Institutsionalizm - Экономика - Рефераты

Institutsionalizm

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Institutsionalizm Reja: 1. Institutsionalizmning umumiy tavsifi 2. Urushdan keyingi institutsionalizm (40-70 y.)

Institutsionalizmning umumiy tavsifi XIX asrning oxiri XX asrning boshida yuzaga kelgan konkret - tarixiy sharoit ta ’ sirida AQSh sotsial - iqtisodiy jihatdan dunyoda eng rivojlangan mamlakatga aylandi . Aynan Amerikada birinchi bo ` lib erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotning monopolistik iqtisodiyotga o ` tishi bilan bog ` liq bo ` lgan muammolar ancha keskin shaklda namoyon bo ` la boshladi . Bu AQShda ilk bor antimonopol chora-tadbirlarning ishlab chiqilishiga, ularning XIX asrning oxirida mamlakatda qo`llanishilshiga asosiy sabablardan biri bo`ldi. Keyinchalik dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar bunday chora-tadbirlardan keng qo`llana boshladi. XX asrning boshida AQSh iqtisodchi-olimlari iqtisodiyotda kuchayib borayotgan monopolistik tendentsiyalarni tahlil qilgach va o`z mamlakatining «antitrest» siyosatiga ta’sir ko`rsatgach, iqtisoiyot ustidan sotsial nazorat qilish kontseptsiyasiga asos soldi. Ularning nazariyasi hozirgi kunda iqtisodiy fanda sotsial institutsional yoki oddiy qilib aytganda institutsionalizm deb ataluvchi yangi yo`nalishni boshlab berdi «Institutsionalizm» atamasi asosida «institut» tushunchasi yotadi, u institutsionalistlar tomonidan iqtisodiyotda va undan tashqaridagi rivojlanishda asosiy kuch sifatida ko`riladi. Institutsionalizm tarafdorlari «institut»larga xar hil kategoriya va tushunchalarni (masalan, davlat, oila, tadbirkorlik, monopoliyalar, xususiy mulkchilik, kasaba uyushmalari, din, ahloq va shu kabilar), mamlakatdagi an’ana, urf-odat, etika, huquqiy qoidalar, ijtimoiy psixologiya va asosiysi - iqtisodiyot evolyutsiyasini kiritadilar. Institutsionalizm – bu ma’lum ma’noda iqtisodiy nazariyadagi yangi klassik yo`nalishga muqobildir. Agar yangi klassiklar A. Smitning bozor xo`jaligi mexanizimining takomilashganligi va iqtisodiyotning o`zini-o`zi tartiblashi to`g`risidagi tezisiga va «sof iqtisodiy fan» ga amal qilsalar, institutsionalistlar esa moddiy omillar bilan birga iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ruxiy, ma’naviy, huquqiy va boshq omillarni hisoblaydilar. Boshqacha aytganda,

institutsionalizm o`zi tahlil qiladigan predmet sifatida sotsial-iqtisodiy rivojlanishning ham iqtisodiy, ham noiqtisodiy muammolarni ilgari surdi. Bunda tadqiqot ob’ekti institutlar-birlamchi yoki ikkilamchi turlarga ajratilmaydi va bir- birlariga qarshi qo`yilmaydi. T. Veblen – institutsionalizm asoschisi Institutsionalizmning vatani AQSh, uning asoschisi Torsten Veblen (1857- 1929) hisoblanadi. Zamonaviy institutsionalizm yo`nalishining dastlabki ko`rinishlari T. Veblenning «Bekorchilar sinfi nazariyasi» asarida izohlab berilgan. Mazkur kitob muallifining fikriga ko`ra, iqtisodiy nazariyalar bilan iqtisodiy reallik o`rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi, gormoniyaga (muvozanatga) asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz evolyutsiya sodir bo`ladi, yashash uchun keskin kurish ketadi. Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkulligini doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam» modeli shak-shubxasiz eskirdi. Haqiqatda esa insonning hatti harakati juda ko`p omillarga bog`liq, ko`pincha ichki qarama-qarshiliklarga. Taqlid qilishga va raqiblikka bo`lgan tug`ma moyillik bilan birga, uning hatti harakatiga an’ana, ahloq, urf-odat, shuningdek obro`ga bo`lgan intilish juda kuchli ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun iqtisodiy tahlil qilishda har xil «institutlarni» (ular yuqorida ko`rib chiqildi) hisobga olish zarur. T. Veblenning fikriga ko`ra, alohida sub’ektlarning hatti harakatini emas, balki kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalarning ish harakatini o`rganish kerak. Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy sub’ektlarning asosiy unsurlari (yer egalari, ishchilar, kapitalistlar va injener - texnik ishchilar) o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ularning roli har xildir. Bozor xo`jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hokimiyat va mulk tadbirkorlar qo`lida bo`ladi. Oldin yagona bo`lgan bu sinf keyinchalik kapital egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga bo`linadi. Kapital egalarini faqat o`z kapitallariga keladigan foyda qiziqtiradi, ular o`z kapitallarini ishlab chiqarishga qo`ymaydilar, balki faqatgina kreditga beradilar. Ularning daromad manbai real sektor emas, balki moliya sohasida aylanib turuvchi qimmatli

