Investitsiya faoliyatini rivojlantirish investitsiya muhitini o’rni - Экономика - Рефераты

Investitsiya faoliyatini rivojlantirish investitsiya muhitini o’rni

Загружено в:

31.08.2023

Скачано:

0

Размер:

64.0712890625 KB

I nvestitsiya faoliyatini rivojlantirish investitsiya muhitini o ’ rni Reja: 1. In vestitsiya muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar. 2. Investitsiya muhitini baholash usullari. 3. Investitsiya muhitida investitsion salohiyatni o’rni. Investitsiya muhitini shakllantirishda huquqiy-me’yoriy tizim. 4. O’zbekiston Respublikasida qulay investitsiya muhitini muntazam ravishda yaxshilab borish vazifalari.

1. Investitsiya muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, investitsiya faolligining o’sish sur’atlari investitsiya muhitiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Investitsiya muhitining jozibadorligi xorijiy investitsiyalar oqimini ko’paytirishning muhim omili hisoblanadi. Iqtisodiyotda investitsiya faoliyatining rivojlanishi, ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilishning ko’lami, yo’nalishlari va samaradorligi, bevosita, investitsiya muhitiga bog’liqdir. Iqtisodchi-olimlardan A.Vaxabov, Sh.Xajibakiev, N.Muminovlar investitsiya muhiti to’g’risida quyidagilarni ta’kidlab o’tadilar: « Investitsiya muhiti – bu xorijiy kapital qo’yilmalarining qaltislik darajasini va ulardan mamlakatda samarali foydalanish imkoniyatlarini oldindan belgilaydigan iqtisodiy, siyosiy, yuridik va ijtimoiy omillar yig’indisidir. Investitsiya muhiti kompleks, ko’pqirrali tushuncha bo’lib, milliy qonunchilik, iqtisodiy shart-sharoitlar (inqiroz, o’sish, stagnatsiya), bojxona rejimi, valyuta siyosati, iqtisodiy o’sish sur’atlari, inflyatsiya sur’atlari, valyuta kursining barqarorligi, tashqi qarzdorlik darajasi kabi ko’rsatkichlarga ega» 1 . Shuningdek, mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy, me’yoriy-huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart- sharoitlar majmui investitsiya muhitini anglatadi. «Investitsiya muhiti» va « investitsiya iqlimi» sinonim tushunchalar sifatida ishlatiladi. Bu xususda iqtisodchi-olimlardan D.G’ozibekov va T.Qoralievlar tomonidan quyidagi fikrlar bildirilgan: «Investitsiya iqlimi juda keng ma’noda ishlatiladigan tushuncha bo’lib , investor tomonidan hisobga olinadigan barcha muammo va masalalarni mujassamlashtiradi. Investor tomonidan ma’lum bir mamlakatga kapital ajratishning qulay va noqulay tomonlari belgilanadi , shu bilan bir qatorda, o’z kapitalini kiritmoqchi bo’lgan mamlakat mafkurasi, siyosati, i qtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat beriladi» 2 . Investitsiya muhitining holatini investitsiya faoliyatini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini aniqlaydigan iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, 1 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 153. 2 G’ozibekov D.G’., Qoraliev T.M. Investitsiya faoliyatini tashkil etish va davlat tomonidan tartibga solish. – T.: TMI, 1993. – B. 46.

huquqiy, siyosiy, ekologik va boshqa shart-sharoitlarning umumlashtiruvchi xususiyatlari belgilab beradi. Investitsiya muhiti deganda, mamlakat iqtisodiyoti yoki uning ma’lum bir hududiga kiritiladigan investitsiyalarning samaradorligini va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, tashkiliy- huquqiy, ekologik, madaniy va boshqa shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. U muayyan hududga investitsiyalar kiritishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini belgilaydigan shart-sharoitlarning mavjud ijobiy va salbiy tomonlarini anglatadi. Investitsiya muhiti holati yaratilgan huquqiy baza va uning asoslari, qonun hujjatlarining sifatli tuzilishi va ularga rioya qilinishini talab etadi. Investitsiyaviy jozibadorlik – mamlakat, tarmoq yoki alohida olingan biror-bir korxona investitsiyalarining daromadliligi, rivojlanish istiqbollari va investitsiya riski darajasi nuqtai nazaridan baholanishi. Investitsiyaviy jozibadorlik investitsiya salohiyati va investitsiya riski darajasini shakllantiradigan ikki guruh omillarning bir vaqtda ta’sir etishi orqali aniqlanadi. Bu kabi ko’rsatkichlarga baho berish orqali investitsiyalarning maqsadga muvofiqligi hamda jozibadorligi, investitsiya riski darajasini aniqlash mumkin. Investitsiya riski darajasi investitsiya muhitiga, bevosita, to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Investitsiya muhiti tabiiy shart-sharoitlar, foydali qazilmalar zahiralari, ishchi kuchi malakasi va o’rtacha ish haqi darajasi, iqtisodiy kon’yunktura holati, ichki bozor sig’imi, tovarlarni tashqi bozorda sotish imkoniyatlari, valyuta siyosati, kredit tizimi holati, soliqqa tortish darajasi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi, xorijiy kapitalga nisbatan davlat siyosati, unga nisbatan imtiyozli shart-sharoitlarning yaratilganligi kabi omillar orqali belgilanadi. Sodda qilib aytganda, investitsi ya muhit i investitsi ya munosabatlar i ni amalga oshirish mumkin bo’lgan imkoniyatlar va qulayliklar majmuasini o’zida aks ettirgan voqelikdir. Investitsi ya muhit i ni yaxshilashdan maqsad investitsi ya salohiyat i ni oshirish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratish, investitsi ya faoliyat i ni jadallashtirish va pirovardida , iqtisodiyot ni yuksaltirish, ijtimoiy

