliyatini qamrab oladi. Birlamchi bozor qatnashchilari sifatida banklar, ipoteka kompaniyalari va ko’chmas mulkni garovi evaziga kredit taqdim etadigan boshqa muassasalar hamda kredit oladigan jismoniy shaxslar ishtirok etadi. Ipotekani uzoq muddatga (10–30 yil) moliyalashtirgan kreditorlar uchun yangi kreditlar berish (qayta moliyalashtirish) maqsadida resurslar to’ldirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masalani hal qilish uchun ikkilamchi ipoteka bozori tashkil etiladi 7 . Ipoteka qimmatli qog’ozlari bozorida (ikkilamchi ipoteka bozorida) taqdim etilgan ipoteka kreditlari bo’yicha garov hujjatlarini sotish amalga oshiriladi va kreditlarni qayta moliyalashtirish tashkil qilinadi. Dunyoning ko’plab mamlakatlarida ipoteka bozori tashkil qilingan. Ushbu bozorni tashkil qilishning mavjud sxemalarini yiriklashtirilgan tarzda quyidagi modellarga yaqinlashtirish mumkin: – bir pog’onali (an’anaviy, Yevropa modeli); – ikki pog’onali (Amerika modeli); – ssuda-omonat modeli. Bir pog’onali ipoteka modeli – bu modelda berilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish oddiy bank faoliyatidan – depozitlar oqimi va bank tizimida qayta moliyalashtirishdan ro’y beradi. Bir pog’onali modelda ipoteka krediti bergan bank mustaqil ravishda, bir tomondan, berilgan ipoteka kreditlari bilan, boshqa tomondan esa – qarzdorlar tomonidan kredit olish uchun garovga qo’yilgan ko’chmas mulk bilan ta’minlangan obligatsiya turidagi qimmatli qog’ozlar chiqaradi. Bu model yana nemis modeli, Yevropa modeli yoki an’anaviy ipoteka modeli deb ham ataladi. Jalb qilingan 7 Финансовые рынки: электронный учебник [для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению «Экономика» (уровень подготовки–бакалавр)] / подред.С.В.Брюховецкой, Б.Б. Рубцова. − М.: Финансовый университет / кафедра «Финансовые рынки и финансовый инжиниринг», 2013.

mablag’lar va ipoteka krediti bo’yicha berilgan mablag’lar o’rtasidagi vaqt tafovuti, bank uchun kredit riski va foiz riski bunday modelning kamchiliklari hisoblanadi. Yevropada ipotekaga asoslangan obligatsiyalar eng yirik bozori Germaniya bozori hisoblanadi. Ikki pog’onali ipoteka modeli – berilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish bu maqsad uchun maxsus tashkil etilgan, ko’chmas mulkka garov hujjatlari bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlar ikkilamchi bozori yordamida amalga oshiriladigan model. Bunday model ko’pincha amerikacha model deb ataladi. Ushbu modelning asosida risklarni taqsimlash g’oyasi yotadi. Bank, ipoteka krediti bergach, uni darhol maxsus tashkilot – konduitga (SPV) sotadi. Konduit (SPV) – sekyuritizatsiya o’tkazish uchun maxsus tashkil etilgan yuridik shaxs bo’lib, aktivlar «pul»ini to’playdi va shu «pul» ostida ipoteka qimmatli qog’ozlari chiqaradi, so’ngra ularni bozorda sotadi va originatorni (bankni) qayta moliyalashtiradi. Ssuda-omonat modeli – ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish ipoteka qimmatli qog’ozlari hisobiga amalga oshirilmasdan, o’zaro yordam kassasi tamoyili bo’yicha bo’lg’usi qarzdorlar jamg’armalarini jalb qilish hisobiga shakllantiriladigan model. Xorijiy davlatlarning bank amaliyotida ipoteka kreditla ri bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishda quyidagi usullardan foydalanilmoqda: 1. Q at’iy belgilangan stavkalarda foiz to’lash. Ushbu usulda tijorat banki tomonidan berilgan ipoteka krediti bo’yicha to’lovlar h ar oyda amalga oshirib boriladi. Bunda kreditning asosiy qarz summasi va foizi bo’yicha oylik to’lovlar miqdori kredit shartnomasi muddati mobaynida o’zgarmasdan q oladi. 2. Suzuvchi stavkalarda foiz to’lash. Mazkur usulda foiz me’yori quyidagi shartlarning mavjudligi bilan izo hl anadi:  Ipoteka q immatli q o g’ ozlariga investorlar uchun ma q bul bo’lgan stavkalarda foiz to’lash;