qog`ozlar hisoblanadi. Bu ma’noda kapital egalari bekorchilar sinfini tashkil etadi. Ishchilar, shuningdek ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik mutaxassislar unumli sinf hisoblanadilar, ular o`z kapitallariga ega emas va bekorchilar sinfi kreditga qo`ygan vositalardan foydalanib ish yuritadilar. Bekorchilar sinfining xukumronlik mavqei barcha iqtisodiyotda kreditning rolini haddan tashqari oshirib yuboradi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik maqsadlarga foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo`naltirilmaydi. Kredit inflyatsiyasi vujudga keladi, uning orqasidan ssudani zudlik bilan qoplash talabi zarurligi kelib chiqadi. Natijada ommaviy bankrotlik va turg`unlik yuzaga chiqadi, ular o`zining davom etishi muddati bo`yicha iqtisodiy yuksalish davridan ancha ortib ketadi. Bekorchilar sinfi bilan unumli sinf o`rtasidagi antagonizmning echilishi hokimiyatning texnokratlar qo`ligi o`tishiga olib keladi. Kapitalga bo`lgan mulkchilik aktsionerlik shaklini oladi va shu bilan xususiy mulk bo`lishdan to`xtaydi. Institutsionalizmdagi rahnamolar Institutsionalizm yo`nalishiga yangi hayot bag`ishlagan Amerika iqtisodchilari Jon Kommons (1862-1945) va Uesli Mitchell (1874-1948) hisoblanadi. J. Kommons o`zining «institutsional iqtisodiyot» kitobida xo`jalik jarayonlarga ta’sir etuvchi har xil noiqtisodiy (avvalo huquqiy) omillarni tadqiqot qildi. U Amerika ishchilar harakati, kasaba uyushmalarining va tadbirkorlar ittifoqining tashkil topishi tarixini o`rgandi, mehnat huquqini tahlil qildi. J. Kommons fikriga ko`ra, jamiyatning huquqiy tizimi xo`jalik hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uningcha, bitim (ya’ni huquqiy akt) iqtisodiy tizimning bosh bo`g`ini hisoblanadi. Bitim ishtirokchilari sifatida ko`proq individlar emas, balki kasaba uyushmalari va tadbirkorlar ittifoqlari qatnashadilar. Bitim o`z tabiatiga ko`ra uning ishtirokchilari manfaatlari ixtilofli bo`lishini taqozo etadi. Bunda xakamlik vazifasini davlat o`z zimmasiga oladi. U vujudga keladigan qarama- qarshiliklarni echib beradigan huquqiy mexanizmni ishlab chiqishi lozim. Masalan,