muammolar ni hal etish, ishlab chiqarish samaradorligi ni oshirish imkonini yaratishdan iborat. Respublikada siyosiy-iqtisodiy sharoitning mavjudligi, ya’ni qulay investitsiya muhitining yaratilishi va xorijiy kapitalni qabul qilish tizimining samarali bo’lishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning zaruriy shartidir. Investitsiya muhiti investitsiya resurslarini joylashtirish uchun umumiy mezon bo’lib, birinchi navbatda, kapital mablag’larning daromadliligini ta’minlab beradi. Mamlakatning investitsiya muhitini shakllantiradigan omillar majmuini 5.1- jadval orqali ifodalash mumkin. Har qanday davlatga investitsiyalarning kirib kelishi va rivojlanishi mazkur mamlakatdagi investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillarga bevosita bog’liq bo’ladi. Ta’kidlash joizki, investitsiya muhitiga ayrim qonunlarning yoki me’yoriy hujjatlarning to’laqonli bo’lmasligi salbiy ta’sir etadi. Bunday kamchiliklarning mavjudligi investorning o’z istiqbolini belgilash, qo’yilmaning foydalilik darajasini aniqlash borasidagi qobiliyatini kamaytiradi. Agar investor investitsiya muhitidan qoniqmasa, uning asosiy maqsadi xavf ostida qoladi, ya’ni investitsiyalash natijasida olinishi ko’zda tutilgan daromadning risk darajasi yuqori bo’ladi. Albatta, bunday sharoitda u investitsiyalashni istamaydi. Bu ma’lum omillarning ijobiy yoki salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi . 1-jadval Mamlakatning investitsiya muhiti va uni keltirib chiqaradigan omillar 3 Omillar Mazmuni Iqtisodiy holat Mamlakat to’lov balansining holati, valyuta-pul tizimi barqarorligi, tashqi iqtisodiy aloqalarnnng rivojlanganligi, ichki bozor sig’imining kattaligi, inflyatsiya darajasi, YaIM , sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni n g o’sish sur’atlari Huquqiy Yangi sharoitlarga mos keladigan, mamlakat va uning alohida 3 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 174.

baza tarmoqlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojla n ishini boshqaradigan huquqiy-me’yoriy, jumladan, respublika Prezidentining farmonlar i va qarorlar i , hukumat qarorlari, tegishli nizom va yo’riqnomalarni n g mavjudligi Tabiiy xom ashyo resurslari Mineral, xom ashyo, yoqilg’i-energetika va suv resurslari za h iralari, qishloq xo’jaligi xom ashyosi ni ishlab chiqarish hajmlari Mehnat resurslari va bandlik Iq t isodiy faol aholi soni, band aholi ulushi, ishsizlik darajasi , xizmatchilar daromadi darajasi, kadrlarning malaka darajasi , aholining savodxonligi Ishlab chiqarishning texnik bazasi Asosiy ishlab chiqarish fondlari, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi, uskunalarning foydalanish muddati, asosiy fondlarning eskirishi darajasi Ilmiy- texnika salohiyati Iq t isodiyotni rivojlantirishga qaratilgan investitsiyalar, shu jumladan, xorijiy investitsiyalar hajmlari , i nvestitsiya risklari darajasi , i shlab chiqarishning texnik ji h ozlanishi, fan-texnika yutuq l aridan foydalanish va ITTKI sohasini rivojlantirish holati, mahsulotning fan sig’imkorligi katta va yuqori texnologik turlarini ishlab chiqarish Moliya- Kredit tizimi Soliq va kredit siyosati, iqgisodiyotning real sektori korxonalarining foydalilik va rentabellik darajasi. Narx siyosati va narxni shakllantirish siyosati Infratuzilm a Bank tizimi ning rivojlanishi holati, transport, kommunikatsiya xizmatlari va mexmonxona xo’jaligi sohalari, tovar va fond birjalari, marketing, konsalting, auditorlik xizmatlari, sug’urta sohasi tarmog’ining ishonchliligi Ekologik vaziyat Atrof-muhitning ifloslanish darajasi, radiatsion fon, zararli chiqindilar , tabiiy iqlim va uning o’zgarishi, xorijiy fuqarolarning unga moslashish darajasi

Mamlakatimizdagi investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillar, asosan, to’rt guruhga bo’linib, ular huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni tashkil etadi 2-jadval Investitsiya muhiti holatini belgilovchi kengaytirilgan omillar Ta’sir etuvchi omillar guruhi Ko’rinishlari I . SIYOSIY OMILLAR 1. Davlatning investitsiyalar, xususan, xorijiy investitsiyalar bo’yicha siyosati 2. Davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasi 3. Mamlakatning xalqaro shartnomalarga qo’shilganlik darajasi 4. Mamlakatning xalqaro bitimlarga rioya qilishi 5. Siyosiy ahvolning barqarorligi (siyosiy harakatlar, to’qnashuvlar, qo’shni davlatlarning osoyishtaligi) 6. Siyosiy hokimiyatning maqsadli harakati 7. Davlat apparatining samarali ish yuritishi 8. Ko’p partiyaviylik va siyosiy guruhlarning mavqei 9. Soliq, valyuta, narx, pul-kredit siyosatining investitsiya siyosatiga uyg’unligi 10. Mamlakatdagi ekologik vaziyat va hukumatning ekologik sog’lomlashtirish bo’yicha siyosati ko’lami II . IQTISODIY OMILLAR 1. Mamlakatning iqtisodiy ahvoli 2. Inflyatsiya darajasi 3. Soliq imtiyozlari 4. Bojxona tartibi 5. Mamlakatning tabiiy va xom ashyo resurslari holati 6. Ishchi kuchi holati va qiymati 7. Ishchi kuchidan foydalanish tartibi 8. Muayyan tovarlar uchun talab va taklif

9. Raqobat va bahoning erkinligi 10. Valyuta konvertatsiyasi va milliy valyuta kursining barqarorligi 11. Bank foiz stavkalari 12. Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari 13. Mamlakatning geografik-hududiy jihatdan joylashuvi (tabiiy ofatlar, dengiz va quruqlik yo’llari, iqlim sharoiti) III. IJTIMOIY OMILLAR 1. Xususiy mulk hamda xorijiy investitsiyalarga nisbatan mahalliy aholi munosabati 2. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 3. Aholining mafkuraviy qarashlari va ularning turli- tumanligi 4. Mamlakatda turli millatlikka nisbatan mavjud munosabat 5. Aholining savodxonlik darajasi 6. Ishchi-mutaxassislar malakasi, ko’nikmalari va tajribalarining o’sib borishi va unga intilish 7. Yangiliklar va turli xil ixtirolarga aholining munosabati va ularni qabul qilish darajasi IV. HUQUQIY OMILLAR 1. Investitsiya faoliyati huquqiy asoslarining mustahkamlik darajasi 2. Investitsiya faoliyatini bevosita ta’minlovchi huquqiy asosning mustahkamlik darajasi 3. Investitsiya faoliyatining me’yoriy asoslari (farmonlar, qarorlar, qonunlar, nizomlar, yo’riqnomalar va h.k. ) O’zbekistonda jahon talablariga mos, milliy xususiyatlarga xos investitsiya dasturlari va loyihalarni ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun quyidagi qo’shimcha chora-tadbirlarni bajarish lozim bo’ladi: – iqtisodiyot tarmoqlariga xorijiy investitsiyalarni proportsional jalb etishning umumlashgan aniq dasturini ishlab chiqish;

– tarmoq xususiyati va iqtisodiyot rivojiga qarab erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni rag’batlantirish; – tarmoqlardagi mas’ul xodimlarning xorijiy investitsiyalarni jalb etishdagi faolligi va mas’ulligini oshirish; – tarmoqlarda aloqa, telekommunikatsiyani rivojlantirish orqali investorlarning erkin va to’liq axborotlar olishini ta’minlash. O’zbekistonda xorijiy investorlar faoliyati uchun qulay investitsiya muhitini yaratish va xorijiy investorlarni respublikaga ko’proq jalb etish maqsadida ularga uchun qator soliq va bojxona imtiyozlari belgilangan. Har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti, birinchi navbatda, uning siyosiy barqarorligidadir. Xuddi ana shu omil xorijlik investorlarning boshqa mamlakatga uzoq muddatli shartnomalar asosida resurslarni kiritish imkoniyatini beradi. Bunday muhit uzoq muddatli investitsiya rejalarini amalga oshirishda juda muhimdir. O’zbekistondagi investitsiya muhitining asosiy xususiyati uning Markaziy Osiyoda eng barqaror mamlakat ekanligidadir. 2. Investitsiya muhitini baholash usullari Har qaysi investor ma’lum bir mamlakat va uning hududiga investitsiya kiritishdan avval o’sha mamlakat va hududning investitsiya muhitini baholash, uning jozibadorligini aniqlashga kirishadi. Albatta, bunda yuqorida ko’rib o’tilgan omillar o’rganiladi, tahlil qilinadi va shu asosda investitsiya qarorlari qabul qilinadi. Xorijiy investor uchun yuqorida qayd qilingan barcha omillar muhimdir. Shuning uchun ham rivojlangan ko’pgina mamlakatlarda investitsiya loyihalarini baholaydigan, investitsiyalar qo’yilishiga talab bo’lgan davlatlarning investitsiya muhitini o’rganadigan va aniq xulosa va ma’lumotlarni investorlar uchun taqdim etuvchi maxsus firmalar, tashkilotlar mavjuddir. Masalan: Shvetsariya, Germaniya kabi qator mamlakatlarning nufuzli axborot xizmatlari davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy holatini baholash uchun har biri «0» dan «4» gacha bo’lgan (0- qoniqarsiz va 4-o’ta qulay) 4 balli shkala bo’yicha baholanadigan 15 ta muhim

ko’rsatkichni hisobga oladigan «BERI» 4 (business environment risk index)ni qo’llaydi. Quyidagi 5.1-rasmda ular investitsiya qarorlarini qabul qilish bo’yicha ahamiyatidan kelib chiqib aks ettirilgan. 1-rasm. Xorijiy investitsiyalar uchun hudud jozibadorligini (maftunkorligini) baholashning BERI indeksi 5.1-rasmdan ko’rinadiki, «BERI» indeksiga kirgan ko’rsatkichlar orasida siyosiy barqarorlik (0,12 ball) eng katta ahamiyatga ega. Tahlillar ko’rsatishicha, G’arb ekspertlari, aynan, harbiy harakatlar yoki ichki vaziyatning keskinlashuvi yuz bergani bois, shuningdek, iqtisodiy va siyosiy nobarqarorlik tufayli Gruziya, 4 Shu nomdagi firma tomonidan ishlab chiqilgan. BERI INDEKSI xorijiy investitsiyalar uchun hudud jozibaliligini (maftunkorligini) baholashXorijiy investitsiyalar va foydaga munosabati (6 foiz)Siyosiy barqarorlik (12 foiz) Milliychilik imkoniyati: ekspropriatsiyadan rezidentlar uchun afzallikkacha (6 foiz) Devalvatsiya (6 foiz) Iqtisodiy o’sish sur’atlari (10 foiz) Valyuta ayirboshlanishi (10 foiz) Shartnomani bajarish imkoniyati (6 foiz) Ekspertlar va xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari (2 foiz) Transport va aloqaning tashkil etilganligi (4 foiz) Uzoq muddatli kreditlash imkoniyatlari va xorijiy investorlarning sarmoyaga o’z ulushini kiritish shartlari (8 foiz) To’lov balansi holati (6 foiz) Byurokratik tadbirlar – davlat boshqaruvi darajasi (4 foiz) Ish haqi va mehnat samaradorligiga xarajatlar (8 foiz) Qisqa muddatli kreditlash imkoniyatlari (8 foiz) Mahalliy boshqaruv va sherikchilik (4 foiz)

Moldava va Tojikistonga reytinglarda so’nggi o’rinlar berishgan, ya’ni ular «BERI» indeksining eng past ko’rsatkichi darajasiga ega. Mazkur usulning mohiyati shundaki, obro’li ekspertlarni 5 tanlash asosida va ularga 5 balli (0 dan 4 ballgacha va ularning yig’indisi 1 ga teng) shkalada 15 ta asosiy mezonlar bo’yicha mamlakat riskini baholash taklif etiladi. Ushbu usulda baholash mezonlari va ularning qiymatlari quyidagilardan iborat 6 : – siyosiy barqarorlik (0,12); – xorijiy investitsiyalarga bo’lgan munosabat (0,06); – milliylashtirilishi xavfi (0,06), agar mamlakat qonunchiligida mulkni haq to’lamasdan ekspropriatsiya qilish ko’zda tutilgan bo’lsa, 0 ball qo’yiladi; – valyutaning devalvatsiya qilinish ehtimoli va darajasi (0,06); – to’lov balansining holati (0,06); – biznesning byurokratlashish darajasi (0,04); – iqtisodiy o’sish sur’ati (0,1); – valyutaning erkin almashinuv darajasi (0,1); – shartnoma majburiyatlarini bajarish soni (0,06); – mehnat unumdorligi darajasi va ish haqi xarajatlari (0,05); – yuridik va marketing maslahatlarini olish, malakali mutaxassislarni jalb qilish imkoniyati (0,02); – aloqa va transportni tashkil qilish (0,04); – davlat organlari va jamoat tashkilotlarining munosabatlari (0,04); – qisqa muddatli kreditlarni olish shartlari (0,08); – uzoq muddatli kreditlar, xususiy kapitalni olish, foydalanish shartlari (0,08). Umuman olganda, «BERI» xizmati bu borada katta obro’ qozongan tashkilotdir. Mazkur tashkilot kapital import qiluvchi mamlakatlardagi investitsiya muhitini tahlil qilib, investitsiyalarning risklilik darajasini aniqlab beradi. «BERI» xizmati matbuotlar orqali turlicha indekslar bilan investorlarning xorijiy mamlakatlarga investitsiya qo’yishining xavf-xatarlilik, risk darajasini aniqlab 5 Odatda, ekspertlarning umumiy soni taxminan 100 nafardan iborat bo’ladi. 6 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 155-156.

beradi. Hozirda bu xizmat ko’rsatuvchi tashkilot 55 dan ortiq kapital import qiluvchi mamlakatlardagi investitsiya muhitini 15 ta ko’rsatkichni qamrab oluvchi mezon (ball) bilan baholamoqda. Bunda mamlakat investitsiya muhiti qanchalik yuqori ballga ega bo’lsa, u shunchalik barqaror mamlakat hisoblanadi. Bu ball indekslarini hisoblashda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy omillar ta’siri ham hisobga olinadi. Bu tashkilot faqatgina hozirgi joriy davrnigina emas, balki istiqbolda kutilayotgan o’zgarishlarni ham baholaydi. Bir vaqtning o’zida, investitsiyalar samaradorligini aniqlash ularni safarbar etishning istiqbollarini bashoratlashda muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, iqtisodiyot bo’yicha investitsiyalar taqsimotining to’g’ri yo’nalishlarini aniqlab olishga imkon beradi. Shu maqsadda foydalaniladigan ICOR (incremental capital- output ratio) koeffitsienti asosiy kapitalga qo’yilgan mablag’larning kelgusi yilda YaIMning o’sishiga ta’sirini aniqlashga imkon beradi va YaIMda investitsiyalar salmog’ining keyingi yildagi YaIMning qo’shimcha o’sish sur’atiga nisbatini ifodalaydi. ICOR koeffitsienti investitsiya resurslarining samarali ishlatilishini belgilab beruvchi ko’rsatkich hisoblanib, u qanchalik kichik bo’lsa, shunchalik ahamiyatli hisoblanadi va aksincha 7 . Investitsiyalar iqtisodiy o’sishni ta’minlash bilan birga kelgusida investitsiyalash manbalarini yaratish uchun ham xizmat qiladi. Shu sababli yalpi investitsiyalarning YaIMga nisbatan ulushi YaIMning o’sish sur’atidan 4-8 marotaba ko’p bo’lishi lozim. Qolaversa, yalpi investitsiyalarning aholi jon boshiga to’g’ri kelgan miqdorini va uning o’tgan yilga nisbatan o’sish darajasini aniqlash investitsiyalar samaradorligini real baholashning muhim sharti hisoblanadi. Shuningdek, muayyan bir tarmoq bo’yicha yalpi investitsiyalarning samaradorligini aniqlashda joriy davrda tarmoqda band bo’lgan kishilar boshiga nisbatan to’g’ri kelgan o’rtacha investitsiyalar miqdorini hisoblash ham foydalidir. ICOR = I : ∆YaIM (5.1), 7 Siddiqov A. Sanoat ishlab chiqarishga yo’naltirilgan investitsiya mablag’lari samaradorligi. // «Bozor, pul va kredit», 2004. №7-8. – B. 48.

bu erda: I – o’tgan yilda YaIMda investitsiyalarning ulushi; ∆YaIM – yalpi ichki mahsulotning o’tgan yilga nisbatan qo’shimcha o’sish sur’ati. O’zbekiston iqtisodiyoti uchun ICOR ko’rsatkichi darajasini quyidagi jadval orqali ko’rish mumkin. 3 - jadval O’zbekiston iqtisodiyoti uchun ICOR ko’rsatkichlari 8 Yillar Yalpi investitsiyaning yalpi ichki mahsulotga nisbati, foiz hisobida Ya IM ning qo’shimcha o’sish sur’ati, foiz hisobida ICOR (YaIM qo’shimcha o’sishining kapital sig’imkorligi) 2003 19,3 4,4 - 2004 20,3 7,7 2,5 2005 19,8 7,0 2,9 2006 2 2 ,8 7,3 2, 7 2007 2 3 ,0 9 ,5 2,4 2008 25, 0 9 , 0 2, 5 2009 23 8,1 3,08 2010 25 8,5 2,7 2011 23,9 8,3 3,01 2012 22,9 8,2 2,9 2013 23 8 2,8 2014 23,3 8,1 2,8 2015 23,4 8,0 2,9 Jadval ma’lumotidan ko’rinadiki, tahlil etilayotgan davrda YaIMning kapital sig’imkorligini aks ettiruvchi ICOR samaradorligi ko’rsatkichi 2004 yilda 2,5 ga teng bo’lgani holda, 2009 yilda 3,08 ni tashkil etdi. Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, ushbu ko’rsatkich rivojlangan mamlakatlarda 2,4 ga teng 9 . 2015 yilga kelib bu ko’rsatkich 2,9 ni tashkil etdi. 8 Jadval O’zbekiston Davlat statistika qo’mitasining ma’lumotlari asosida tuzilgan. 9 Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. – T.: «Moliya», 2010. – B. 170.

ICOR koeffitsientini hisoblash uslubiyotiga asoslanib, daromad o’sishining kapitalga nisbati ko’rsatkichi o’tgan yilgi yalpi investitsiyalarning (YaIMga nisbatan foizda) joriy yildagi YaIMning o’sish sur’atiga nisbati sifatida aniqlanadi. Lo’nda qilib aytganda, o’tgan yilgi investitsiyalar hajmi joriy yildagi YaIMning o’sishida o’z natijasini beradi. Jahon amaliyotida iqtisodiy o’sishning ijobiy sur’atini ta’minlash uchun bu ko’rsatkichning nisbati 3/1 hisoblanadi. Bu ko’rsatkich qanchalik kichik bo’lsa, shunchalik ahamiyatli (ijobiy) hisoblanadi. Investitsiya mablag’lari samaradorligini aniqlab beruvchi ko’rsatkichlar va ularning tizimlari talaygina. Ular ichida hisoblanishi nuqtai nazaridan qulay bo’lgan ICOR ko’rsatkichidan, mamlakatimiz iqtisodiyotiga, umuman, real sektorga yo’naltirilgan investitsiyalar samaradorligini aniqlashda foydalanamiz. Jahon amaliyotida mamlakatning investitsiya muhitini baholash borasida turli yondashuvlar mavjud. Ushbu yondashuvlar bir-biridan investitsiya muhitini tashkil etuvchi omillarni to’liq yoki qisman qamrab olishi bilan farq qiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, «Standart & Poor’s», «Moody’s» va «Fitch ibca» jahondagi eng yirik reyting agentliklardan hisoblanib, ular emitentning qarz majburiyatlarini ko’rsatilgan muddatda va to’laqonli bajara olish imkoniyatlari va emitentlarning kredit bera olish qobiliyatiga baho beradilar. Agentliklar tomonidan ishlab chiqilgan va tuzilgan reytinglar mamlakat investitsiya muhitini ma’lum darajada baholash imkonini beradi. Masalan, «Standart & Poor’s» uslubiyotiga ko’ra, uzoq muddatli reyting eng yuqori «AAA» ko’rsatkichidan eng quyi «D» ko’rsatkich oralig’ida o’zgarib boradi. «AA» dan «CCC» ko’rsatkichigacha bo’lgan oraliq reytingi «musbat» (+) yoki «manfiy» (–) belgilar bilan to’ldirib borilishi mumkin va ular asosiy ko’rsatkichlarga tegishli bo’lgan oraliq ko’rsatkichlar hisoblanadi. Qarz majburiyatlarini bajarish sifati reytingning quyidagi ko’rsatkichlari orqali baholanadi: – AAA – qarz majburiyatlarini ko’rsatilgan muddatda va to’liq bajarishning eng yuqori qobiliyatini aks ettiradi;

– AA – qarz majburiyatlarini ko’rsatilgan muddatda va to’liq bajarishning yuqori qobiliyatini anglatadi; – A – qarz majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarishning nisbatan yuqori qobiliyati, ammo tijorat, moliya va iqtisodiy sharoitlardagi salbiy o’zgarishlar ta’sirini ifodalaydi; – BBB – qarz majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarishning etarli darajadagi qobiliyati bo’lib, moliya va iqtisodiy sharoitlardagi salbiy o’zgarishlar ta’sirining yuqori darajada sezilishini ifodalaydi; – B – moliya va iqtisodiy sharoitlardagi salbiy o’zgarishlar ta’sirining keskin sezilishi hamda qarz majburiyatlarini ko’rsatilgan muddatda va to’liq bajarish imkonining mavjudigini bildiradi; – CCC – emitentning qarz majburiyatlarini bajarmaslik ehtimolining mavjudligi bo’lib, qarz majburiyatlarining o’z vaqtida bajarilishi qulay tijorat, moliyaviy va iqtisodiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi; – CC – hozirgi davrda emitentning qarz majburiyatlarini bajarmaslik ehtimolining yuqori ekanligini ifodalaydi; – C – emitentga nisbatan bankrotlik yoki protsedurasi qo’zg’atilgan holda to’lovlar yoki qarz majburiyatlarining bajarilishi davom etayotganligini bildiradi; – CD – boshqa qarz majburiyatlarini ko’rsatilgan muddatda va to’liq to’lanayotgan sharoitda ushbu qarz majburiyati bo’yicha tanlanma defolt mavjudligini aks ettiradi; – D – qarz majburiyatlari bo’yicha defoltni ifodalaydi. – «AAA», «AA», «A» va «BBB» kategoriyalari reytingi investitsion klass reytinglari hisoblanib, «BB», «B», «CCC», «CC» va «C» kategoriyalari reytingi spekulyativ klassga ma’lum darajada kiradi. Kredit reytinglarini ishlab chiqishning asosiy tashkiliy qismi ularning o’zgarishini prognozlash hisoblanadi. Prognozning quyidagi tavsiflari keng qo’llaniladi: «ijobiy» (reytingning ko’tarilishi ehtimoli), «salbiy» (reytingning pasayishi ehtimoli) va «barqaror» (reytingning o’zgarishi kuzatilmaydi). Reyting agentliklari tomonidan reyting o’zgarishi tendentsiyalarini aniqlash murakkab bo’lgan holatda «rivojlanayotgan» prognoz tavsifidan

foydalaniladi va u reytingning ko’tarilishi yoki pasayishi ehtimoli borligini anglatadi.

3. Investitsiya muhitida investitsiya salohiyatining o’rni. Investitsiya muhitini shakllantirishda huquqiy-me’yoriy tizim Investitsiya muhitini yaxshilashdan maqsad investitsiya salohiyatini oshirish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Investitsiya salohiyati deganda iqtisodiy faoliyatda ishlatiladigan (foydalaniladigan) ishlab chiqarish zaxiralari, quvvatlari, kuchlari, imkoniyatlari kabilardan iborat resurslar yig’indisi tushuniladi. Investitsiya salohiyati foyda olish yoki ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan aktivlarga mablag’ kiritish (qo’yish) imkoniyatlari darajasini xarakterlaydi. Investitsiya salohiyati – mamlakatda asrlar davomida shakllangan bir qancha omillar yig’indisini tavsiflaydi. Bu omillar ishlab chiqarish omillari, tabiiy resurs omillari, mehnat omillari, innovatsiya va iste’mol omillari hamda mamlakatning moliyaviy salohiyati kabilarni qamrab oladi (5.2-rasm). 2-rasm. Investitsiya salohiyati omillari Tabiiy salohiyat tabiiy resurslar miqdori va sifati, mamlakatning iqlimi, tabiiy- geografik shart-sharoitlarini o’z ichiga oladi. Tabiiy resurs omillari 10 ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda muhim o’rin tutadi va quyidagilarni qamrab oladi: mineral resurslar (foydali qazilmalar); agromuhit shart-sharoitlari; er va suv resurslari; o’simlik va hayvonot dunyosi va boshqalar. 10 Ma’lumot uchun: Yaponiya, Janubiy Koreya va qator G’arbiy Evropa mamlakatlarida tabiiy resurslarning kamyobligi texnika-texnologiya vositasida ortig’i bilan qoplanadi. Tabiiy-resurs salohiyati Mehnat salohiyati Ishlab chiqarish salohiyati Innovatsion salohiyat Iste’mol salohiyati Moliyaviy salohiyatInvestitsiya salohiyati

Mehnat salohiyati iqtisodiy faol aholi soni, yoshi, aholining bilim darajasi kabilarni xarakterlaydi. Shuningdek, ishlab chiqarishga layoqatli, bilim, malaka, mahoratga ega bo’lgan kishilardan iborat bo’lsa, intellektual salohiyat jamiyat a’zolarining ilmiy, ma’rifiy, ma’naviy, intellektual salohiyatini ko’rsatadi. Qoida tarzida, xorijiy investorlarni malakali ish kuchi va arzon ish haqi to’lanadigan hududlar jalb qiladi. Ishlab chiqarish salohiyati mamlakatdagi mavjud ishlab chiqarish quvvatlari, ishlab chiqarish vositalari, iqtisodiyot tarkibi, qazib oluvchi, qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari, muvaffaqiyatli amalga oshirilgan investitsiya loyihalari soni (qo’shma korxonalar tomonidan amalga oshirilgan investitsiya loyihalarini ham qo’shgan holda), kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish holati va boshqalarni ifodalaydi. Texnika-texnologiya salohiyati mamlakatdagi mashina-mexanizmlar miqdori, ularning tarkibi, texnologik tizim kabilardan iborat bo’lib, u fan yutuqlari va ularning qay darajada tatbiq etilishi bilan bog’liq. Innovatsiya salohiyati mamlakatdagi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, texnika va texnologiyalarning yangilanish darajasi (yangi avlodi), milliy ishlab chiqarishdagi yangiliklar, kashfiyotlarni xarakterlaydi. Iste’mol salohiyati investorlar tomonidan mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ichki bozorda qancha ulishi sotilish, shu asosda talabni o’rganish, raqobatchilar va aholining daromadlari darajasi sifatida qaraladi. Moliyaviy salohiyat ushbu mamlakatning moliyaviy imkoniyatlari, iste’mol va jamg’armaning nisbati, bank sohasida pul-kredit va depozit siyosati, tashqi qarzlar holati, ichki zaxiralar va boshqalarni xarakterlaydi. Investitsiya salohiyatini ifodalovchi ushbu omillarning mavjudligi xorijiy tadbirkorlarning aynan o’sha mamlakatga investitsiya qilishining asosiy sabablaridan bo’lishi mumkin. Biroq, investitsiya salohiyatining mavjudligi xorijiy investitsiyalarning uzoq muddat davomida barqaror kirib kelishini kafolatlay olmaydi. Mamlakatdagi qulay investitsiya shart-sharoitlarisiz investitsiya

salohiyati hali «hazm qilinmagan» boylik hisoblanadi. Investitsiya muhitini baholash, aynan, investitsiya shart-sharoitlariga asoslanadi. Investitsiya shart-sharoitlariga quyidagi omillar kiradi: – umumiqtisodiy shart-sharoitlar – YaIMning o’sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi, foiz stavkasi, ishlab chiqarish hajmi va tarkibi, to’lov balansi, monopolizm darajasi, valyuta konvertatsiyasi, tashqi qarz, investitsiyalar hajmi va moliyalashtirish manbalari, davlat byudjeti defitsiti va boshq.; – siyosiy shart-sharoitlar – mamlakatdagi siyosiy barqarorlik, investitsiya faoliyatini tartiblovchi va investorlarning huquqlarini va ularga yaratilgan kafolatlarni ta’minlovchi me’yoriy-huquqiy hujjatlarning mavjudligi va amal qilishi, jinoyatchilik va korruptsiya holati va boshq.; – bozor mexanizmi shart-sharoitlari – bozor infratuzilmasining rivojlanganligi: bank, sug’urta, fond bozori, transport va aloqa, raqobat va narx shakllanishi va boshq.; – axborot ta’minoti shart-sharoitlari – axborot va telekommunikatsiyalarning rivojlanganligi, raqobatchilar to’g’risidagi ma’lumotlarni tezkorlik bilan olish imkoniyatlari, mahalliy hamkorlar to’g’risidagi ma’lumotlarning shaffofligi va boshq.; – ekologik shart-sharoitlar – mamlakatdagi ekologik holat, mamlakatda va qo’shni davlatlarda ekologik xavfli hududlarning mavjudligi, xalqaro qonunchilikdagi ekologik me’yorlarga amal qilish holati va boshq.; – ijtimoiy madaniy va etnografik shart-sharoitlar – mahalliy aholining mentaliteti va madaniyati, aholining hayot tarzi va turmush holati, jamiyatning xorijiy investitsiyalarga bo’lgan munosabati va boshq. Ma’lumki, hukumat mamlakatdagi investitsiya shart-sharoitlarini takomillashtirib, makroiqtisodiy holatni yaxshilaydi, iqtisodiy barqarorlikka erishishga harakat qiladi va iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Bu esa, nafaqat, xorijiy investorlar uchun investitsiya muhitining jozibadorligini ta’minlaydi, balki ichki investitsiya jarayonlarini faollashtiradi.

Ta’kidlash joizki, mamlakatimizda investitsiya muhitini shakllantirishda huquqiy-me’yoriy tizimni doimo takomillashtirib borish talab etiladi. Bu, o’z navbatida, xorijiy sarmoyalar kirib kelishini rag’batlantirib, iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Asosiy adabiyotlar 1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b.

Похожие

Investitsiya faoliyatini rivojlantirishda investitsiya

Investitsiya faoliyatini kreditlash

Investitsiya faoliyati va investitsiya siyosati

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari

Investitsiya loyihalarining moliyaviy iqtisodiy faoliyatini baxolash