 ipoteka q immatli q o g’ ozlariga qilingan investitsiyalarni qaytarish va ularga hisoblangan foizlarni to’lashni o’z vaqtida amalga oshirishni ta’minlash;  ipoteka q immatli q o g’ ozlariga qilingan investitsiyalarning real q iymatini moliyaviy xatarlar ta’sirida pasayishiga yul qo’ ymaslik. Germaniyada ipotekali kreditlashning bir pog’onali tizimi qo’llaniladi va bunda ipoteka krediti Qurilish jamg’arma kassasiga ( Q JK) mijoz bo’lgan omonatchilargagina beriladi. Q JK esa tijorat banklari uchun mablag’lar jalb etish funksiyasini va kredit oluvchi uchun jamg’arma hisobrakami funksiyasini bajaradi. Ipoteka krediti oluvchi mijoz ma’lum davr mobaynida QJKda ochilgan depozit hisobraqamiga kat’iy belgilalgan summa ni o’tkazib boradi . Jamg’arish davri tutagandan so’ng, kvartira sotib olish uchun zarur bo’lgan mablag’ning yarmiga yaqininn jamg’argan omonatchi, kolgan yarim mablag’ni kredit hisobidan oladi va bu mablag’larga urtacha bozor stavkasidan past stavkada foiz tulanadi. Omo natchi tomonidan QJKga berilgan pul mablag’lari jamgarish davrini tugatgan undan oldingi omonatchiga kredit kilib beriladi. Qayd etish joizki, QJKda ochilgan depozit hisobrakamidagi pul mablag’lariga bozor sezilarli darajada past bo’lgan stavkada foiz tulanadi. Iptekali kreditlash amaliyoti takomillashmagan o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bir pog’onali ipotekali kredit lash tizimini joriy etish davlatning ushbu jarayondagi rolini sezilarli darajada oshirishni takozo etadi. Bun da davlat tomonidan ipoteka kreditlari berish bilan shug’ullanayotgan banklarni soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlar berish yo’li bilan qo’llab-quvvatlash, aholining banklardagi depozitlarini sug’urtalash nazarda tutilmoqda. AQShda esa Germaniya, Fransiya va Buyuk Britaniyadan farqli ravishda ipotekali kreditlashning ikki pog’onali tizimi qo’llanilmoqda. Ikki pog’onali ipotekali kreditlash tizimida uzoq muddatli ipoteka kreditlari be rish uchun zarur bo’lgan moliya viy