yollanma ishchilar bilan tadbirkorlar o`rtasida kelib chiqishi mumkin bo`lgan qarama-qarshiliklar kasaba uyushmalari va tadbirkorlarning maqsadga muvofiq o`zaro ta’siri, samarali mehnat huquqi va maxsus hukumat hay’ati faoliyati tufayli echilishi mumkin. J. Kommons o`zining ijtimoiy hayotga bo`lgan qarashlarini tajribada realizatsiya qilish maqsadida Amerika mehnat federatsiyasi bilan faol hamkorlikda ish yuritdi. 1935 yili uning ta’siri asosida AQShda pensiya ta’minotiga asos solgan «Sotsial himoya to`g`risida akt» qabul qilindi. U. Mitchell fikriga ko`ra kishilar faoliyatida asosiy harakatlantiruvchi kuch pul hisoblanadi. Aynan moliyaviy institutlar inson hatti harakatining xarakterini aniqlab beradi. U. Mitchell o`z asarlarida axborotlarni ishlashda statistik tahlil vositalaridan va matematik uslublardan keng qo`llandi. Mazkur uslub bozor kon’yukturasi dinamikasini empirik (tajribaga asoslangan) tadqiqot qilishga, kapitalistik xo`jalikning bir qator tsiklli tebranish qonuniyatlarini ochib berishga imkon berdi. Uningcha, har bir tsikl o`ziga xosligi bilan ajiralib turiladi, ularning asosida juda ko`p sabablar yotadi, ular betakrordir. Shuning uchun bitta universal tsikllar nazariyasi bo`lishi mumkin emas. U. Mitchell o`z tadqiqodlariga asoslangan holda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yordamida inqirozsiz tsikl kontseptsiyasini asoslab berishga harakat qildi. Maxsus davlat rejalashtiruvchi organlarini tuzish, uning fikriga ko`ra, tsiklli tebranishni yumshatish va qulay iqtisodiy kon’yukturaga erishish vositasi bo`lishi kerak. Bunda rejalashtirish majburiy xarakterda emas, balki tavsiyali xarakterda bo`lib, u real, erishish mumkin bo`lgan pirovard maqsadlar ko`zda tutilgan ilmiy prognozlashtirishga asoslangan. U. Mitchellni AQShda iqtisodiy tadqiqodlar milliy byurosi asoschisi va iqtisodiyotdagi tsiklli hodisalarni birinchilardan bo`lib tadqiqot qilgan iqtisodchi deb tan olinishi unga katta shuhrat keltirdi. U psixologik tahlilni hisobga olgan holda, sotsial-madaniy muammolar bilan birgalikda pul, moliya va kredit omillari sohasidagi iqtisodiyotga davlatning ta’sir ko`rsatishi mumkin va zarur deb hisobladi.

Urushdan keyingi institutsionalizm (40-70 y.) Institutsionalistlar asta-sekin boshqa iqtisodiy maktablar talqin qila boshlagan iqtisodiy muammolarni tahlil qila boshladilar. Lekin bunda ular o`z tahlilini har xil siyosiy va sotsial madaniy institutlarni hisobga olgan holda olib bordilar. Asosiy e’tibor ijtimoiy samaradorlik va ijtimoiy xarajatlar tushunchasiga berila boshladi. J.K. Gelbreyt: «Yangi industrial jamiyat kontseptsiyasi» Ikkinchi jahon urushidan keyin sof institutsionalizm bir oz susaydi, ammo Jon Kennet Gelbreyt (1909 yil tug`ilgan) asarlarida bir muncha o`zgargan shaklda qaytadan tiklandi. Uning «Yangi industrial jamiyat» nomli asosiy asari iqtisodiyotda «texnostruktura»ning tahlili va roliga bag`ishlangan. Texnostruktura deganda, J.K. Gelbreyt fikriga ko`ra, texnologiyalar bo`yicha olimlarni, konstruktorlarni, mutaxassislarni o`z ichiga oluvchi jamiyat qatlamlari, boshqaruv, moliya va umuman olganda, yirik korporatsiyalarning normal ishlashini ta’minlash uchun kerak bo`lgan barcha narsalar tushuniladi. J.K. Gelbreyt fikriga ko`ra, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti hatti harakati murakkab texnikalarni ishlab chiqaruvchi yirik korporatsiyalar bilan aniqlanadi. Zamonaviy korporatsiyalarda real iqtisodiy hokimiyat kapital egalariga emas va hatto menejerlarga ham emas, balki texnalogik bilim egalari – texnostrukturaga tegishli bo`ladi. Texnostruktura vakillari ishlab chiqarish to`g`risida o`ziga xos professional bilimga va qaror qabul qilish uchun zarur bo`lgan axborotlarga ega. Albatta, rasmiy jihatdan muhim qarorlar, qoidaga ko`ra, kompaniyaning etakchi menejerlari – direktor va uning o`rinbosarlarining alohida huquqi hisoblanadi. Lekin barcha qarorlarni qabul qilish deyarli 100 foiz axborotlarga bog`liq. Axborotlar esa texnostruktura «nazorati» ostida bo`ladi. Texnostrukturaning hukmronlik qilish sababini J.K. Gelbreyt tarixiy o`xshashlik nuqtai nazaridan asoslab berishga harakat qiladi. Industrial jamiyatgacha bo`lgan davrda asosiy ishlab chiqarish omili yer hisoblangan, negaki u ancha noyob resurs sifatida bo`lgan. Shuning uchun real hokimiyat yer egalariga qarashli bo`lgan. Buyuk geografik kashfiyotlar va sanoat to`ntarilishi natijasida yer

resurslari o`zining noyoblik xususiyatini yo`qotadi va ishlab chiqarishning hal qiluvchi omili kapital kelib chiqadi. Hokimiyat kapital egalari qo`liga o`tadi. Zamonaviy jamiyatda eng noyob resurs – axborot, fan-texnika bilimi. Shuning uchun real hokimiyat texnostruktura qo`lida. T. Veblen o`z nazariyasida, texnokratiya jamiyatda oldingi qatorlarda bo`lish kerak deb aytgan bo`lsa, J.K. Gelbreyt esa, u amalga oshirildi deb tasdiqlaydi. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotining barcha eng muhim hodisalarini J.K. Gelbreyt zamonaviy texnika taraqqiyotining to`g`ridan-to`g`ri va bevosita natijasi deb tushuntiradi. Texnika va texnalogiya, uning fikriga ko`ra, hozirgi zamon kapitalizmi uchun xarakterli bo`lgan yangi iqtisodiy belgilarni vujudga keltiradi. Ulardan eng muhimi rejalashtirishdir. Korporatsiyalarni boshqaruvchi texnostruktura ularning ish faoliyatini bir necha yil oldinga rejalashtiradi. Rejalashtirish va bitimlar tizimi (xom ashyo, asbob ukunalar, ilmiy va konstruktorlik ishlamalarni etkazib berish bo`yicha) barqarorlikni keltirib chiqaradi, raqobatni esa bartaraf etadi. Chunki reja raqobat bilan unchalik «chiqisha olmaydi». Shuning uchun hozirgi zamon iqtisodiyotida muttasil va har tomonlama korporatsiyalararo shartnomalar tuzuladiki, ular bozorning boshqarilib turilishini, barqaror bo`lishini ta’minlaydi. Stixiyali bozor va erkin raqobat faqat darsliklarda qolib ketadi, zamonaviy rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti esa, uzoq muddatli rejalashtirish asosida texnostruktura bilan boshqarilib turiladi. J.K. Gelbreyt o`zining keyingi asarlarida texnostrukturaga nisbatan tanqidiy fikrlarni aytgan. U texnostrukturani «bozor tizimini» eksplutatsiya qilishda (mayda va o`rta biznesni), davlat amaldorlari bilan qo`shilib ketishda, qurollanish ketidan quvishda, tabiiy resurslardan foydalanishdagi isrofgarchilikda, bozorga ta’sir ko`rsatishning monopolistik uslublarini qo`llashda ayibladi. Yirik korporatsiyalar davlat mashinasi bilan uzviy bog`langan va undan naf ko`radi: qulay buyurtmalarni va soliq imtiyozlarini oladi, raqobat kurashida siyosiy mexanizmdan foydalanadi. J.K. Gelbreyt davlat va jamiyat tomonidan texnostruktura faoliyati tartibga solinib turilishini qayd qilib o`tadi.

U shuningdek mayda va o`rta tadbirkorlikni va sotsial texnostrukturani (uy- joy qurilishini, ijtimoiy transportni, tibbiy xizmatni, qishloq xo`jaligini, san’atni) davlatning qo`llab quvvatlashini talab qilib chiqdi. «Bozor tizimida» bahoni va ish haqini bevosita tartiblash, uning fikricha, tadbirkorlarda va ishchilarda kelgusidagi baho va daromadlarga bo`lgan ishonchini o`yg`otadi. Bu ishlab chiqarish va xususiy investitsiyalarning barqarorlashuviga olib keladi. Davlatning aralashuvi eng avvalo «bozor tizimi» zarar ko`radigan inflyatsiyani to`xtatish uchun ham zarur. Hukumat korporatsiyalar bilan nufuzli kasaba uyushmalarining o`zaro ta’sir ko`rsatish jarayoniga aralashuvi va yirik biznesdagi baho va mehnat haqi darajsini bevosita nazorat qilib turishi kerak. Konvergentsiya kontseptsiyasi Nobel mukofoti sohibi, gollandiyalik olim Yan Tinbergen XX asrning 60- yillari ilgari surgan konvergentsiya kontseptsiyasi ko`pchilik iqtisodchilar tomonidan qo`llab quvvatlandi. Ushbu kontseptsiyaga ko`ra kapitalizm bilan sotsializm rivojlana borgan sari har ikkalasida o`xshash belgilar yuzaga keladi (kapitalizmda rejali ish roli oshib boradi, sotsializmda bozor munosabatlari rivojlanadi), tafovutlar asta-sekin yo`qolib boradi. Ishlab chiqarish sharoitlari, madaniyat va fan-texnikaning rivojlanishi umumiy taraqqiyot natijasida har ikkalasida tobora bir xillashib boradi. Kapitalizm ham, sotsializm ham ayni bir xil muammolarni hal qilishga, ularni hal etishning bir xil uslublarini qo`llashga intiladi. Konvergentsiya texnikada, iqtisodiyotda, siyosatda, sotsial sohada kuzatiladi. Ya. Tinbergan hozirgi paytda hech qayerda «sof kapitalizm» yo`q deb hisoblaydi. Bu borada fikr yuritgan J.K. Gelbreyt texnika taraqqiyotini kapitalizm va sotsializmning yaqinlashuvi negizi sifatida ilgari suradi. U konvergentsiya moyilligini yirik ishlab chiqarishning o`sishida, jami talabning davlat tomonidan tartibga solinib turishi va hakozolarda ko`radi. «Biz, - deb xulosa qiladi Gelbreyt, - go`yoturlicha bo`lgan ikkita industrial tizimning konvergentsiyasi hamma eng muhim sohalarda sodir bo`layotganligini ko`rib turibmiz».

Iqtisodiyotni davlat yo`li bilan tartibga solib turishni birinchi o`ringa qo`ygan A. Bergson «har ikkala tizim unchalik xilma-xil emas va keyinchalik ular o`rtasidagi tafovut yanada ko`proq kamayib borishi mumkin», deb yozadi. Amerika sotsioligi P. Sorokin barcha asosiy yo`nalishlar bo`yicha tabiatshunoslik va texnika, ijtimoiy fanlar, maorif, san’at, din, nikoh va oila, iqtisodiy tizim, ijtimoiy munosabatlar, siyosiy tizim sohalarida kapitalizm bilan sotsializmning yaqinlashuvini targ`ib qildi. Uning fikricha, kapitalizm va sotsializmning o`zaro konvergentsiyasi oqibatida ulardan farq qiladigan qandaydir oraliq jamiyat yuzaga keladi. «Xalq kapitalizmi» Urushdan keyingi yillari institutsionistlar o`zlari oldin taklif qilgan «boshqaruvchilar inqilobi» va «jamoa kapitalizmi» kontseptsiyalarini davom ettirdilar. Mazkur kontseptsiyaga binoan hozirgi zamon g`arb mamlakatlarida hokimiyat ayrim shaxslar qo`lida emas, balki jamoalar, eng avvalo texnokratlar va menejerlar qo`lida bo`ladi. Bu mulkning juda ko`p mayda aktsionerlar o`rtasida bo`linib ketishi bilan va ishlab chiqarish jarayonining qiyinlashi bilan bog`liq. Institutsionalistlar tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy fandagi boshqa yo`nalish – iqtisodiy rivojlanish nazariyasidir. Bunda asosiy e’tibor iqtisodiy o`sishning texnikaviy-xo`jalik omillariga (texnikaning rivojlanishi darajasi, ijtimoiy mahsulotdagi investitsiyalar ulushi va b.) qaratilgan. XX asr 40-yillari «xalq kapitalizmi» kontseptsiyasi shakllandi, unda XIX asr oxiridan boshlab kapitalistik tizimda yuz bergan o`zgarishlar qayd etiladi. Yirik korporatsiyalar va davlat tomonidan bozorning tartibga solinib turilishi bozordagi beqarorlikni va ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini bartaraf etishga imkon beradi. Aktsiyalarning keng tarzda tarqalishi yollanma ishchilarni kapital egalariga aylantiradi, bu hol asta-sekin kapitalistlar bilan yollanma ishchilar o`rtasidagi qarama-qarshilikka barham beradi. Davlatning faol qayta taqsimlash siyosati, keng aholi qatlamining mulkchilikda va kichik biznesda qatnashishi, yuqori iqtisodiy o`sish sur’atlari tufayli umumiy farovonlik darajasining oshishi - bular hammasi sotsial guruhlar o`rtasidagi tafovutni yo`qotadi, sinfiy ixtilof asosini bartaraf etadi.

Mazkur o`zgarishlar jamiyatning sotsial-psixologik holatiga ijobiy ta’sir ko`rsatdi va iqtisodiy rivojlanishga imkoniyat yaratib berdi. Bu xususida R. Xeylbruner tasdiqlaganidek: «kapitalizm yangi tizim tufayli ancha diqqatga sazovor va hech qachon boshidan kechirmagan uzoq muddatli iqtisodiy o`sish yo`liga o`tdi… Ushbu tizim tufayli sanoati rivojlangan mamlakatlarda aholining keng qatlamini o`z ichiga olgan mislsiz rivojlanish qo`lga kiritildi». «Industrial jamiyatdan keyingi jamiyat» XX asr 60-yillarning oxiriga kelib aholi turmush darajasining o`sishi, xizmat ko`rsatish sohasining va iqtisodiyotda axborot sektorining roli kuchayib borishi bilan jahon iqtisodiy adabiyotlarida «Industrial jamiyatdan keyingi jamiyat» kontseptsiyasi keng tarqala boshladi. Amerika sotsiologi Deniel Bell (1919) hozirgi zamon ijtimoiy tizimini asosiy xarakatlantiruvchi va qayta tashkil etuvchi kuch fan-texnika inqilobi deb hisoblaydi. Fan-texnika inqilobi ta’sirida iqtisodiy jarayonlarda, mulkchilik munosabatlarida, hokimiyatning tuzilishida, madaniyat, ma’naviyat va mafkura sohasida juda katta o`zgarishlar amalga oshiriladi. «Industrial jamiyatdan keyingi jamiyat» tizimining o`ziga xosligi shundan iboratki, u eng avvalo xizmat ko`rsatish jamiyati bo`lib, aholining ko`pchiligi shu sohada ish bilan band bo`ladi. Bu jamiyat yana shu bilan ifodalanadiki, iqtisodiyot «uyg`unlashgan xarakter» kasb etadi, uning rivojlanish sur’ati oshadi, umumiy farovonlik, aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlarning yuksak darajasi ta’minlandi, axborot hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Axborot umumxalq boyligi hisoblanadi, uni monopollashtirish juda qiyin. Shuning uchun xususiy mulk va bozor mexanizmlari roli pasayib bormoqda: «Hozir mulkchilik yuridik yasama vaziyatdan bo`lak narsa emas; korporatsiyalar xususiy mulkchilik instituti belgilarini yo`qotdi va faqat tashkil qilish shakli hisoblanadi». Insonning jamiyatdagi o`rni, mavqei va nufuzi endi uning mulkiy boyligidan ko`ra, uning malakasi v bilim darajasiga ko`proq bog`liq bo`ladi.

Haqiqatdan ham jamiyatda xizmat ko`rsatish va axborot sohasining yuksak darajada rivojlanishi bunday jamiyatda sifat o`zgarishlar yuz berganligidan dalolat beradi. Iqtisodiy o`sish bosqichlari Amerika olimi Uolter Rostou (1916) o`zining «Iqtisodiy o`sish bosqichlari» (1960) kitobida jamiyatning xo`jalik rivojlanishi bosqichlarini ko`rsatib berishga harakat qildi. Rostou jamiyat taraqqiyotini bosqichlariga ajratishda texnikaviy – xo`jalik ko`rsatkichlarini – texnika taraqqiyoti darajasi, jamg`arish normasi, iste’mol darajasini asos qilib oladi. Unda sotsial omillar ikkinchi o`ringa suriladi va ular texnalogik sharoitlarni ta’minlash uchun qancha zarur bo`lsa, faqat shuncha darajada tahlil qilinadi. Iqtisodiy o`sish qonuniyatlari iqtisodiy tizim xususitlariga bog`liq emas, ular bozor va shuningdek buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotda bir xil hisoblanadi. U. Rostou iqtisodiy taraqqiyotning beshta bosqichini ko`rsatib beradi: 1. An’anviy jamiyat: «Nyutongacha bo`lgan fan va texnika» bilan hamda qishloq xo`jaligining ustunligi bilan ifodalanadi. 2.O`tkinchi jamiyat. Bu yerda iqtisodiy o`sish uchun shart-sharoitlar yaratilgan bo`ladi: fan yutuqlari ishlab chiqarishga tadbiq etiladi, banklar paydo bo`ladi, ishlab chiqarishni investitsiyalash kuchayadi. 3.Yuksalish davri (sanoat inqilobi): eski an’anviy uklad asosan tugatiladi, iqtisodiy o`sish normal holat hisoblanadi, ishlab chiqarish sanoatning asosiy tarmoqlarining jadal rivojlanishi amalga oshiriladi, davlat eksportni rag`batlantiradi. 4.Etuklik bosqichi: aholining o`sishga qaraganda mahsulot ishlab chiqarishning doimo ortiq bo`lishi ta’minlanadi, milliy iqtisodiyotning jahon xo`jaligiga integratsiyalashuvi kuchayadi, an’anviy jamiyat batmom tugatiladi. 5.Ommaviy iste’mol bosqichi: uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari va xizmat ko`rsatish asosiy ahamiyat kasb etadi. U. Rostou AQSh iqtisodiy tizimini ijtimoiy evolyutsiyaning yuqori bosqichi, ommaviy iste’molning yuqori darajasi bosqichi, barcha boshqa mamlakatlarning kelajakdagi rivoji uchun model deb tasvirlaydi. Uningcha, kommunizm – bu industrlashtirishni jadallashtirish zarurati tug`ulgan hollarda «o`tkinchi davrning

kasali», «yagona industrial jamiyat»ga o`tishning mumkin bo`lgan yo`llaridan biridir. Sotsializm yuksalish bosqichiga yaqinlashganda va yuksalish bosqichining o`zida jamiyatni jadallashtirishga qodir. «Ammo kommunizm o`z mohiyatiga ko`ra yuqori ommaviy iste’mol davrida barham topishi kerak». Hozir hammaga ayonki, bu bashorat amalga oshdi.

Adabiyotlar: 1. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 2. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 3. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 4. Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. M.: «Delo Ltd», 1994. 5. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi T.: «Fan», 1997. 6. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Tsentr», 1998. 7. Mayburd E.M. Vvedenie v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M.: «DELO – VITA-PRESS», 1996. 8. Leontev V.V. Ekonomicheskie esse. Teorii, issledovaniya, fakti i politika. M.: Politizdat, 1980. 9. Samuelson P. Ekonomika. V 2-x. t. M.: Algon, 1992 g. 10. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 11. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 12. O`lmasov A., Sharifxo`jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Mehnat», 1995. 13. Xayek F.A. Daroga k rabstvu. M.: Ekonomika, 1992. 14. Xaylbroner R.L. Ekonomicheskaya teoriya kak universalnaya nauka (THESIS). Zima 1993. t.1. Vip. 1. 15. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: INFRA-M, 1999.

Похожие

Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi

Iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risidagi turli xil nazariya va qarashlar

Transaksiya va transaksiya xarajatlari

Jismoniy shaxslar tomonidan majburiyatlarni bajarilishi va nazorat qilish

Korxona biznes rejasi tushunchasi va ularni tuzish tartibi