Transaksiya va transaksiya xarajatlari - Экономика - Рефераты

Transaksiya va transaksiya xarajatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Transaksi y a va transaksi y a xarajatlar i Reja: 1. Mulkdorlar o`rtasida huquqlarning taqsimlanishi 2. Kouz teoremasi 3. Transaksiya xarajatlari

Respublikamizda o`tish davri islohotlari sharoitida resursga nisbatan mulkchilik huquqini, odatda, alohida huquqlar egalari hisoblangan bir necha mulkdorlar o`rtasida taqsimlash amaliyoti keng qo`llanildi. Ushbu taqsimlashda qanday tamoyillar asosida tartibga solish va uning hamma vaqt ham mulkdan samarali foydalanish uchun zamin yaratishi asosiy o`rin egalladi. Mamlakatimizda davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, ayniqsa mulkchilik huquqlarini tafsirlash bo`yicha bosqichma- bosqich amalga oshirilgan «o`zbek modeli»ga asos solindi. Yirik davlat korxonalarini xususiylashtirish Davlat dasturiga muvofiq OAJ doirasida mulkchilik huquqlarini taqsimlashning turli variantlari nazarda tutildi. Masalan, mehnat jamoasining a’zolari aksiyalar umumiy summasida ma’lum (10) foiz miqdorida, lekin har bir xodimga ko`pi bilan eng kam ish haqining belgilangan (20 yoki 25) baravari summasida imtiyozli (ovoz bermaydigan) aksiyalarni olish huquqiga ega bo`lishdi. Natijada, mulkchilik sub’ektlari va huquqlarining taqsimlanishi 5.1-jadvaldagi ko`rinishga ega bo`ldi. Mulkchilik huquqlarining jadvaldagi taqsimlanishi birlamchi taqsimot bosqichi hisoblanadi. Ushbu bosqichda, ya’ni huquqlarning har biri undan samarali foydalanishdan manfaatdor bo`lgan mulkdorning qo`lida bo`lgan vaziyatda mulkning optimal tarkibiga erishish muhim o`rin tutadi. U yoki bu imkoniyatli mulkdorning mulkchilik huquqlaridan samarali foydalanishdan manfaatdorlik darajasi haqida mulohaza yuritishda Kouz teoremasi asos bo`lib xizmat qiladi. 6.1.-jadval Mulkchilik subektlari bo`yicha huquqlarining taqsimlanishi H uquqlarga ega bo`lish Mulkchilik huquqi sub’ektlari Aksiyador, korxona xodimi Aksiyadorlar yig`ilishi (mehnat jamoasi) Ijro etuvchi organ, korxona direksiyasi Davlat mulki qo`mitasi Egalik qilish huquqi Q Foydalanish huquqi Q

Tasarruf etish huquqi Q Topshirish huquqi Q Q Q oldiq qiymatni olish huquqi Q Xavfsizlik huquqi Q Q Meros bo`yicha ashyoning o`tishi huquqi Q Muddatsizlik Q Zararli foydalanishni taqiqlash huquqi Q O`ndirish ko`rinishidagi javobgarlik Q Q Qo ldiq xususiyati Q 2. Kouz teoremasi Kouz teoremasining asosiy qoidalari R.Kouz tomonidan «Aloqa federal komissiyasi» (1959) va «Ijtimoiy xarajatlar muammosi» (1960) maqolalarida ifodalangan, lekin Kouzning o`zi teorema atamasini ishlatmagan [47]. R.Kouz qoidasi qisqa tarzda quyidagicha ifodalanadi: mulkchilik huquqlarini taqsimlash bozor mexanizmi asosida kechadi va u ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatining oshishiga olib keladi, demak, yakuniy natija huquqiy qarorga bog`liq emas. Kouz teoremasi ning to`liq mazmuni shunday ifodalanadi: Agar mulkchilik huquqlari aniq tafsirlanib, transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lsa, u holda, agar daromad samarasidan fikrni boshqa tomonga bursak, mulkchilik huquqlarining taqsimlanishidagi o`zgarishlardan qati nazar, ishlab chiqarishning tarkibi o`zgarmasdan qoladi. Boshqacha qilib aytganda, mulkchilik huquqlarining dastlabki taqsimlanishi ishlab chiqarishning tarkibiga ta’sir o`tkazmaydi. Chunki pirovardida huquqlarning har biri ushbu huquqdan eng samarali foydalanish asosida u uchun eng yuqori narxni taklif etishga qodir bo`lgan mulkdorning qo`lida bo`ladi. Teorema shartiga ko`ra, transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratmagan holda, mulkchilik huquqlarining

muayyan egasi haqida emas, balki resurslarga bo`lgan mulkchilik huquqlarini tafsirlashning muhimligi haqida xulosa chiqarish kerak bo`ladi. Shu nuqtai nazardan mulkni isloh qilishning birinchi bosqichida egalik qilish huquqini mehnat jamoasimi, korxona ma’muriyatimi, Davlat mulki qo`mitasimi yoki boshqa tizimmi, kim qo`lga kiritganligi muhim emas, pirovardida bu huquqni undan haqiqiy manfaatdor bo`lgan va samarali mulkdor qo`lga kiritishidir. Kouz teoremasining yana bir xususiyati shundaki, teoremani isbotlash uchun mulkiy xuquqlarning almashinuvi bo`yicha aniq amaliy misollardan foydalanilgan. Masalan, oldingi bobda keltirilgan ikki fermerning ikki yaylovdagi mulkiy xuquqlarining o`zgarishi bo`yicha ayrim vaziyatlar tahlilini chuqurlashtirish kerak bo`ladi. Xususan, birinchi fermer o`z yayloviga borishi uchun boshqa fermerning yaylovidan o`tishga to`g`ri kelsa, bunday vaziyat (poda o`tgan yo`lakda boshqa fermer yaylovining payxon bo`lishi yoxud mollar sonining ko`payishi)da o`zaro qo`shimcha kelishuvlarni taqozo etadi. Yana bir boshqa misol sifatida bir xonada o`tiradigan ikkita xodim (kashanda va sigaret tutuni mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir etadigan shaxs)ning o`zaro kelishuvini tashkil etishni keltirish mumkin. Kouz teoremasini ko`rib chiqish huquqlarni mulkdorlar foydasiga eng samarali tarzda qayta taqsimlash jarayonida o`rin tutadi. Mamlakatimizda huquqlarni qayta taqsimlash jarayoni deyarli huquqlarni dastlabki tafsirlashdan so`ng darhol boshlandi. Ya’ni, davlat korxonalari xususiylashtirilib, aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Bunda aksiyalar yo korxona ishchilari va ma’muriyatining, yoki tashqi investorning qo`liga o`tdi. Aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilgan yirik korxonalarning aksariyatida davlat, tashqi investor nazorati amal qiladi. Boshqacha aytganda, mulkchilik huquqlarini dastlabki tafsirlashning avvalgi bosqichida aksariyat korxonalarga egalik qilish huquqi mehnat jamoasining qo`lidan davlat, ma’muriyat va kam hollarda tashqi sarmoyador qo`liga o`tdi. Chunki, davlat mulkini o`zgartirish yo`li bilan tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida huquqlarni taqsimlash ancha murakkab kechadi. Ushbu korxonalarda yuzaga kelgan mulkchilik munosabatlarini ta’riflash uchun borgan sayin «qayta guruhlashgan» (D.Stark) yoki «chigallashib ketgan» (B.Shavans) mulk atamalari

ko`proq ishlatilmoqda. Qayta guruhlashgan mulk deganda qonun bilan mustahkamlangan va real mulkchilik huquqlarining mos kelmasligi, nazorat mexanizmlari va korxonaning tashkiliy chegaralarining «yo`qotilganligi» tushuniladi. «Chigallashib ketgan» mulk atamasi shunday holatga e’tiborni qaratadiki, egalik huquqining qonun bilan belgilangan egalari – ma’muriyat va tashqi sarmoyadorlardan tashqari korxonaning faoliyat ko`rsatishi ustidan nazoratni u bilan o`zaro bog`liq korxonalar, asosiy yetkazib beruvchilar, sotish firmalari va iste’molchilar amalga oshirishadi. Qayta guruhlashgan mulkchilik shakli paydo bo`lishining asosiy ma’nosi aktivlarni tezkor qayta guruhlash hamda xatarlarni xijerlash va taqsimlash imkonini beruvchi passivlarni birlashtirish uchun zamin yaratishdan iborat. Xususan, korxonalarning o`zaro katta hajmdagi qarzlarini bartaraf etishda korxonalarga faoliyat ko`rsatishni davom etish imkonini beruvchi o`zaro nazorat mexanizmlarining mavjud bo`lishini nazarda tutadi. Shuningdek, bankrotlik ehtimoli yuzaga kelgan taqdirda esa korxona aktivlarni qayta guruhlagan holda, majburiyatlarni bajarish uchun resurslarning topilishi osonlashadi. 3. Transaksiya xarajatlari va ularning turlari Kouz teoremasini ifodalashda transaksiya xarajatlari hisobga olinmaganligi sababli navbatdagi tahlilda transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratiladi. Eng umumiy ta’rifga ko`ra, «transaksiya xarajatlari» - bu mexanik tizimlardagi ishqalanish tushunchasining ekvivalenti. Ba’zan, «ishqalanish» atamasidan iqtisodiy agentlar o`rtasidagi bitimlarning tezkor tuzilishiga to`sqinlik qiluvchi omillarni yoritish uchun foydalaniladi. Fizika bilan o`xshatmagan holda, iqtisodiy sub’ektlarni muvofiqlashtirish va ularning o`zaro ta’siri bilan bog`liq istalgan xarajatlar transaksiya xarajatlari jumlasiga kiritiladi. Demak, transaksiya xarajatlarining ta’rifi quyidagicha bo`ladi: Transaksiya xarajatlari – bu mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash bilan bog`liq barcha xarajatlardir.

Institutsional nazariya doirasida transaksiya xarajatlarini izohlashda yakdillik mavjud emas. Bitimlar tuzishda qayerdan va nima uchun transaksiya xarajatlari paydo bo`lishini izohlashning kamida uchta varianti mavjud: transaksiya xarajatlari nazariyasining yondashuvi, ijtimoiy tanlov nazariyasining yondashuvi va kelishuvlar nazariyasining yondashuvi. Ayniqsa neoklassik iqtisodiy nazariya xarajatlarning faqat bitta turi – ishlab chiqarish xarajatlari mavjudligini nazarda tutishini hisobga ol sak, yakdillikning bunday mavjud emasligi yaqqol namoyon bo`ladi. Shuning uchun transaksiya xarajatlarining mavjud bo`lishini faraz qilish neoklassikaning yo uning «qat ’ iy negizi»ga yoki uning «himoya qobig`i»ga taalluqli fikrlarining o`zgarishi bilan bog`liq. Transaksiya xarajatlari nazariyasiga nisbatan yondashuv axborot olish uchun xarajatlar mavjud emas va shaxslar bitim to`g`risidagi axborotga to`liq ega bo`ladilar degan neoklassik fikrning o`zgarishi bilan bog`liq. Bu yerda sotuvchilar va narxlarni identifikatsiyalash xarajatlari - axborot xarajatlari mavjudligini ehtimol tutish muhim holat hisoblanadi. Bozorda sotuvchilar va xaridorlarning soni, tovarning bir xillik darajasi, ularning bozorda ishtirok etishi vaqti, bozorning geografik davomiyligi axborot xarajatlarining miqdorini belgilab beruvchi asosiy omillar bo`lib hisoblanadi. Bunda oqilona tanlov modeli o`zgarmaydi, lekin unga qo`shimcha shartlar kiritiladi: bitim haqidagi qo`shimcha axborotni qidirib topish xarajatlari axborotga ega bo`lishdan kutilayotgan eng yuqori daromadga tenglashtirilishi lozim. Transaksiya xarajatlarini tahlil qilishdagi navbatdagi qadam shuni nazarda tutadiki, barcha transaksiya xarajatlari axborot xarajatlaridan chiqarilishi mumkin. Transaksiya xarajatlari almashuv to`g`risidagi axborotni olish xarajatlari bilan u yoki bu tarzda bog`langan. Masalan Robinzon Kruzo o`z faoliyatida transaksiya xarajatlariga emas, balki (ob-havo sharoitlari, turli boshoqli ekinlarning hosildorligi to`g`risidagi) axborot xarajatlariga duch keladi. Bitim bo`yicha sherikda ehtimol tutiladigan opportunistik * fe’l-atvorning axborot xarajatlariga bog`liqligini quyidagi misolda keltirish mumkin. Ma’lumki, * Opportunizm – qoidaga rioya qilmaslik , tajavuzkorlik

opportunizm axborotning to`liqsizligi va asimmetrikligi sharoitida alohida shakldagi maqsadli harakat hisoblanadi. Shartnoma A1 faoliyatni amalga oshirishni talab qilsin deylik, lekin, shartnoma tuzilganidan keyingi voqealar rivojini bilgani holda, tomonlar A2 harakatni bajarishimiz lozim degan qarorga kelishadi. Biroq A1 dan A2 ga o`tish oson bo`lmasligi mumkin. Olingan daromadlarni taqsimlash tartibi intensiv savdolar predmetiga aylanadi.O`z navbatida, tomonlar uchun opportunizmga asos vujudga keladi. Agar bitimni tuzishda tomonlar kontragentning xatti-harakati va bitimning ehtimoliy yakuni haqida to`liq axborotga ega bo`lganida edi, uni amalga oshirish jarayonida opportunistik xatti-harakat o`rin tutmagan bo`lar edi. Iqtisodiy tahlil chog`ida e’tiborni axborot bozoriga va axborot narxiga qaratish transaksiya xarajatlarining tabiatini batafsil izohlashga yakun yasaydi. Umuman iqtisodiy tizim dinamikasini aniqlashda asosiy rolni o`ynovchi bozor sektoriga nisbatan qarashlarning o`zgarishini 6.2-jadval yordamida ifodalash mumkin.

6.2.-jadval Iqtisodiy n azariyalarda ustivor sektorlarning taqsimlanishi Nazariya nomi Markaziy o`rin tutuvchi iqtisodiyot sektori Fiziokra tlar nazariyasi Q ishloq xo`jaligi «Eski institutsionalizm» Mehnat bozori Iqtisodiy dinamika nazariyasi (Y.Shumpe t er) Tadbirkorlik xizmatlari bozori Keynschilik Fond bozori Monetarizm Pul bozori Transaksiya xarajatlari nazariyasi Axborot bozori Transaksiya xarajatlarini tasniflash da turli yondashuvlar mavjud. Tasniflashni bitimni tuzish bosqichlariga muvofiq amalga oshirgan ma’qul. O.Uilyamson transaksiya xarajatlari haqida ex ante va ex port (bitim tuzilguncha va bitim tuzilganidan so`ng yuzaga keladigan) deydi. Agar sherikni qidirib topish, manfaatlarni muvofiqlashtirish, bitimning bajarilishini nazorat qilish bitim tuzishning bosqichlari sifatida ajratilsa, u holda transaksiya xarajatlarini tasniflash quyidagi 6.3-jadval ko`rinishga ega bo`ladi . 6.3.-jadval Transaksiya harajatlarining tasniflanishi ex ante xarajatlari ex port xarajatlari Axborotni qidirib topish xarajatlari - imkoniyatli sherik haqidagi, bozordagi vaziyat haqidagi axborotni qidirib topish xarajatlarini, shuningdek qo`lga kiritiladigan to`liqsiz va nomukammal axborot bilan bog`liq yo`qotishlarni o`z ichiga oladi. Monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlari - bitim shartlariga rioya etilishini nazorat qilish va ushbu shartlarning bajarilishidan bosh tortilishini oldini olish xarajatlari Muloqot yuritish xarajatlari - almashuv shartlari, bitim shaklini tanlash haqida muloqotlar olib borish xarajatlarini o`z ichiga oladi Tafsirlash va mulkchilik huquqlarini himoya qilish xarajatlari - sudlar, hakamlar xarajatlari; shartnomani bajarish jarayonida buzilgan huquqlarni tiklash uchun zarur bo`lgan vaqt vaO`lchash xarajatlari - bitim predmeti

bo`lgan tovarlar va xizmatlar sifatini o`lchash uchun zarur bo`lgan xarajatlar resurslar sarflari, shuningdek mulkchilik huquqlarining yaxshi tafsirlanmagan va ishonchsiz himoyadan ko`rilgan yo`qotishlar Shartnoma tuzish xarajatlari - bitimni yuridik yoki xufyona (norasmiy) rasmiylashtirish xarajatlari Uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari - uchinchi shaxslar (davlat, uyushgan jinoyatchilik va h.k.)ning bitim natijasida olinadigan foydali samara qismiga e’tirozlaridan himoyalash xarajatlari Transaksiya xarajatlarining bunday tasniflanishi ularni miqdoriy baholash masalasiga nisbatan mikro va makroiqtisodiy darajada yondashish imkonini beradi. Masalan, kvartiradan foydalanish huquqining mulkdor tomonidan ijarachiga topshirilishini nazarda tutuvchi kvartirani ijaraga olish bo`yicha bitim tuzishda ijarachining transaksiya xarajatlari quyidagi shakllarga ega bo`ladi: 6. 4 .-jadval Kvartira ijarasi bo`yicha transaksiya xarajatlari Xarajat mazmuni Xarajat shakli Ijaraga topshiriladigan kvartiralar, uy-joy bozoridagi narxlar haqidagi axborotni qidirib topish xarajatlari: maxsus nashrlarni xarid qilish va e’lonlar bo`yicha qo`ng`iroqlar yoki rieltorlik firmasiga murojaat etish; Pul shaklidagi xarajatlar va vaqt sarflari; Tanlangan kvartiralar mulkdorlari bilan ijaraning alohida shartlari haqida muloqatlar olib borish xarajatlari; Vositachi sarflari va vaqt sarflari; Tanlangan kvartiralarni borib ko`rish jarayonida uy- joy sifatini baholash xarajatlari Vositachi zimmasiga yuklatish mumkin bo`lgan vaqt sarflari va transport xarajatlari Ijara shartnomasini yuridik rasmiylashtirish, uni notarial tasdiqlash xarajatlari; Pul shaklidagi xarajatlar;

Mulkdorning ijara shartlarini o`zgartirish (ijara to`lovini oshirish) bo`yicha opportunizmni oldini olish xarajatlari; Vaqt va asab sarflari; Mulkdor ijarachiga kvartirani saqlab turish yuzasidan e’tiroz bildirgan va G’ yoki shartnomani muddatidan oldin buzishni xohlagan taqdirda shartnoma amal qilishi muddatiga berilgan foydalanish huquqini himoya qilish xarajatlari Vaqt sarflari va sudga murojaat etish bilan bog`liq pul shaklidagi xarajatlar . Shunday qilib, uy-joyni ijaraga olishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini miqdoriy baholashga yo vositachilik firmalarining daromadlarini tahlil qilish, yoki o`rtacha soatlik ish haqiga ko`paytirilgan bevosita pul xarajatlari va vaqt sarflarini qo`shish yordamida erishish mumkin.

Xulosa Mulk xuquqini taqsimlashda qanday tamoyillar asosida tartibga solish va uning hamma vaqt ham mulkdan samarali foydalanish uchun zamin yaratishi asosiy o`rin egalladi. Bunda egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish, topshirish qoldiq qiymatni olish, xavfsizlik, meros, muddatsizlik,zararli foydalanishni taqiqlash, undirish va boshqa xuquqlarning mutanosibligi muhim. Kouz teoremasi ning to`liq mazmuni quyidagicha ifodalanadi: agar mulkchilik huquqlari aniq tafsirlanib, transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lsa, u holda, agar daromad samarasidan fikrni boshqa tomonga bursak, mulkchilik huquqlarining taqsimlanishidagi o`zgarishlardan qati nazar, ishlab chiqarishning tarkibi o`zgarmasdan qoladi. Teoremaning shartining birinchi xususiyatiga ko`ra, transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratmagan holda, mulkchilik huquqlarining muayyan egasi haqida emas, balki resurslarga bo`lgan mulkchilik huquqlarini tafsirlashning muhimligi haqida xulosa chiqarish kerak bo`ladi. Ikkinchi xususiyat esa, teoremani isbotlash uchun mulkiy xuquqlarning almashinuvi bo`yicha aniq amaliy misollardan foydalanilgan. Qayta guruhlangan mulk deganda qonun bilan mustahkamlangan va real mulkchilik huquqlarining mos kelmasligi, nazorat mexanizmlari va korxonaning tashkiliy chegaralarining «yo`qotilganligi» tushuniladi. «Chigallashib ketgan» mulk atamasi shunday holatga e’tiborni qaratadiki, egalik huquqining qonun bilan belgilangan egalari – ma’muriyat va tashqi sarmoyadorlardan tashqari korxonaning faoliyat ko`rsatishi ustidan nazoratni u bilan o`zaro bog`liq korxonalar, asosiy yetkazib beruvchilar, sotish firmalari va iste’molchilar amalga oshirishadi. Transaksiya xarajatlari – bu mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash bilan bog`liq barcha xarajatlar.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Tashkilotni amaliy tahlil qilish nazariyalari

Davlat institutsional tashkilot sifatida

Shartnomalar nazariyasi

Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi

Xufyona iqtisodiyot