resurslar maxsus agentliklar orqali jalb etiladi. Ushbu kreditlash tizimining o’ziga xos xususiyatlari sifatida quyidagilarni e’tirof etish mumkin:  ipoteka kreditlari berish uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslar maxsus agentliklar tomonidan muomalaga chi q arilgan ipoteka obligatsiyalarini ikkilamchi q immatli q o g’ ozlar bozorida sotish y o’ li bilan jalb etiladi;  q immatli q o g’ ozlar bozori va uning infratuzilmasi yetarlicha rivojlangan;  ipoteka obligatsiyalari davlat uy-joy agentliklari tomonidan kafolatlangan;  davlat agentliklarining kafolati mavjud – bo’lganligi sababli ipoteka kreditlarining xatar darajasi past. Jahon tajribasi ko’rsatishicha hozirgi davrdagi ipoteka kreditini tashkil etish xar bir mamlakatda qo’yidagi xususiyatlar bilan farqlanadi: - qatnashchilar tarkibi va ularning o’zaro munosabatlar shakli; - huquqiy ta’minlanish darajasi; - ssuda berish, xizmat ko’rsatish va q aytarish tartibi; - ipoteka operatsiyalarini moliyalashtirish va q ayta moliyalashtirish; - davlat ishtirokini darajasi va shakli. Ipoteka kreditini eng samarali tashkil etilgan shakli A Q Sh va Germaniya mamlakatlarida mavjud. Bundan tashqari, ipoteka kreditidan G’ arb Yevropa, Sanyang, Avstraliya, Yangi Zelandiyalarda keng foydalaniladi. Hozirgi davrda ipoteka krediti Braziliya, Me k sika, Turkiya, Shar q iy Yevropa mamlakatlarida joriy etilmo q da. Yuqorida ko’rsatilganidek, ipoteka krediti AQShda keng rivojlangan bo’lib, ushbu tajriba O’zbekiston uchun juda xam dolzarbdir. Buning asosiy sababi AQSh uchun ipoteka krediti tizimini rivoji 30-chi yillardagi kapitalizm tarixidagi eng chukur inkirozdan chiqishida muhim omillardan biri bo’lib xizmat qilgan. O’sha davrda moliya bozori ushbu mamlakatda halokatga uchrab, ichki resurslaridan foydalanish imkoniyati yo’qolgan, ko’chmas mulk tobora qadrsizlanib, uning bozor qiymati tushib ketgan. Bu bilan birga ularni sug’urtalash to’xtatildi. Ko’plab sug’urta kompaniyalari

inqirozga uchradi, ishsizlik yuqori darajasiga yetdi. Mavjud holatdan chiqish maqsadida davlat tubdan vayron bo’lgan ipoteka krediti tizimini tiklashni qaror qilib o’z e’tiborini uy-joy qurilishiga qaratdi. Xayot bu harakat eng oqilona va uzoqni ko’zlovchi siyosat ekanligini tasdiqladi. Bu davrda qator investitsion institutlar tuzildi. Shulardan O’zbekiston sharoitiga tarixiy tuzilishi va olib boradigan operatsiyalari bilan nisbatan monand “Federal National Mortgage association”(Fannie Mae). Yetarli miqdorda kapitalga ega bo’lgandan so’ng yangi vujudga kelgan assotsiatsiya ilgari banklar tomonidan berilgan ipoteka kreditlarni sotib oldi va bilan banklarni sinishidan, barbod bo’lishidan asrab qoldi, bundan tashqari mablag’ bilan ta’minlash natijasida hattoki mayda biznesga kredit berish uchun imkoniyat yaratildi. Yuqori xatarga ega bo’lgan ipoteka operatsiyalarni yuritish uchun “Federal Home Loan Corporation” (Freddie Mae) davlat korporatsiyasi va “Goverment National Mortgage association”(Gunnie Mae) assotsiatsiyasi ta’sis qilindi. Ushbu tashkilotlar har xil tijorat banklaridan ipoteka kreditlarini sotib olib, ulardan yirik «pul»lar paketi (ipoteka krediti yig’ma jildlari) tuzilgan. Bularning asosida ipotekali qimmatli qog’ozlar chiqarilgan. Banklardan kreditlarni sotib olish natijasida ushbu institutlar xatarni eng kichik me’yoriga yetkazgan, bu esa o’z navbatida kredit foizlaririni kamayishiga olib keldi. Ya’ni kredit arzonlasha boshladi. Aholi yer uchastkalarini garovga qo’yish asosida uy- joy sotib olish va kichik biznesni rivojlantirish uchun kredit olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Bu holat ko’chmas mulkga bo’lgan ehtiyojni oshishiga olib keldi. Bu jarayon oqibatida iqtisodiyotni jonlanishiga asosiy omil bo’ldi. Qabul qilingan ipoteka krediti huquqidan foydalangan holda, yuqorida aytib o’tilgan moliya institutlari qiymati va olinadigan daromadi AQSh davlati tomonidan kafolatlangan katta miqdorda qimmatli qog’ozlar chiqardi. Ularni xalqaro bozorga olib chiqishdi, bu esa xorijiy investorlarni oqimini oshishiga olib keldi. Fond bozori o’z faoliyatini qayta boshlab ipotekali qimmatli qog’ozlar xisobidan intensiv rivojlandi.

