Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati - Экономика - Рефераты

Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyat i Reja: 1. Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati . 2. Investitsiyalarning maqsadlari va diversifikatsiyalanishi. Investitsiyalarning tasniflanishi. 3. Asosiy fondlarning shakllanishida kapital qo’yilmalarning roli. Moliyaviy va real investitsiyalarning o’zaro bog’liqligi. 4. Investitsiyalarni o’stirish omillari. Jamg’armalar – investitsiyalar manbasi sifatida. 5. Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.

1. Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. O’zbekiston davlat mustaqilliga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning o’ziga xos yo’nalishini belgilab oldi. Iqtisodiyotni rivojlantirishda esa investitsiyalarning o’rni beqiyosdir. Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to’g’risida iqtisodchi olimlar o’rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. O’zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “ investitsiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga bo’lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo’lgan huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar ” 1 sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, “investitsiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog’lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha aytganda, investitsiyalar – mulkchilikning har xil ko’rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G’. G’ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o’tgan: “Investitsiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag’lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko’zlangan samarani olishdan iborat bo’ladi”. 2 Prof. N.H. Haydarov investitsiyalar mazmun – mohiyatiga quyidagi ta’rifni beradi: “Investitsiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat ko’rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy 1 O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, 2014 y 9 dekabr. 3 – modda. 2 G’ozibekov D .G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. T.: “Moliya” nashriyoti. 2003. 26 bet.

samara olish maqsadida o’z boyliklarini qonun doirasida bo’lgan har qanday tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”. 3 Rossiyalik iqtisodchi-olim L.Igoshina tomonidan: «investitsiyalar – pulni saqlash, ko’paytirish yoki ijobiy miqdordagi daromadni ta’minlashni hisobga olgan holda uni joylashtirish mumkin bo’lgan har qanday vosita sifatida ifodalanadi» 4 , deb ta’riflangan. «Investitsii» darsligining muallifi, professor A.Neshitoy investitsiyalarning mazmunini quyidagicha tavsiflaydi: «foyda olish yoki boshqa samaralarga erishish maqsadida o’z yoki o’zga mamlakatning turli tarmoqlariga, tadbirkorlik loyihalari, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hamda innovatsiya loyihalarini amalga oshirishga yo’naltirilgan pul mablag’larini (kapitalni) uzoq muddatga joylashtirishdir» 5 . Investitsiya atamasining iqtisodiy mohiyati yana bir qator rus olimlari tomonidan quyidagicha tavsiflangan: - «investitsiyalar iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olish maqsadida investitsiya sohasi ob’ektlariga kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklarni aks ettiradi» 6 ; - «investitsiyalar deganda foyda (daromad) olish va investorlarning individual maqsadlari singari ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalariga, tadbirkorlik va boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga muayyan muddatga kapitalning maqsadli yo’naltirilgan qo’yilmasi shaklida amalga oshiriladigan xarajatlar yig’indisi tushuniladi» 7 ; - «investitsiyalar o’zini foyda (daromad) olish maqsadida milliy va xorijiy iqtisodiyotning turli tarmog’iga xususiy yoki davlat kapitalining uzoq muddatli qo’yilmasi sifatida namoyon etadi» 8 ; - «investitsiya tushunchasi foyda olish maqsadida qandaydir korxona, tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag’larini uzoq muddatga 3 4 5 6 7 . 8

iritishni anglatadi» 9 ; Investitsiyalar keng ma’noda o’zini mablag’lar va resurslarning kelgusida ko’payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy, ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida namoyon etadi. Xorijlik iqtisodchi-olimlardan U.Sharp, K.Eklund, Kempbell R.Makkonell, Stanli L.Bryu kabilar investitsiyalarning mazmun-mohiyati yuzasidan turlicha ta’riflarni bayon etishgan. Jumladan, Nobel mukofotining iqtisodiyot bo’yicha laureati (1990 yil) U.Sharp ta’kidlashicha: «investitsiyalar kelgusida (ehtimol, nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi vaqtda mu ayyan qiymatlikdan voz kechishdir» 10 . «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini mana bunday sharhlaydilar: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» va hisoblaydilarki, mablag’lar ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga investitsiyalash mumkin. Ular investitsiyalash atamasi mazmunini kelajakda foyda olish maqsadida bugun pul bilan «xayrlashish»da ko’radilar. Shved iqtisodchi-olimi K.Eklund fikricha: «investitsiya – bu kelajakda ko’proq iste’mol qilish sharoitiga ega bo’lish uchun ertangi kunga qoldirilgan narsa. Uning bir qismi hozirda ishlatilmasdan zaxiraga qoldiriladigan iste’mol buyumlari bo’lib, boshqa qismi esa bu ishlab chiqarishni kengaytirishga yo’naltirilgan resurslardir» 11 . «Investitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko’payishi maqsadida uning turli xil shaklda joylashtirilishi sifatida belgilash mumkin» 12 . «Investitsiyalar – qo’yilmaning kelgusida o’sish maqsadida bugungi iste’moldan voz kechish» 13 . «Investitsiya – ishlab chiqarish davri davomida paydo bo’lgan kapital qo’yilma qiymatining joriy o’sishi. Bu o’sha davrdagi foydaning iste’mol uchun ishlatilmagan qismi hisoblanadi» 14 . «Investitsiyalar – pul mablag’lari, maqsadli bank jamg’armalari, qimmatli qog’ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar va boshqa mulk ko’rinishidagi kapital qo’yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega 9 Зу бченко Л.А. Иностранные инвестиции: учеб. по собие . – М.: «КНИГОДЕЛ» . 2006. – С. 7 . 10 Ш арп У., А лександр Г. , Бейли Дж. Инвестиции . Пер. с. англ. – М.: «Инфра- М » , 1997. – С. 16, 979. 11 Клас Эклунд . Эффективная экономика : шведская модель . – М.: «Экономика» , 1991. – С. 96. 12 Ткаченко И.Ю. Инвестиции: учеб. пособие. – М.: « Академия » , 2009. – С. 6. 13 Самуэльсон П.А. Экономика: пер. с англ. – М.: «БИНОМ», 1997. – С. 783 . 14 Кейнс Дж.М. О бщая теория занятости, процента и денег: пер. с англ. – М.: «Гетос АРВ» , 1999 . – С. 352.

bo’lgan mulkiy va nomulkiy huquqlarni investorlarning strategik maqsadlarini ko’zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritish» 15 . Iqtisodchi-olimlardan Kempbell R.Makkonell, Stanli L.Bryu investitsiya tushunchasini quyidagicha sharhlaydilar, ya’ni «investitsiya (investment) – bu moddiy zahiralarning ko’payishi, ishlab chiqarish vositalarining jamg’arilishi va ishlab chiqarishga xarajatlar» 16 . Ushbu ta’rif o’z mazmuniga ko’ra, ko’proq, «kapital qo’yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o’tish joiz. Investitsiya tushunchasi yagona va to’liq belgi berishlik uchun anchagina keng tushuncha bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy fanning turli qismlarida va amaliy faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o’zining xususiyatlariga ega. Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turar- joylarga investitsiyalar va moddiy zahiralarining o’sishiga qilinadigan harajatlardan tashkil topadigan yalpi harajatlarning bir qismi hisoblanadi. Investitsiyalar – bu joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital o’sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo’shib hisoblanganda) yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarni maqsadi kelajakda daromad olish bo’lib hisoblanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo’lishi noaniqroq bo’lgan kelajak qiymatga almashishdir 17 . 15 Марголин А.М. Инвестиции. – М.: «РАГС», 2006. – С. 464. 16 Кэмпбелл Р. Макконелл, Станли Л. Брю . Экономикс, принципы, проблемы и политика . 2-том . – М.: «Республика» , 1992 . – С. 388. 17 Мертенс А.В. Инвестиции: курс лекций по современной финансовой теории. – Киев: Киевское инвестиционное агенство, 1997. 71 стр.

Lorens Dj. Gitman va Maykl D. Djonkning «Investitsiyalash asoslari» (M. «Delo» nashriyoti-1997) kitobida investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beriladi: Investitsiya moliyaviy natijalar olishni ko’zlab aktsiya va obligatsiyalarni sotib olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu molni ishlab chiqarish va sotish uchun mashinalarni olishni nazarda tutadi. Umuman keng ma’noda investitsiyalar mamlakat iqtisodiyotini o’stirish va rivojlantirishni moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan mexanizmlarni ta’minlaydi. 2. Investitsiyalarning maqsadlari va diversifikatsiyalanishi. Investitsiyalarning tasniflanishi. Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtiriladi. Birinchidan , qo’yilish ob’ektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy shakllarga ajratiladi. Real investitsiyalar (kapital qo’yilmalar) – pul mablag’larini korxonaning moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat. Moddiy investitsiyalar asosiy kapitalning elementlarini sotib olish bilan bog’liq bo’lib, ko’pchilik hollarda investitsion loyihalar doirasida amalga oshiriladi. Shuning uchun o’z mablag’lari bilan birga qarzga olingan mablag’lar ham foydalanilishi mumkin. Qarzga mablag’ olingan holda investor rolini aniq loyihalarga kredit mablag’lari ajratayotgan bank bajaradi. Nomoddiy (potentsial) investitsiyalar nomoddiy boyliklar yaratilayotganda amalga oshirilib, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini (NIOKR) amalga oshirish, yangi mahsulotlarning namunalarini yaratishga sarflarni mujassamlashtiradi. Mutaxassislarni tayyorlash, tajriba, ilmiy tekshirish, lizentsiya va nou – xou berish, avtorlik xuquqi va umuman olganda nomoddiy aktivlarga yo’naltirilgan investitsiyalarni ko’pgina iqtisodchi – olimlar intellektual investitsiyalar deb atamoqdalar. Xorijiy adabiyotlarda portfel investitsiyalar investor tomonidan sotib olingan aktsiyalarning firma ustidan nazorat va ta’sir doirasi belgilariga ko’ra tasniflanadi.

Investitsiyalarning bir muncha ilmiy asoslangan tasnifi rus olimi N.Blank ishlarida keltirilgan. Bunda investitsiyalar quyidagi belgilariga ko’ra tasniflangan: qo’yilma ob’ektlariga ko’ra; investitsiyalashda ishtirok etishiga qarab; investitsiyalash davri bo’yicha; mulkchilik shakllari bo’yicha; hududiy belgisi bo’yicha (1-rasm). 1-rasm. Investitsiyalarning alohida belgilari bo’yicha tasniflanishi 18 Rus iqtisodiy adabiyotlarida 19 portfel (aktsiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog’ozlarga, shuningdek, boshqa korxonalarning aktivlariga yo’naltirilgan investitsiyalar) va real (faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni ta’mirlash va texnik qayta qurollantirish, kengaytirish, yangi korxonalar barpo etishga yo’naltirilgan investitsiyalar) investitsiyalar farqlanadi. Bunday sharoitda investor-korxona mablag’ kirita turib, o’zining ishlab chiqarish kapitalini, ya’ni asosiy ishlab chiqarish fondlari va uning faoliyati uchun zarur bo’lgan aylanma mablag’larni ko’paytiradi (oshiradi). Portfel investitsiyalar amalga oshirilganda investor o’zining moliyaviy kapitalini, ya’ni qimmatli qog’ozlardan olinadigan 18 Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирования инвестиций. – М.: « Финанс ы и статистика » , 2001. – С. 16. 19 Бочарев В.В. Метод ы финансирования инвестиционной деятельности предприятий. – М . : «Финансы и статистика», 1998. – С. 6-7. Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. – М.: « Финанс ы и статистика » , 2001. – С. 6. Investitsiyalarning tasnifiy belgilari Qo’yilma ob’ektiga ko’ra Investitsiya - lashda ishtirok etish xarakteriga ko’ra Investitsiyalash davriga ko’ra Mulkchilik sh akliga ko’ra Hududiy belgisiga ko’raReal investitsiyalar Moliyaviy investitsiyalar Bevosita investitsiyalar Bilvosita investitsiyalar Uzoq muddatli investitsiyalar Qisqa muddatli investitsiyalar Xususiy investitsiyalar Xorijiy investitsiyalar Davlat investitsiyalar Aralash investitsiyalar Tashqi investitsiyalar Ichki investitsiyalar

daromad-dividendini ko’paytiradi. Investitsiyalarni korxona miqyosida quyidagicha tasniflash mumkin:

2-rasm. Korxona investitsiyalarining tasniflanishi Bunday tasniflashning afzalligi va uning boshqa tasniflashlardan farqi shundaki, unda korxona o’z investitsiyalarini qanday maqsadlar uchun safarbar etishi to’g’risida real holat aks ettirilgan. Mohiyat jihatdan, ushbu tasniflash korxonaning investitsiya portfelini xarakterlaydi. Bunda korxona uchun ushbu portfel bo’yicha riskni minimallashtirish va iqtisodiy foydani oshirish eng muhim muammolardan biri sanaladi. Yuqoridagi rasmda tasvirlangan real investitsiyalar – bevosita investitsiyalar bo’lib, investorning investitsiya jarayonida bevosita ishtirok etishini anglatadi, ya’ni investor investitsiyalash ob’ektini, shuningdek, uni moliyalashtirishni tashkil etish va moliyalashtirish manbalarini bevosita o’zi aniqlaydi. Portfel investitsiyalar – bilvosita investitsiyalarni anlatib, bu investitsiya yoki moliyaviy vositachilar orqali investitsiyalashdir. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonunida investitsiya mo’ljallangan ob’ektiga ko’ra, “kapital, innovatsiya va ijtimoiy” Korxona investitsiyalari Real investitsiyalar Portfel investitsiyalar Ishlab chiqarishni rivojlantirish Noishlab chiqarish sohasini rivojlantirish Qimmatli qog’ozlarni sotib olish Boshqa korxonalar aktivlariga qo’yilmalar Ta’mirlash va texnik qayta qurollantirish Ishlab chiqarishni kengaytirish Yangi mahsulot ishlab chiqarish Mahsulotni yangilash, modernizatsiyalash va yangi resurslarni o’zlashtirish Uy-joy qurilishiga Sport va sog’liqni mustahkamlash ob’ektlari qurilishiga Mehnat qilish sharoitlarini yaxshilash va texnika xavfsizligi darajasini oshirish Boshqa tijorat tashkilotlari-ning aktsiyalarini sotib olish Obligatsiyalarni sotib olish Boshqa qimmatli qog’ozlarni sotib olish Ishlab chiqaruvchi – korxona aktivlariga qo’yilmalar Moliya-kredit tashkilotlari aktivlariga qo’yilmalar Boshqa tijorat tashkilotlari aktivlariga qo’yilmalar

investitsiyalarga bo’linadi ( 4 - modda). Ikkinchidan , investitsiyada qatnashish harakteriga ko’ra bevosita va portfel investitsiyalar farqlanadi. Bevosita investitsiyalar investorni o’z moliyaviy mablag’lag’larni joylashtirish ob’ektini tanlash imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar tijorat banklari, investitsion kompaniyalar, fondlar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy vositachilar to’plangan mablag’larni samarali, daromad keltiradigan qilib joylashtiradilar. Portfel investitsiyalar boshqa emitentlarning anderrayting yordamida qimmatli qog’ozlarga joylashtirish shaklida namoyon bo’ladi. Uchinchidan , investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan muddatga beriladi) va uzoq muddatli (bir yilldan oshiq muddatga beriladi) bo’ladi. Masalan, oddiy aktsiyalar umuman biror – bir muddat bilan cheklanmaydi. Masalan, depozit sertifikati olti oy muddatga beriladi – bu qisqa muddatli qo’yilmalar vositasidir, obligatsiyalar 20 yilgacha qaytarish muddati bilan uzoq muddatli qo’yilmalar vositasidir. Lekin, uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarni sotib olish va qisqa muddatdan, masalan olti oy o’tgandan so’ng, investor uzoq muddatli qurolni qisqa muddatli maqsadlar uchun foydalanish mumkin. Ko’pincha investorlar ana shunday qurollarni tanlaydilar va o’z pullarini qisqa muddatlarga qo’yishni hohlaydilar. Masalan, yaqin olti oy mobaynida investorga kerak bo’lmaydigan summaga, u olti oylik muddatga ega bo’lgan depozit sertifikati sotib olishi mumkin: qirq yoshga to’lgan investor pensiyaga chiqquncha pul yig’ish uchun biron-bir kompaniyani obligatsiyasini 20 yilga sotib olish mumkin. Odatda uzoq muddatli investitsiyalar kapital qo’yilmalar shaklida namoyon bo’ladi. To’rtinchidan , mulk shakllaridan kelib chiqib investitsiyalar xususiy, davlat, qo’shma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavlat yuridik shaxslarining va fuqarolarning mablag’larini tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga qo’yilishini anglatadi. Davlat investitsiyalari davlat byudjeti va davlat korxonalarining mablag’larini joylashtirish orqali namoyon bo’ladi.

Beshinchidan , hududiy joylashtirilish bo’yicha investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo’linadi. Oltinchidan , investitsiyalar tavakkallik darajasi bo’yicha yuqori tavakkalli va past tavakkalli investitsiyalarga ajratiladi. Moliya sohasida tavakkallik deganda investitsiyalarga mutloq yoxud nisbiy miqdordagi foyda kutilganidan ancha kam bo’ladi, boshqacha aytganda «tavakkallik» atamasi kutilmagan natija olish imkoniyatini anglatadi. 3. Asosiy fondlarning shakllanishida kapital qo’yilmalarning roli. Moliyaviy va real investitsiyalarning o’zaro bog’liqligi. Ma’lumki, milliy boylikning muhim tarkibiy qismini korxona va tashkilotlardagi, xalq xo’jaligi tarmoqlaridagi asosiy fondlar tashkil qiladi. Uzoq muddat (bir yildan ortiq vaqt) mobaynida moddiy ishlab chiqarish sohasida, noishlab chiqarish sohasida ham amal qiladigan, shuningdek, ijaraga berish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlar asosiy vositalar hisoblanadi. Asosiy vositalarga imoratlar, inshootlar, o’tkazuvchi moslamalar, mashina va uskunalar, transport vositalari, o’lchov asboblari, hisoblash texnikasi, ishlab chiqarish va xo’jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko’p yillik daraxtlar, erning meliorativ holatini yaxshilash uchun sarf qilingan kapital qo’yilmalar va boshqalar kiradi. O’z navbatida, ko’p yillik daraxtlar, (mevali va manzarali), mahsuldor hayvonlar, kutubxona fondlari, oddiy qishloq xo’jaligi texnikalari xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar, asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi. Shu bilan birga, y er ham asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi. Mamlakatimizda amaldagi me’yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq asosiy vositalar – korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo’jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish jarayonida yohud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlarni ifodalaydi. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy aktivlar kiritiladi: bir yildan ortiq xizmat qilish muddati; bir birlik (to’plam) uchun qiymati

eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo’lgan buyumlar. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati shundaki, moddiy-mulkiy qiymatlik ko’rinishidagi asosiy fondlar korxona ishlab chiqarish jarayonida mehnat vositasi sifatida ko’p marotaba ishlatiladi (foydalaniladi) va ularning qiymati asta-sekin qismlarga bo’lingan holda tovar (mahsulot) bahosiga o’tib boradi. Asosiy fondlarning muhim xususiyati mehnat vositasi sifatida amal qilishi, ishlab chiqarish tsiklida ko’p marotaba ishlatilishi va ular qiymatining mahsulot bahosiga ko’chib o’tishi bilan tavsiflanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, asosiy fondlarni shakllantirishda kapital qo’yilmalar muhim o’rin egallab, bu muhimlik kapital qo’yilmalarning tarkibiy tuzilishidan kelib chiqadi. Kapital qo’yilmalarning tarkibiy tuzilishi quyidagilarni qamrab oladi: kapital qo’yilmalarning texnologik tuzilishi; kapital qo’yilmalarning takror ishlab chiqarish tuzilishi; kapital qo’yilmalarning tarmoq va hududiy tuzilishi. Real investitsiyalarni iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha taqsimlash va o’zlashtirish mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rin tutadi. Kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligi ularning tarmoqlar va hududlar bo’yicha tarkibiy tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Kapital qo’yilmalarning tarmoq tuzilishi (tarkibi) deganda kapital qo’yilmalarning butunlay iqtisodiyot va sanoat tarmoqlariga nisbati va taqsimlanishi tushuniladi. Uni takomillashtirish, eng avvalo, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini proportsional ravishda rivojlantirish bilan bog’liq bo’ladi. So’nggi yillarda iqtisodiyotga jalb etilayotgan xorijiy investitsiyalarning tarmoq tarkibida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lmoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida iqtisodiyotga yo’naltirilgan xorijiy investitsiyalar tarkibida sanoat ulushi etakchi o’rinni saqlab qolgani holda pasayish tendentsiyasiga ega. Qishloq xo’jaligi tarmog’ini rivojlantirishga qaratilgan hukumatning sa’yi-harakatlariga qaramasdan qishloq xo’jaligiga yo’naltirilgan investitsiyalar ulushi tarmoq ehtiyojiga nisbatan pastroq darajada saqlanib turibdi. Aytish mumkinki, investitsiyalarning tarmoq tuzilishini rejalashtirish –

mamlakat iqtisodiyotining kelgusi holatini rejalashtirish bilan tenglashtiriladi va buni hech qachon esdan chiqarmasligimiz lozim. Davlat byudjet mablag’lari va boshqa dastaklar yordamida investitsiyalarning tarmoq tuzilishining o’zgarish tendentsiyasiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatish mumkin. Iqtisodiyotda kapital qo’yilmalarning roli, asosan, quyidagilar bilan xususiyatlanadi: – kapital qo’yilmalar asosiy fondlarni barpo etish, amaldagi korxonalarni ta’mirlash va kengaytirish, korxonalarni texnik qayta qurollantirishning muhim va bosh omilidir; – kapital qo’yilmalar yordamida iqtisodiyot tarmoqlari va alohida ishlab chiqarishdagi asosiy fondlarning rivojlanish sur’atlarini tartibga solish amalga oshiriladi; – kapital qo’yilmalar yordamida ijtimoiy xarakterdagi muammolar (uy-joy, ta’lim muassasalari, sog’liqni saqlash, madaniyat ob’ektlari qurilishi) bartaraf etiladi; – kapital qo’yilmalar yordamida mamlakatning barcha iqtisodiy hududlarining rivojlanishi tartibga solinadi va boshq. 4. Investitsiyalarni o’stirish omillari. Jamg’armalar – investitsiyalar manbasi sifatida.

Investitsiyalarning o’sish sur’atlari ko’p omillarga bog’liq. Avvalambor investitsiyalar hajmi olingan daromadni iste’mol va jamg’armaga taqsimlanishiga bog’liq. Aholini o’rtacha daromadi past bo’lgan holda ularning asosiy qismi (70- 80%) iste’molga sarflanadi. Aholi daromadlarini o’sib borishi jamg’arishga yuboriladigan qismni ortib borishiga sabab bo’ladi. Umumiy daromadda jamg’arish ulushining ortib borishi investitsiyalar hajmini o’sishiga olib keladi, va aksincha. Ammo bu shart aholini davlatga ishonchi yuqori bo’lganda, davlat fuqarolarning investitsion faolligini ta’minlaganda va kafolatlaganda bajariladi. Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan daromad normasi ham ta’sir ko’rsatadi, chunki ko’rilayotgan foyda investitsiyalashga undaydi. Kutilayotgan foyda normasi qanchalik yuqori bo’lsa, investitsiyalash hajmi shunchalik yuqori bo’ladi, va aksincha. Investitsiyalar hajmiga ssuda foizi stavkasi katta ta’sir ko’rsatadi, chunki investitsiyalash jarayonida qarzga olingan mablag’laridan ham foydalaniladi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi o’rtacha ssuda foizi stavkasidan yuqori bo’lsa bu qo’yilmalar investor uchun daromadlidir. Shuning uchun o’rtacha foiz stavkasini o’sishi investitsiyalash jarayonini susayishiga olib keladi. Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan inflyatsiya sur’atlari ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Bu ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa investorning kelajakdagi foydasi shunchalik qadrsizlanadi va investitsiyalarni rag’batlantiruvchi omillar qisqarib boradi. Ma’lumki, iqtisodchi-olimlar jamg’armani investitsiyalashning asosi, deb qarashadi. Bu mutlaqo to’g’ri, chunki investitsiya qilish uchun, eng avvalo, pul kapitali bo’lishi kerak. Resurslar (shu qatori pul mablag’lari ham) cheklangan. Asosiy muammo mablag’ topish masalasidir. Ayniqsa, investitsiya uzoq muddatni ko’zlashi va tez natija bermasligi bilan ajralib turadi. Jamg’arish – bu joriy davrdagi qayta ishlashning moddiy asosini kengaytirish orqali kelajakda aholi iste’molini oshirishga yo’naltirilgan jarayon. Jamg’arishning asosiy funktsiyasi – takror ishlab chiqarish jarayonining pirovard maqsadiga

erishishga ko’maklashishdir. Takror ishlab chiqarish jarayonining maqsadi aholining o’sib va o’zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishdan iborat. Iqtisodiy nazariyada milliy daromad bir qismining asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyoj zaxiralarini ko’paytirish uchun sarflanishi jamg’armani tavsiflaydi. Jamg’arma, odatda, investitsiya sifatida iqtisodiyotga kiritiladi, ya’ni jamg’armaning iqtisodiyotga ijobiy ta’siri investitsiyaga aylangandagina yuz beradi. Jamg’arma deyilganda aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib borishi tushuniladi. Uning hajmi barcha xo’jaliklar daromadidan iste’mol sarflarini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste’mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, jamg’arma hajmi shunchalik kam bo’ladi. Bunday holat investitsiya faoliyati taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Jamg’armaning o’sishi iqtisodiy ma’noda mablag’larning iste’mol buyumlar xarid qilishdan investitsiya tovarlari xarid qilishga yo’naltirilishini bildiradi. Shunga ko’ra, muddat jihatdan kechiktirilgan iste’mol jamg’armani anglatadi. Ammo, jamiyat oldida doimo bugungi va ertangi iste’molning qancha bo’lishini echish muammosi turadi. Jamiyat bugun qancha ko’p investitsiya qilsa, ertaga boyroq bo’ladi, aksincha, ko’proq iste’mol qilinsa, keyinchalik ko’proq iste’mol qilish imkoniyati shuncha kamayadi. Yalpi xarajatlarda investitsiyalar hissasi nisbatan uncha ko’p bo’lmasa-da, aynan, investitsiyalar tufayli asosiy makroiqtisodiy siljishlarga erishiladi. Shu bilan birga, jamg’arish bilan investitsiya o’rtasidagi muvozanat makroiqtisodiy muvozanatga erishishning eng muhim shartidir. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechmaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi va jamg’arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bog’liqligidir. Jahon amaliyotining ko’rsatishicha, yuqori jamg’arish me’yoriga ega bo’lgan mamlakatlar, boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagan holda, odatda, yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlariga ega bo’lishadi. Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmini ko’paytirish va uning iqtisodiy o’sishini ta’minlashdagi rolini oshirishning

muhim zaruriy shartlaridan biri – bu jamg’arish me’yorining nisbatan yuqori va barqaror darajasini ta’minlash hisoblanadi. Jamg’arish me’yori barqaror iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. 2003-2008 yillarda rivojlangan mamlakatlarda YaIMning o’rtacha o’sish sur’atlari 3,4 %ni, jamg’arish me’yori 22,5 %ni tashkil etgan. Jamg’arish me’yorining o’sishi bilan YaIMning qo’shimcha o’sish sur’ati ham ortib boradi. Jumladan, jamg’arish me’yori 25 %dan ortiq bo’lgan mamlakatlarda YaIMning qo’shimcha o’sish sur’ati o’rtacha 4,8 %ga teng bo’lgani holda, jamg’arish me’yori 30 %dan ortiq mamlakatlarda ushbu ko’rsatkich o’rtacha 8,7 %ni tashkil etgan. Xitoy, Janubiy Koreya kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda oxirgi 15 yil davomida kuzatilgan o’rtacha 10 %li iqtisodiy o’sish davrida jamg’arma ulushining o’rtacha qiymati 30 %ni tashkil etgan. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatdiki, bir yilda 6 foizdan ortiq iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun milliy jamg’armalar YaIMning kamida 25 foizini, investitsiyalar esa 30 foizini tashkil etishi kerak. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida investitsiya me’yorining barqarorligini ta’minlash muammosining mavjudligi makroiqtisodiy o’sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlashga to’sqinlik qiladi. Demak, iqtisodiyotda mavjud bo’lgan jamg’arma ulushi bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar darajasidan yuqori bo’lsa-da, uning iqtisodiy o’sishga ta’siri nisbatan past holatni namoyon etmoqda. Shu munosabat bilan jamg’armadan samarali foydalanish asosida barqaror iqtisodiy o’sish davomiyligini ta’minlash uchun, eng avvalo, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish asosida mavjud aholi jamg’armalarini iqtisodiyotga investitsiya sifatida kirib kelishini faollashtirish hamda tarmoqlararo kapital oqimini ta’minlashga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar bazasini mukammallashtirish asosida korxona jamg’armalarining investitsiyaga aylanish samaradorligini oshirish lozim. 5. Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli. Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalar etakchi rol o’ynaydi, chunki

investitsiya orqali korxonalarning kapital jamg’arilishiga, natijada mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o’sishga erishiladi. Investitsiyalar iqtisodiy kategoriya sifatida qator funktsiya va vazifalarni bajaradi-ki, ularsiz har qanday mamlakat iqtisodiyoti bir maromda rivojlana olmaydi. Investitsiyalar makrodarajada quyidagilarni ta’minlaydi: – takror ishlab chiqarishni kengaytirish siyosatini amalga oshirish; – ilmiy-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlash, uning sifati va hajminini oshirish; – ijtimoiy sohalarni (sog’liqni saqlash, ta’lim va boshq.) rivojlantirish; – aholi farovonligini ta’minlashda muhim bo’lgan uy-joy qurilishi, ichimlik suvi, gaz, elektr energiya bilan ta’minlash muammolarini hal etish; – atrof-muhit va ekologiyaning ifloslanishining oldini olish; – umumjamiyat ishlab chiqarishini tarkibiy jihatdan qayta qurish va barcha iqtisodiyot tarmoqlarini bir maromda rivojlantirish; – iqtisodiyotning real sektori va etakchi tarmoqlarini rivojlantirish; – hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish va ixtisoslashuvini mustahkamlash; – investitsiyalar importi va eksporti orqali milliy iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasini kuchaytirish; – sanoat uchun zarur xom ashyo bazasini yaratish; – ishsizlik muammosini yumshatish yoki ma’lum darajada hal etish; – mamlakatning harbiy sanoat majmuini mustahkamlash; – davlatning mudofaa imkoniyatlarini ta’minlash; – boshqa qator muammolarni hal etish. O’zbekiston Respublikasi uchun investitsiyalar, birinchi navbatda, iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun zarurdir. Real investitsiyalarni (bino va inshootlar qurish va modernizatsiya qilish, zamonaviy mashina va asbob-uskunalar sotib olish) jalb qilish iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini oshiradi. Ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni olib kelishga yo’naltirilgan investitsiyalar qattiq raqobat sharoitlarida omon qolishga ko’maklashadi.

Investitsiyalar mikrodarajada ham muhim rol o’ynadi. Bunda investitsiyalar, eng avvalo, quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir: korxona ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish; asosiy fondlarning haddan tashqari jismoniy va ma’naviy eskirishiga yo’l qo’ymaslik; ishlab chiqarishning texnik-texnologik darajasini oshirish; korxona mahsuloti raqobatbardoshligini ta’minlash va uning sifatini oshirish; tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish; qimmatli qog’ozlar sotib olish va boshqa korxona aktivlariga o’z mablag’ini sarflash. Investitsiyalar mikrodarajada, pirovardida, korxonalarning kelgusida me’yorda faoliyat ko’rsatishi, barqaror moliyaviy holatini va maksimum (yuqori) foyda olishini ta’minlash uchun zarurdir. Shunday qilib, investitsiyalar makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishda katta rol o’ynaydi, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishni kengaytirish, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, korxona foydasini ko’paytirish va shu asosda boshqa ko’pgina muammolarni ijobiy hal etish imkoniyatlarini yaratadi. Mamlakatda investitsiya faoliyatining ahvolini (holatini) quyidagi ko’rsatkichlar dinamikasi xarakterlaydi: – investitsiyalarning umumiy hajmi; – YaIMda investitsiyalarning ulushi; – investitsiyalarning umumiy hajmida real investitsiyalarning ulushi; – investitsiyalarning texnologik tarkibi va uning o’zgarishi; – real investitsiyalarning umumiy o’sishi; – investitsiyalar tarkibida xorijiy investitsiyalarning ulushi; – asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarning ulushi; – xorijiy investitsiyalar tarkibida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar ulushi va boshqalar. Bilvosita, biroq, ob’ektiv holatda, investitsiya faoliyatining holatini quyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari xarakterlaydi: milliy daromad; yalpi milliy mahsulot (YaMM) va YaIM; sanoat ishlab chiqarish hajmi; sanoat mahsulotlarining alohida turini ishlab chiqarish; qishloq xo’jaligi mahsulotini

ishlab chiqarish hajmi va boshq. Investitsiya faoliyatining holatiga baho berishda ushbu ko’rsatkichlarning ob’ektivligi shundaki, investitsiya qo’yilmalarisiz ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlarini tasavvur etib bo’lmaydi. Ushbu ko’rsatkichlar u yoki bu darajada investitsiyalarning samarali ishlatilishini xarakterlaydi. Agar ushbu ko’rsatkichlarning o’sish sur’atlari investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lsa, investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish zarurligini ko’rsatadi va aksincha. So’nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada oshirdi. Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o’sib borishi muqarrar ravishda milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali o’zining ijobiy natijalarini ko’rsatishiga imkon bermoqda. Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e’tibor va qo’llab-quvvatlash natijasida YaIM hajmi va investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi. Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi. Fikrimizcha, investitsiyalarning iqtisodiyot rivojlanishiga har tomonlama ijobiy ta’sirini hisobga olib, uning quyidagi vazifalarini belgilash maqsadga muvofiqdir: – iqtisodiyotda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalarini optimal joylashtirish bilan keng tarmoqli bozor infratuzilmalarini shakllantirishga imkon yaratish; – iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi barcha yo’nalishlarni va imkoniyatlarni amaliyotga tatbiq etish; – mamlakatning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holdagi qonuniy kafolatlangan investorlarni qoniqtiruvchi ulushini yaratadigan va moliyaviy o’sishni ta’minlovchi infratuzilmalarni faollashtirish; – iqtisodiyotning barcha sohalarini faollashtirish orqali mamlakatning barqaror o’sishi va jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini tezlashtirish. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi: – birinchidan, ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy

etib, eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; – ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo’naltirish va pirovardida, aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash (farovonligini oshirish) imkonini yaratadi; – uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadalashtirish orqali o’sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta’minlaydi; – to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko’maklashadi va h.k.

Asosiy adabiyotlar 1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

Похожие

Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va tasniflanishi

Investitsiya, uning mohiyati, iqtisodiy mazmuni va turlari

Mehmonxona biznesida sifatning mazmuni va mohiyati

Xalqaro tijorat opеratsiyalari mohiyati va mazmuni

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni