Investitsiya faoliyatini kreditlash - Экономика - Рефераты

Investitsiya faoliyatini kreditlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Investitsiya faoliyatini kreditlash Reja: 1. Uzoq muddatli kreditlarning mohiyati va ularni rasmiylashtirish 2. Korxonalarning kreditga layoqatliligi, uni aniqlash ko’rsatkichlari va takomillashtirish yo’llari. 3. Kredit bahosi, kreditni va unga hisoblangan foizlarni so’ndirish 4. Uzoq muddatli kreditlardan foydalanish ustidan bank nazorati

1. Uzoq muddatli kreditlarning mohiyati va ularni rasmiylashtirish Investitsiyalarni moliyalashtirishda bank krediti ishtirokini mavhum tarzda, iqtisodiyotda joriy etilgan huquqiy me’yorlar va o’tkazilayotgan investitsiya siyosatidan, investitsiya faolligi darajasi, moliyalashtirishda qo’llaniladigan mexanizmlardan, amaldagi soliqqa tortish talablaridan, kafolatlar va imtiyozlar tizimi va bank-moliya infratuzilmasining rivojlanganlik darajasidan ayri holda baholab bo’lmaydi. Iqtisodiyotning real sektoridagi investitsiyalarni moliyalashtirish manbai tarzida bank kreditining roli, asosan, jamg’armalarning o’sish sur’atlari, pul, valyuta hamda kapital bozorlarining holati bilan aniqlanadi va belgilanadi. Moliyaviy vositachilikda raqobat muhitining mavjudligi va umuman Markaziy bankning pul-kredit, foiz siyosati va bank institutlari strategiyasi aniqlovchi omillar sifatida qaraladi. O’zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni uzoq muddatli kreditlashni tashkil qilish tartibi tijorat banklarining ichki kredit siyosati, O’zbekiston Respublikasi “Markaziy bank to’g’risida”, "Investitsiya faoliyati to’g’risida"gi qonunlarga, Markaziy bankning “Tijorat banklarining kredit siyosatiga nisbatan qo’yiladigan talablar to’g’risida” gi Nizomi va boshqa amaldagi qonun hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan va O’zbekiston Respublikasi Hududida banklar tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning uzoq muddatli kreditlash jarayonlarini tartibga soladi. Hozirgi kunda ko’pgina tijorat banklari uzoq muddatli kreditlash jarayonini o’zlarining ichki kredit siyosatidan kelib chiqqan holda mustaqil amalga oshiradilar. Uzoq muddatli kreditlar - ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlar uchun mo’ljallangan ob’ektlarni, qurilish, rekonstruktsiya qilish, texnik qayta jihozlashga oid harajatlar bilan bog’liq kapital qo’yilmalarni moliyalash, texnika, texnologiyalar va uskunalarni harid qilish, asosiy chorva, ko’p yillik o’simliklarni shakllantirish, shuningdek, boshqa investitsiya maqsadlari uchun mo’ljallangan kreditlardir. Uzoq muddatli kredit - 1 yildan ortiq, biroq qoplash muddatidan ortiq bo’lmagan muddatga beriladigan ssudalardir.

Uzoq muddatli kreditlar bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar — yuridik shaxslar va xususiy tadbirkorlar, shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro’yxatga olingan, yuridik shaxsni hosil qilmagan dehqon xo’jaliklari ta’minlanadilar. Kreditlanayotgan ob’ekt qiymatining kamida 30 % i o’z yoki boshqa xil moliyalash manbalari bilan ta’minlangan qurilish ob’ektlarini kreditlash uchun tavsiya etiladi, lekin amaliyotda muhim investitsiya loyihalari uchun istisno tariqasida bu me’yordan past bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bo’yicha Moliya vazirligi kafolati ostida, shuningdek byudjetdan tashqari fondlarning kredit liniyalari hisobidan kreditlanadigan ob’ektlar bundan mustasno. Uzoq muddatli kreditning qaytarilishini ta’minlashning asosiy turlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:  hukumat kafolatlari;  mol-mulk garovi;  banklar, boshqa kredit muassasalari va sug’urta tashkilotlarining kafolatlari;  uchinchi shaxslar kafilligi;  qonunchilikka muvofiq faoliyat yurituvchi sug’urta kompaniyalari tomonidan berilgan sug’urta polisi (guvohnomasi) bilan tasdiqlangan kreditning qarz oluvchi tomonidan sundirilmasligi (risk) xatarining sug’urta qilinishi. Kreditni rasmiylashtirish jarayoni o’z ichiga: a) kredit olishga oid buyurtmanomaning ko’rib chiqilishi va bo’lg’usi qarz oluvchining huquqiy maqomini aniqlash maqsadida uning o’rganilishini; b) qarz oluvchining moliyaviy holati tahlilini va kreditga baholashni; v) kreditlanayotgan loyihaning kompleks ekspertizasining o’tkazilishini; g) kredit shartnomasini rasmiylashtirish va tuzishni oladi. Bunda:

- (a) va (b ) bandlarida ko’rsatilgan kredit buyurtmanomasini ko’rib chiqish muddati bank qarz oluvchiga kredit buyurtmanomasiga yozma xulosa beradigan 5 bank ish kunidan oshmasligi kerak; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kredit so’rab taqdim etilgan hujjatlar to’plami va arizalari tuman bank bo’limlari kredit komissiyasi tomonidan arizalar kelib tushgan kundan boshlab 10 kundan oshmagan, viloyat kredit komissiyasi tomonidan 15 kundan oshmagan muddatda va Markaziy idora kredit ko’mitasi tomonidan 30 kun davomida ko’rib chiqilib, kredit berish yoki bermasligi to’g’risida yozma ravishda xulosa berishlari lozim bo’ladi. (kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyihalariga va Markaziy bankning tegishli me’yoriy xujjatlari asosida ko’rib chiqish muddati o’rnatilgan investiyiya loyihalari bundan mustasno). Kredit shartnomasi bank bilan qarz oluvchi o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning asosi bo’lib hisoblanadi, olingan kreditlar, komissiyalar ularga oid foizlar va penyalar bo’yicha agar shartnomaning o’zida o’zgacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa, ular imzolagan vaqtdan boshlab amal qiladi. Bank qarz oluvchi bilan kelishib, qoplash muddatlari va pul oqimlari prognozi hisobga olinadigan imtiyozli davrni belgilash huquqiga egadir va u kredit shartnomasida ta’kidlanishi kerak. 2. Korxonalarning kreditga layoqatliligi, uni aniqlash ko’rsatkichlari va takomillashtirish yo’llari. Investitsion loyihalarni kreditlash jarayoni juda ko’p va turli xil xavf-xatarlar (risklar) bilan bog’liq bo’lib, qaysiki kreditlarni belgilangan muddatda qoplanmaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli banklar o’z mijozlariga kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qiladilar. Bank mijozi kreditga layoqatligi deganda mijozning o’z qarz majburiyatlari bo’yicha to’liq va o’z vaqtida hisoblashish qobiliyati tushiniladi. Mijozning kreditga layoqatlilik darajasi banklar uchun juda zarur, chunki har bir berilgan kredit risk bilan bog’liq. Agar bank riskni hisobga olmasa, kredit o’z

vaqtida qaytmasligi yoki umuman to’lanmasligi mumkin. Shu sababli, banklar o’z mijozlari moliyaviy holatini, to’lovga qobilligini va albatta, kreditga layoqatliligini tahlil qiladi. Jahon amaliyotida, xususan AQShda banklar tomonidan, mijoz kreditga layoqatliligini baholashda "five c", "besh si" qoidasi ishlatiladi. Ular quyidagilar:  character (mijoz x arakteri);  capacity (moliyaviy sharoiti);  capital (kapital yoki mol-mulk);  colletarial (ta’minlanganlik);  conditions (umumiy iqtisodiy vaziyat). Mijoz x arakteri deganda, uning yuridik shaxs sifatida reputatsiyasi, ma’suliyatliligi, olingan qarzni to’lashga xohishi va tayyorlik darajasi tushiniladi. Mijoz moliyaviy sharoiti yoki qobiliyati deganda, mijozning kreditni qaysi manbalardan qoplashligi tushiniladi. Odatda korxonada quyidagi 3 manbalar mavjud:  joriy kassa tushumlari;  aktivlarni sotishdan tushgan tushum;  va boshqa moliyalashtirish manbalari (maxsus zahiralar, amortizatsiya fondi va b.) Kapital deganda, mijozning aktsionerlik kapitali, uning strukturasi, aktiv va passivlar orasidagi munosabatlar tushiniladi. Uning ustav fondi va o’z kapitalining kredit operatsiyasiga jalb qilish darajasini ko’rib chiqish tushiniladi. Ta’minlanganlik deganda, mijozning aktivlari qiymati va konkret ikkilamchi qarzni qoplash manbai (kafillik, sug’urta, garov) qaysiki, kredit shartnomasida ko’rsatiladi. Umumiy iqtisodiy vaziyat deganda, mamlakatdagi joriy va kelajakdagi iqtisodiy holat, siyosay ahvol, soliqlar, xom-ashyo va boshqa kredit qaytarilishiga ta’sir etuvchi bilvosita faktorlarni o’rganish tushiniladi. Ushbu usul hozirda bizning banklarda qo’llanilsa foydadan holi bo’lmasdi.

Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishdan asosiy maqsad, bu qarz oluvchi, xo’jalik yurituvchi sub’ektning imkoniyatlari, qarzni o’z vaqtida qoplashni, risk darajasini, kredit miqdori va boshqa omillarni belgilangan sharoitda va holatda tahlil qilishdan iboratdir. Banklar uchun bu masalalarni amalga oshirish juda qiyin bo’lsada, xuddi ana shu maqsad amalga oshirilsagina berilgan kreditdan foyda olinadi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilish vazifasi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi ko’rsatkichlarni aniqlash; 2. Ko’rsatkichlarni tahlil qilish (yil boshi va yil oxirini taqqoslash); Z. Ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 4. Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo’llarini aniqlash; Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi bilan tijorat banklari tomonidan kreditga layoqatlilikni tahlil qiluvchi yangi metodlar ishlab chiqilmoqda, qaysikim korxona haqidagi (kreditga layoqatligi haqidagi) tahlilni chuqurroq olib borishni ko’rsatadi. Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida (YuNIDO tasdiqlagan standart bo’yicha) moliyaviy ko’rsatkichlar sistemasi bo’yicha tahlil va reyting metodi bo’yicha tahlil usullari qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasida Markaziy Bank tomonidan chiqarilgan yo’riqnoma bo’yicha korxonalarga turli xil muddatga kreditlar berilib, ularning kreditga layoqatliligining moliyaviy ko’rsatkichlarning tahliliga asoslanib beriladi. Tahlil uchun asosiy manba bo’lib korxona buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan foydalaniladi. Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlar quyidagilar: 1. Qoplash koeffitsienti; 2. O’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti; Z. Likvidlik koeffitsienti; Qo’shimcha koeffitsientlar: 1. Aylanma mablag’larining aylanuvchanlik koeffitsienti; 2. O’z aylanma mablag’lari mavjudligi; 3. Foyda va rentabellik koeffitsientlari.

Berilgan balansga asosan ushbu ko’rsatkichlarni tahlilini ko’rib o’tamiz: 1. Kreditga qobiliyatlilikning asosiy ko’rsatkichlari: qoplash, likvidlik va mustaqillik koeffitsentlaridir. Bu koeffitsientlar tahlili uchun ma’lumotlar korxona balansidan olinadi. Jahon amaliyotida korxona likvid mablag’lari ikkiga bo’linadi:  absolyut likvid mablag’lar;  joriy likvid mablag’lar. Absolyut likvid mablag’lar tarkibiga balans aktiv qismining ikkinchi bo’limi jamisi kiritiladi. Ular 3 qismdan iborat: 1. Oson ishlatiladigan zahiralar; 2. Pul mablag’lari; 3. Oson amalga oshiradigan talablar, "debitorlik qarzlari". Likvid mablag’larning korxonada etarlicha bo’lishi, uning majburiyatlarini o’z vaqtida qoplay olishidan dalolat beradi. Joriy likvid mablag’lar bu juda ham tez pulga aylanadigan korxona vositalarini o’z ichiga oladi, shu sababli joriy likvid mablag’lar tarkibiga balans aktiv qismi ikkinchi bo’limining quyidagilari kiradi: 1. pul mablag’lari; 2. debitorlik qarzlari. Joriy likvid mablag’lar korxonaga birlamchi to’lovlarni amalga oshirishda kerak bo’ladi. Ular yuqori likvidlikka egaligidan, korxonada ushbu mablag’lar ham me’yor darajasida bo’lishi kerak. Zero, kredit inspektori mijozni kreditga layoqatliligini tahlil qilishda ushbu ko’rsatkichlarga alohida ahamiyat beradi. O’zbekistonda likvid mablag’lar quyidagi tartibda bo’linadi: A) oson ishlatiladigan talablar; B) pul mablag’lari; V) oson amalga oshiriladigan talablar. Likvid mablag’larni bunday 2ga bo’lishdan maqsad, qoplash va likvidlik koeffitsientlarini hisoblash oson bo’ladi. Qoplash koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi,

Qisqa muddatli likvid mablag’lar Qoplash koeffitsienti = ---------------------------------------------------- (11.1) Qisqa muddatli majburiyatlar Qoplash koeffitsienti shuni ifodalaydiki, ya’ni u kreditlash chegarasini ko’rsatadi va mijozning hamma aylanma vositalarining qarzni olishga etarliligini ko’rsatadi. Bu ko’rsatkich 2 va undan yuqori bo’lsa, mijoz kreditga layoqatlidir. Agar 0,5 dan kam bo’lsa, kreditlash foydasiz bo’lib, mijoz kreditga layoqatsiz hisoblanadi. Likvidlik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: Pul mablag’lari + oson amalga oshiriladigan talablar Lik. koef. = --------------------------------------------------------------- (11.2) Qisqa muddatli majburiyatlar Likvidlik koeffitsienti mijozning aylanma kapitali strukturasini baholash asosida yaqin kelajakda bankdan olgan kreditlarini operativ (tezkorlik) va o’z vaqtida to’lay olish qobiliyati hisoblanadi. Likvidlik koeffitsienti 1,5 va undan yuqori bo’lsa, korxona yuqori kreditga layoqatlilik darajasiga erishgan bo’ladi. Qoplash va likvidlik koeffitsientlarini topishda, qisqa muddatli majburiyatlarni to’g’ri hisoblash talab etiladi. Qisqa muddatli majburiyatlar, buxgalteriya balansining passiv qismidagi majburiyatlar bo’limidan olinadi. Banklardagi kredit inspektorlari mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda, balansdagi asosan (joriy aktivlari va majburiyat bo’limidagi) moddalarning tarkibiy o’zgarishlarini ko’rib chiqadilar. Bu albatta, xavf-xatarni baholashni engillashtiradi. Korxona kreditga layoqatliligi tahlili uchun kerak bo’ladigan keyingi ko’rsatkich – bu mustaqillik (muxtorlik) koeffitsientidir. Ushbu koeffitsient 0.6 dan, ya’ni 60 %dan yuqori bo’lsa, kredit xatari eng kam hisoblanadi. Bu koeffitsient 30 %dan, ya’ni 0,3 dan kam bo’lmasligi lozim. Bu ko’rvsatkichni hisoblash uchun korxonaning balans bo’yicha o’z mablag’lari manbalari ya’ni,

balans passivining birinchi bo’linmasi summasi jami passiv summasiga bo’linadi. Nolikvid balanslarga ega bo’lgan korxonalarga esa bank kreditlaridan foydalanish huquqi berilmaydi. Korxona balansi likvidligi quyidagicha hisoblanadi: korxona balansi (1- shakl) passiv qismi birinchi bo’limi summasiga, ikkinchi bo’lim uzoq muddatli majburiyatlari qo’shilib (agar to’lov muddati uch oydan oshiq bo’lsa) balans aktiv qismi birinchi bo’limi summasi ayriladi. Agar chiqqan natija ijobiy bo’lsa, korxona balansi likvidli hisoblanadi. Jahon amaliyotida, aylanma mablag’larining mavjud summasini (o’z aylanma mablag’larini) aniqlashda quyidagi usul qo’llaniladi. Ya’ni balans aktivining 2 chi bo’lim (aylanma aktivlari) summasidan, balans passivining 2 chi bo’limi (majburiyatlar) ayiriladi. (uzoq muddatli qarz va kreditlardan tashqari). Korxona (mijoz) kredit olishga layoqatliligining tahlilida qo’llaniladigan qo’shimcha ko’rsatkichlar bo’lib, aylanma mablag’larining aylanuvchanlik koeffitsientini va aylanma mablag’larining kunlardagi aylanuvchanligi ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Aylanma mablag’lari aylanuvchanligi koeffitsienti aylanma mablag’lari harakatining tezligini ta’riflaydi va tahlil qilinayotgan davr uchun mahsulot sotishdan olingan tushum va aylanma mablag’larining o’rtacha qiymati o’rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi. Tahlil uchun ma’lumotlar yillik hisobotning 1-shakli balans va 2-shakli moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan olinadi. S Aylanuvchanlik koef. = ----------------- (11.3) U K bu erda, S-(mahsulot sotishdan tushgan tushum ) U K-(oborot mablag’lari o’rtacha qoldiqlari) UK x D A K = ------------- (11.4) C A K - (oborot mablag’larining kunlardagi aylanuvchanligi).

D – davrlar. Tijorat banklari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan kredit munosabatlarini mustaqil ravishda o’rnatadilar. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tijorat banklaridan kredit olish uchun kredit buyurtmasini beradilar. Shu kredit buyurtmasiga asosan tijorat banklari qarz oluvchining moliyaviy ahvolini tahlil qiladilar. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat:  kredit olish uchun berilgan kredit buyurtmasini ko’rib chiqish va bo’lajak qarz oluvchi bilan suxbatlashish;  qarz oluvchining kredit qobiliyatini va qarz berish bilan bog’liq xatarlarni baholash;  kredit narxini belgilash;  kredit shartnomasini tayyorlash va uni tuzish. Mijozlarning kreditga layoqatliligi bo’yicha sinflarga bo’lish va korxonalar reytingini aniqlash. Tijorat banklari ichki kredit siyosati asosida chiqarilgan yo’riqnoma bo’yicha korxonalarni kreditga layoqatliligi asosiy ko’rsatkichi bo’lib: qoplash koeffitsienti, likvidlik koeffitsienti va o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanish koeffitsientlari hisoblanadi. (11.2 - jadval). 2-jadval Korxonalarning kreditga layoqatlik ko’rsatkichlari bo’yicha sinflarga bo’linishi. T/r Nomi 1-sinf 2-sinf 3-sinf 1. Koplash koef. (Q.k) K.k  2 2<q.k>1 1>q.k>0,5 2. Likvidlik koef.(K.l) K.l  1.5 1.5<k.l>1 1>k.l>0,5 3. Muxtoriyat koef.(Km) K.m  60% 60%<k.m>3 0% 30%>k.m>15% Agar korxona 1-sinfga kiritilsa, unda umumiy asoslarda kreditlanadi. Ularga nisbatan kredit berishning imtiyozli tartibi ham nazarda tutilishi mumkin, ya’ni ishonch krediti berilishi, qo’shimcha ma’lumotlar va hisob-kitoblarsiz kredit berilishi va boshqa imtiyozlar taqdim etilishi mumkin.

Agar korxona 2-sinfga kiritilsa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt manfiy qo’shimcha ko’rsatkichlarga ega bo’lsa, beqaror (barqaror emas) deb hisoblash lozim, bunday korxonalar bilan kredit shartnomalari tuzilganida uning faoliyati va kreditning qaytarilishi ustidan nazoratning qo’shimcha choralari ko’zda tutilishi kerak. Xususan, garov huquqi qattiqlashtirilishi, foiz stavkalari oshirilishi, kafolatlar berilishi hamda kreditdan foydalanish miqdorlari va muddatlari cheklanishi kerak. Agar korxona 3-sinfga kiritilsa, bu korxonalarga faqat favqulodda hollarda yuqori tashkilot kafolatlari yoki oshirilgan foiz stavkasini undirish bilan mol-mulk garovga qo’yilgandagina kreditlanadi. Respublikamizda ba’zi tijorat banklari o’z ichki kredit siyosati talablaridan kelib chiqib, korxonalarning kreditga layoqatligi bo’yicha 4 sinfga bo’ladilar yoki ba’zi tijorat banklari (masalan, Halq banki) korxonalarning kreditga layoqatliligini reyting ballari asosida hisoblab chiqaradilar. Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo’llari deganda, bu iloji boricha asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlarni yuqori bo’lishini ta’minlashdir. Demakki, har bir ko’rsatkich bo’yicha yuqorilikka erishishdir. Buning uchun korxona barqaror ishlab chiqarish jarayonini birinchi galda tashkil etishi lozim. Pul mablag’larining ortishi korxonaning birlamchi to’lovlarni oshirish uchun kerak mablag’larga bo’lgan extiyojlarni kamaytiradi va korxonada ishlab chiqarish maromiyligi buzilmasligiga olib kelishi mumkin. O’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanish koeffitsienti bo’yicha esa, yuqori natijalarga erishish uchun o’z mablag’lari manbaini ortishini ta’minlash kerak. Chunki oborotda ishlatiladigan mablag’larda o’z aylanma mablag’lari ulushi qancha ko’p bo’lsa, uning kreditga layoqatliligi ortadi. Uzoq muddatli aktivlar ortishi salbiy ta’sir etsada, ularning ortish tempini o’z aylanma mablag’lari mavjud summasini ortish tempidan pastrok bo’lishini ta’minlash zarur. Yana korxonada o’z aylanma mablag’larini immobilizatsiyasiga yo’l qo’ymaslik zarur, ya’ni ularning o’z maqsadidan boshqa maqsadlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Chunki ular immobilizatsiyasiga yo’l qo’yilsa, ularning balans bo’yicha hisoblangan qiymatidan haqiqatda oborotda qatnashayotgan aylanma mablag’lari

kam chiqadi. Buning natijasida esa, aylanma mablag’lari aylanish koeffitsienti pasayadi, oqibatda o’z aylanma mablag’lari etishmovchiligi yuzaga keladi. Kreditga layoqatlilik tahlilida aylanma mablag’lari immobilizatsiyasini ham hisobga olish kerak. Kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo’llaridan yana foyda va rentabellik ko’rsatkichlarini oshirish hisoblanadi. Korxona sof foydasi o’tgan yilga nisbatan hisobot yilida ortishini ta’minlash lozim, buning uchun esa unga salbiy ta’sir etuvchi omillar kamayishi va ijobiy ta’sir etuvchi omillar ko’payishini ta’minlash kerak. 3. Kredit bahosi, kreditni va unga hisoblangan foizlarni so’ndirish Kredit bahosi bank bilan qarz oluvchi o’rtasidagi shartnoma asosida belgilanadi va bu kreditga oid foizlarni o’z ichiga oladi. Taraflarning kelishuviga ko’ra kredit bahosi pul bozori va inflyatsiya holatidan kelib chiqqan holda ko’payish yoki kamayish tomoniga o’zgartirilishi mumkin. Tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasini rasmiy qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tartibga solinishi depozitlarga foiz to’lashning amaldagi tizimi tufayli banklarning zarar ko’rish xavfini kuchaytiradi. Aytaylik, bank 24 oy muddatga jalb qilingan muddatli depozitni 24 oylik uchta kreditga transformatsiya qildi. Depozitga to’lanadigan yillik foiz stavkasi 18 % ga teng, bu vaqtda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasining yillik darajasi 14 % ga teng deylik. Bank ushbu 2 ta kreditni 20 % bilan berdi. Demak, bankning bu operatsiya bo’yicha daromadlilik darajasi 2 punktga teng. Faraz qilaylik, inflyatsiya darajasini keskin pasayishi natijasida rasmiy qayta moliyalashtirish stavkasi 3 punktga pasaytirildi. Natijada, bankning maksimal kreditlash foizi 16,5 % ni tashkil etadi. Bank ikki kreditni berish jarayonida stavka o’zgarsa, unda kredit bo’yicha bank ko’radigan zarar darajasi 1,5 punktga teng. Chunki banklar muddatli depozitlarga belgilangan foiz stavkasida foiz to’laydilar. Shu munosabat bilan suzib yuruvchi stavkalarda foiz to’lanadigan depozitlarni jalb qilish va ular hisobidan suzib yuruvchi stavkalarda kreditlar berishni tashkil

qilish maqsadga muvofiqdir. Bunday sharoitda bank spred yoki marjani barqaror tarzda saqlab qola oladi. Ammo respublikamiz sharoitida marja miqdorini belgilash o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Buning sababi shundaki bank kreditlarning yuqori foiz stavkasi limitlashtirilgan sharoitda kreditlarning bozor bahosi to’liq shakllana olmaydi. Shu sababli, marja miqdori aniq belgilanib, u orqali depozitlarga to’lanadigan foiz miqdori aniqlanishi kerak. Kredit bahosining optimal variantini topish uchun tijorat banki bo’yicha marjani hisoblab chiqish zarur. Masalan, hisobot oyida bankning jalb qilgan resurslarning o’rta summasi 7381792 ming so’m deylik, ularga to’lanadigan harajatlar summasi 23962 ming so’m bo’lsa, bunda jalb qilingan resurslar o’rtacha qiymati (%da) 23962 ming so’m x 365 x 100 %= 3,95 % 7381792 ming so’m x 30 Kredit qo’yilmalarining hisobot oyida o’rtacha summasi 5316916 ming so’mni, bulardi olingan daromad esa 43237 ming so’m bo’lgan Kredit qo’yilmalarining o’rtacha qiymati (%da) 43237 ming so’m x 365 x 100 %= 9,89 % 5316916 ming so’m x 30 Bank bo’yicha marja (9,89 - 3,95) % = 5,94 % ni tashkil etadi. Jahon bank amaliyotida bank marjasi asosan quyidagicha hisoblanadi: 1 Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar va kreditlardan olin-gan _ Qarzli majburiyatlar va depozitlar 1 Роиз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с.анг. со 2 – го изд. – М.: “Дело Лтд”, 1995. – 768 с.

Sof oiz marjasi = foizli daromad bo’yicha foizli harajatlar * 100 Foizli daromad keltiruvchi aktivlar Bu y erda, bankning hisob – kitoblar va kassa operatsiyalari xizmatlaridan oladigan va umuman foizsiz daromad, xarajatlari hisobga olinmagan. Nazariy jihatdan kreditning bahosini quyidagicha aniqlash mumkin:ф рд х бб б К К О К K     (11.5) Bu yerda, K b – kreditning bahosi; K bb – kreditning bozor bahosi; O x – operatsiyani amalga oshirish bilan bog’liq harajatlar; K rd – kreditlar bo’yicha risk darajasi; K f – bankning o’z kapitaliga foiz stavkasi. Uzoq muddatli kreditlardan foydalanganlik uchun foizlar banklar tomonidan kreditlash muddatining davomiyligi, qarz oluvchilar tomonidan berilgan kreditning o’z vaqtida qaytarilishi kafolatlari, kredit resurslari talab va taklifi va ular bahosi, shuningdek, shartnoma asosidagi kredit xatarining mavjudligi hisobga olingan holda belgilanadi Kredit shartnomasi tuzib bo’lingandan so’ng qarz oluvchi nomiga ssuda hisob varag’i ochiladi. Ssuda hisob varag’iga oid barcha operatsiyalar shartnoma shartlariga muvofiq amalga oshiriladi Ssuda hisob varaqlaridan qurilish - montaj ishlari yillik hajmining 15 % dan kam bo’lmagan hajmlardagi pudrat tashkilotlariga qilinadigan dastlabki to’lovlar, shuningdek, mazkur qurilish smetasiga kiritilgan sotib olinadigan uskunaning va boshqa harajatlarning hajmi bilan birgalikdagi bajarilgan ishlar uchun to’lov xujjatlari haqi to’lanadi. Buyurtmachining o’z mablag’lari va kredit mablag’lari ishtirokida qurilishni moliyalash chog’ida qurilayotgan korxonaning rahbariyati kadrlarni tayyorlash va binolar ijarasi va shu kabilarni saqlab turishi bilan bog’liq boshqa harajatlarga kredit hisobidan to’lanishiga yo’l qo’yilmaydi.

Kreditlar va ularga oid foizlarni sundirilishi qarz oluvchining bank hisob varag’iga pul mablag’larining kelgusida kelib tushishining aniq hisob-kitobi olingan holda tuzilgan jadval asosida amalga oshiriladi, zarurat tug’ilganda taraflar kelishuviga binoan kredit va unga oid foizlarning sundirilishi jadvaliga o’zgartirishlar kiritilishi mumkin. Qarz oluvchi, agar bu narsa shartnomada kuzda tutilgan yoki kreditor roziligi asosida bo’lsa, o’zining kredit summasi va haqiqatda foydalanilgan davr uchun unga oid hisoblangan foizlarni muddatidan ilgari sundirish huquqiga ega. Bunda qarz oluvchi o’zining to’lov topshiriqnomasi bilan kredit summasi va hisoblangan foizlarni to’laydi Muddati o’tgan, amalda «O’lik ssudalar» ga aylangan kreditlarga foiz hisoblash moliyaviy jihatdan zaif bankni ancha baquvvat qilib ko’rsatishi mumkin. Rossiya Federatsiyasida, O’zbekiston Respublikasidagi ayrim banklar kreditni qaytish ehtimoli nolga teng bo’lgan hollarda ham foiz summasini mijozning joriy qisob varag’idan debetlayverish hollari uchraydi. Buning oqibatida foyda summasi qoplanmagan kredit summasini oshirish evaziga o’sib boraveradi, ya’ni bank balansning aktiv qismida 16309 schet va passiv qismida 42200 yoki 42600 va 44400 yoki 44600 schetlarida hisoblangan foyda summasi oshib boraveradi Natijada yangidan jalb qilingan depozitlar qisoblangan foizlarni, soliqlar va dividendlarni to’lashga sarflanadi. O’z vaqtida kredit sundirilmagan va foizlar to’lanmagan hollarda bank amaldagi qonun hujjatlariga va mazkur nizomga muvofiq, shuningdek da’vo taqdim etish, ya’ni xo’jalik sudiga da’vo arizasini berish yo’li bilan choralar ko’rishga majbur. 4. Kreditlardan foydalanish ustidan bank nazorati, qurilish montaj ishlari va montaj uchun topshirilgan uskunalarning nazorat o’lchashlarini bajarish tartibi Kreditlardan samarali va maqsadli foydalanish ustidan nazorat quyidagi shakllar va yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:

a) to’lov xujjatlarining ssuda hisobvarag’idan obektning smetasiga va maqsadli belgilanishiga, ularning muvofiqligini kredit o’tkazilishi chog’ida nazorat qilish; b) kredit shartnomasida ko’rsatilgan shartlarda qurilish joyiga chiqish bilan kreditdan maqsadli foydalanishni tekshirish; v) bajarilgan ishlarning nazorat o’lchashlarini o’tkazish va kredit shartnomasida keltirilgan tartib va muddatlarda harid qilingan uskunani inventarlash. Nazorat o’lchashlari bank krediti hisobidan moliyalanadigan ob’ektlarda ishlab chiqarish joyining o’zida amalga oshiriladi. Banklar shartnomaviy va to’lov asosida buyurtmachilarning buyurtmanomalari bo’yicha boshqa manbalar hisobidan moliyalanadigan qurilishlar bo’yicha nazorat o’lchovlarini amalga oshirishlari mumkin. Hajmlar va bajarilgan qurilish-montaj ishlari qiymatining tekshirilishi ularning naturada o’lchanishi va buyurtmachidagi hamda pudrat tashkilotining bajarilgan ishlar hajmlarini hisobga olish ma’lumotlari bilan tegishlicha loyihalash smeta hujjatlari bilan taqqoslash yo’li bilan amalga oshiriladi. Nazorat o’lchashlari boshlangunga kadar quyidagilar bilan bog’liq oshib ketishlarni aniqlash maqsadida navbatdagi hujjatlashtirilgan tekshirish amalga oshirilishi zarur:  alohida narxlar, boshqa xil va limitlashtirilgan harajatlar hajmlari, qo’shimcha harajatlar me’yorlari noto’g’ri qo’llanilishi yoki belgilanishi bilan;  arifmetik xatolar bilan;  bajariladigan ishlar qiymatiga qurilish-montaj ishlari tarkibiga kiritilmaydigan harajatlar, uskunaning sotib olinishi, ko’p yil ishlaganlik uchun, xizmat safarlari, ishlarning harakatlanuvchi tusdaligi uchun qo’shimcha haqlar, materiallar va konstruktsiyalar chiqarish va cheklangan narxlar o’rtasidagi farqlar bo’yicha kiritilishi bilan va boshqalar;  loyihalash - smeta hujjatlari mavjud bo’lmagan ob’ektlarda ishlarning bajarilishi va harajatlar bilan;

 uskuna nuqsonlarining bartaraf etilishi bilan. Ko’zdan yashirin ishlar hajmlarini (quyilgan poydevorlar, pollar konstruktsiyasi, avtomobil yo’llari, ularda truba-quvurlar yotqizilgan transheyalar va boshqalar) tekshirish yashirin ishlarga oid dalolatnomalar asosida amalga oshiriladi. Qurilishda bunday dalolatnomalarning mavjud emasligi hollarida bajarilgan ishlarning hajmlari ishchi chizmalar bo’yicha hisob-kitob qilinadi, zarur hollarda bank muassasalari bosh pudratchidan kuzdan yashirin ishlarning ochib berilishiga oid ishlarni amalga oshirishini talab qilib olish huquqiga ega. Alohida baholar tarkibiga kiruvchi , ayrim operatsiyalar haqining bo’lib-bo’lib to’lanishiga yo’l quyilmaydigan konstruktiv unsurlar va ishlar turlarining tugallanmagan qismlari, shuningdek, qurilish obektiga olib kelingan va ishga jalb etilmagan materiallar va konstruktsiyalar qiymati bajarilgan ishlar qiymatining ortib ketishiga kiradi. Nazorat o’lchashlari natijalari bo’yicha dalolatnomalar va ishlar qiymatini qayta hisob-kitob qilish qaydnomalari tuziladi. Nazorat o’lchashlari dalolatnomalari, ishlar qiymatining qayta hisob-kitob qilish qaydnomalari va dalolatnomalarga oid yig’ma qaydnomalar bank, buyurtmachi va pudratchining vakillari tomonidan imzolanadi. Haqi to’langan (taqdim etilgan) ishlarning yig’ma qaydnomalari nazorat o’lchashlarining amalga oshirilishi boshlanguniga qadar imzolanadi. Buyurtmachi yoki pudratchi vakillarining nazorat o’lchashida qatnashish uchun kelmasligi hollarida o’lchash qatnashuvchi tomonlardan biri va bank vakili yoki faqatgina bank vakili tomonidangina (ikkala tomonning ham kelmasligi yoki ularning dalolatnomani imzolashdan bosh tortishi hollarida) amalga oshiriladi va dalolatnoma imzolanadi. Nazorat o’lchashlarini o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilgan bank muassasasi rahbari nazorat o’lchashlar dalolatnomalari, pudratchi va buyurtmachi e’tirozlarini (agar ular mavjud bo’lsa) ko’rib chiqadi va dalolatnomalarni ular imzolanganidan keyin 10 bank ish kunidan kechiktirmasdan tasdiqlaydilar.

Moliyalovchi bank nazorat o’lchashining tasdiqlangan dalolatnomasi asosida belgilangan tartibda kredit shartnomasida keltirilgan miqdorlarda sanktsiyalarni qo’llaydi.

Похожие

Investitsiya faoliyatini rivojlantirishda investitsiya

Investitsiya faoliyatini rivojlantirish investitsiya muhitini o’rni

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari

Investitsiya loyihalarining moliyaviy iqtisodiy faoliyatini baxolash

Investitision dasturlar asosida investitsiya faoliyatini tashkil etish