Ko’chmas mulk bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlar mamnuniyat bilan har xil sug’urta va moliya kompaniyalari tomonidan sotib olindi. Buning sababi ushbu idoralarni yuqori likvidli qo’yilmaga zarurati va pulga ehtiyoj tug’ilgan vaqtida hech qanday qiyinchiliksiz qimmatli qog’ozlarni sotish imkoniyati mavjudligidadir. 1968 yil “Fannie Mae” aksioner jamiyat sifatida qayta tuzildi. Hozirgi davrda bu moliya instituti eng yirik ipoteka krediti xaridori va ipotekali qimmatli qog’ozlar emitenti xisoblanadi. “Finansovaya gazeta” ma’lumotiga ko’ra “Fannie Mae”1998 yil yanvar oyida fondlar bozorida obligatsiyalarni ikki emissiyasini xar biri 4 mlrd. dollarni tashkil qildi. AQSh mamlakatining ipoteka tashkilotlari uch xil qimmatli qog’ozlarni emissiya qiladi: - to’g’ri oraliq majburiyatlar, ular investorlarga “pul” shakllanish va miqdoriga qarab proporsional qo’yilgan mablag’ va foydasi qoplaydi (grafik asosida). - modifikatsiyali orali q majburiyatlar, bunda h ar oy investorlarning mablag’lari q aytariladi va q aytarilmagan qismiga o’rnatilgan foiz bo’yicha to’lovlar h isoblanadi. - obligatsiyalar, aniq va bir vaqt, masalan yiliga ikki marot a ba o’rnatilagn foizda daromad to’lanadi va asosiy q arz esa obligatsiya muddati t u gagandan keyin q aytariladi. E mitentga kredit q aytarilish i bo’yicha mablag’ kelib tushishiga bo g’ lanmagan h olda ushbu qimmatli qog’ozlar bo’yicha investorlarga to’lovlar o’z vaqtida berilish kafolatlangan. A Q Sh mamlakatida ipoteka kreditini tashkil etish tajribasi shuni ko’rsatadiki, ipoteka krediti faoliyatini rivojlantirishda davlat h imoyasi va kafolati, ya’ni q o’llab- q uvvatlashi katta a h amiyatga ega. Ikkinchidan, ushbu kreditlar su g’ urtalanishi zarur va uchinchidan, A Q Sh kabi ipoteka krediti tizimini tashkil qilish uchun xalkaro kreditlar va investorlar xizmatidan foydalanish lozim. Fransiya mamlakatida ipoteka kreditini q urilgan yoki q urilayotgan uy-joy uchun h ar xil muddatli kreditlar beriladi, ya’ni q is q a, o’rta va uzoq muddatli. Q is q a

muddatli kredit mavjud uy-joyini garovga q o’yish asosida rasmiylashtirilgan. O’rta muddatli kredit q urilayotgan yoki ta y yor uy-joyini sotib olish uchun va ushbu ko’chmas mulkni garovga q o’yish uchun beriladi , ushbu kredit asosan q o’shimcha moliyalash usuli sifatida foydaliniladi. Bu degani ssuda oluvchi jam g’ arma mablag’ yoki ilgari yashab turgan uy-joyini sotish evaziga to’plangan mablag’ga ega bo’lishi kerak. Fransiya mamlakatida tashkil etilgan ipoteka kreditlashtirishning o’ziga xos xususiyati o’rta muddatli bila muddati u zaytirilgan kreditlar bo g’ langan h olda ishlatilishi. Bu h olat ko’pincha ssuda oluvchi tijorat banki va muddati u zaytirilgan kredit beruvchi kredit tashkiloti bilan shartnoma tuzilganda namoyon bo’ladi. Fransiyada 1966 yili ipotekali qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozori tuzilgan bo’lib, ipoteka krediti beradigan moliya institutlariga resurslarini q aytarib berish sharoitlari yaratildi. Vaqtincha bo’sh resurslari mavjud banklar Fransiyada kreditor banklar emissiya q ilgan veksellarni sotib olishadi. Veksellar emitent kaf o lati va ko’chmas mulk garovi bilan, ya’ni ik k i marotaba ta’minlangan bo’ladi. Ayrim mamlakatlarda ipoteka kreditini olishning shartlaridan biri dastaaval bankdan ko’rsatilgan bir me’yorda mablag’ jamgarmasiga ega bo’lish. Masalan, Germaniyada kredit summasining 4 yil mobaynida 40 foizi to’plangandan keyin mijozga ipoteka krediti rasmiylashtiriladi. Isroilda ichida kredit oluvchi tomonidan kredit summasining yarmi to’planib borilgandan so’ng, ushbu summa ikki baravariga ko’paytirilib, ya’ni uy-joy sotib olish uchun yetmayotgan mablag’ning ikkinchi yarimini bank kredit sifatida beradi. Ammo, berilgan kreditga o’rnatilgan foiz stavkasi bozor foizidan ancha kichik bo’ladi. Ayrim mamlakatlarda kredit bergan h olda h am uy-joy olish imkoniyati yo’ q a h oliga subsidiyalar beriladi. Angliyada sotsial ishlarga yo’naltirilgan loyi h alarini sha h ar munitsipaliteti moliyalashtiradi. Ular uy-joyini 50 foizigacha mablag’ berishadi. Bundan tashqari, shaxar munitsipaliteti davlat korxonalar i da uy-joy fondini tashkil qilishni

ra g’ batlantirishadi. Masalan, foyda soli g’ idan ozod etadi va bu mablag’ yu q orida ko’rsatilgan fondlarga yo’naltiriladi. Ko’plab mamlakatlarda davlat xususiy ssuda oluvchini xayotida birinchi bor olayotgan uy-joyi uchun subsidiyalar ajratadi. Masalan, Mavrikiyada davlat birinchi bor olayotgan uyning 20 foiziga subsidiya beradi. Avstraliyada ipoteka kreditini xususiy kompaniyalar berishadi. Ushbu kompaniyalar davlat subsidiyalariga ega bo’lishadi. Yamayka orolida milliy uy-joy fondi mavjud, bu fondga davlat byudjetining 5 foizi yo’naltiriladi. Rossiyada ipoteka yo’nalishidagi kredit muassasalari XVIII asr o’rtalarida paydo bo’ldi. Ular orasida ikkita davlat banki – Dvoryanskiy va Krestyanskiy xam bor edi. Dvoryanskiy banki 1754 yil 13 mayda tashkil etildi. Keyinchalik uning nomi Davlat zayom banki deb o’zgartirildi. U q ishlo q lar odamlari ni mulklari bilan garovga q o’yish asosida ipoteka krediti (yiliga 6 %) berar edi. Krestyanskiy yer banki 1882 yilda tashkil etilgan. U yiliga 5,5% daromad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar – «garov vara q lari» va obligatsiyalar chi q arish evaziga jam g’ ariladigan nakd pul berardi. Bu qimmatli qog’ozlar yer va ko’chmas mulk garovi bilan ta’minlangan edi. Ularning aksariyati Rossiya h ukumati tomonidan kafolatlangan va ichki h amda xalkaro moliya bozorlarida yuksak q adrlanadi. Ye rni bankka garovga q o’yish rossiyalik pomeщchiklar uchun kreditni rasmiylashtirishning eng qu lay shakli h isoblangan. Ssudalar uzoq muddat q ariyib 67 yilgacha 60-70 foizi mikdorida berilar va buning uchun yilig a bor-yo’ g’ i 4 foiz to’lov to’langan. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, garov evaziga kreditlash milliy tizimining rivojlanishi davlat tomonidan ko’rsatilgan yordam tufayligina mumkin bo’ldi. Ushbu davlatlarning iqtisodiy siyosatida jarayonni bosh q arishning umumiy va maxsus, ya’ni ipoteka bozori uchun xos bo’lgan, uslublarini ajratib ko’rsatish mumkin. Ipoteka bozorining shakllanishi va amal

qilishida davlat ishtirokini ta’minlashning maxsus uslublari ishlab chikilgan. Ular orasida q uyidagilarni alo h ida ko’rsatib o’tish mumkin: - ikkilamchi bozorlarni rivojlantirish yo’lida xizmat kiluvchi maxsus operator- tashkilotlarni tuzish (AKSh, Kanada). Bunday agentliklar davlat kafolatlaridan foydalanishi tufayli muayyan mav q ega ega bo’lib, ipoteka kreditlarini q ayta moliyalashtirish uchun zarur nisbatan arzonro q mablag’larni jalb etishi mumkin. Bundan tashqari, bu agentliklar o’z ma q sadlari yo’lida davlat byudjeti mablag’laridan foydalanish huquqiga ega ( g’ aznachilik krediti). Iqtisodiy tanazzul davrida h ukumat tasarrufidagi agentliklar bozordagi in q iroz ta’sirini yumshatish maksadida garov xatlarini sotib oladi , ya’ni: - ixtisoslashgan kredit institutlari faoliyatini ra g’ batlantirish, asosiy aktivlari garov xatlaridan iborat bo’lgan ixtisoslashgan kredit muassasalarining faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar yaratilishi lozim (Germaniya, Daniya, Fransiya va bosh q alar); - ipoteka kreditlarini ajratish shart-sharoitlarini belgilab beruvchi davlat standartlarini yaratish. Mazkur xujjat ajratilgan kreditlar bo’yicha q aytarilishi kafolatlangan qimmatli qog’ozlarga nisbatan ishonchni mustaxkamlashi kerak (A Q Sh, Germaniya, Kanada, Daniya va bosh q alar); - davlat su g’ urtalash dasturi yordamida birlamchi va ikkilamchi bozorlar faoliyatini ra g’ batlantirish (A Q Sh, Kanada va bosh q alar); - foiz stavkalarini bevosita tartibga solish; - q arz beruvchilar faoliyatini ra g’ batlantirish: ipoteka kreditlari bo’yicha stavkalarni subsidiyalash, boshlan g’ ich to’lovlarni amalga oshirish uchun subsidiyalar ajratish (A Q Sh, Kanada), jamlangan mablag’larga muvofi q mukofot ajratish (Germaniya, Fransiya, Avstriya va bosh q alar); - byudjet mablag’lari h isobiga ipoteka kreditlarini amalga oshirish (Ispaniya, H indiston va bosh q alar).

Ja h on tara qq iyoti tajribasi ko’rsatishicha, ipoteka kreditlari tizimini rivojlantirish uchun qonun, soli q muammolarini, iqtisodiy to’si q larni bartaraf etishda davlat faol ishtirok etmo g’ i lozim. Xulosa o’rnida aytganda, xorijiy davlatlarning ipoteka kreditlarini sug’urtalash, ipo teka qimmatli qog’ozlarining to’lovi bo’yicha davlat kafolatini berish, ipoteka qimmat li qog’ozlarining investitsion jozibadorligini ta’minlash borasidagi tajribalari ipote kali kreditlash amaliyotini takomillashtirish nuktai nazaridan muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.

Похожие

Hosilaviy qimmatli qog’ozlar (Derivativlar)

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari