Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари - Экономика - Рефераты

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари Режа: 1. Индикатив режалаштиришни ташкил этиш. 2. Индикатив режалаштиришда иқтисодчиларнинг функциялари ва мажбуриятлари. 3. Иқтисодиёт кўрсаткичларини индикатив режалаштиришда ахборот технологияларининг устунликлари.

Индикатив режалаштиришни ташкил этиш Индикатив режалаштиришни ташкил этишда унинг таркибий унсурлари сифатида қуйидагилар иштирок этади: • режани ишлаб чиқиш тартиби ва изчиллиги; • ахборот тизими; • ижрочилар. Режалаштиришни а) давлат (мамлакат, минтақа, тармоқ) даражасида; 6) фирма миқёсида ташкил этиш турлари мавжуд. Ўзбекистон режалаштириш давлат тизимининг вужудга келиши ва ривожланиши кўп жиҳатдан режалаштиришни корхоналар даражасида ташкил этиш амалиёти билан белгиланади. Корхона миқёсида режалаштириш хўжалик юритиш объектини бошқариш тизимининг таркибий қисми ҳисобланади. Корхона иқтисодиётнинг бошланғич бўғини сифатида ўз режаларини ишлаб чиқишда тўлиқ мустақилдир. Биз юқорида айтиб ўтган режалаштиришни ташкил этиш унсури - режани ишлаб чиқиш тартиби ва изчиллиги - бир неча босқичларда амалга оширилади: 1) фаолият мақсадини асослаш; 2) ахборотни йиғиш; 3) иқтисодий таҳлилни ўтказиш; 4) прогнозларни тузиш; 5) режаларни тузиш; 6) режаларни тасдиқлаш ва ижрочиларга етказиш: 7) ижрочилар томонидан режанинг бажарилиши; 8) режа мониторинги. Режани ишлаб чиқишнинг юқорида келтирилган изчиллиги тахминий ҳисобланади. Режалаштириш ривожланишдаги устувор йўналишларни танлашдан бошланади. Танлов тўлиғича келажак учун фаолиятнинг асосий мақсадларини белгилаб берувчи юқори раҳбариятнинг қарорига боғлиқ.

Режалаштиришда ахборот йиғиш ишлари кўп жиҳатдан прогнозлаштиришни ташкил этишдаги ҳудди шундай босқичга ўхшаб кетади. Бунда унинг фарқи кўпроқ хўжалик юритиш ички муҳитининг ахборотидан фойдаланишдан иборат. Иқтисодий таҳлил ўтмиш ва ҳозирги давр тўғрисидаги ахборотни баҳолаш сифатида иқтисодий ишнинг мустақил унсури сифатида кўриб чиқилади. Ушбу жараён иқтисодий шахс фаолиятининг бўлажак шарт- шароитлари ва натижаларини баҳолаш мақсадида ўтмишдаги ва ҳозирдаги иқтисодий, тижорат, кадрлар соҳасидаги ва бошқа ҳолатлар ҳақидаги маълумотларни ўрганишга асосланган. Таҳлил режалаштиришнинг мажбурий бошланғич босқичи ҳисобланади ва қуйидагиларни ўз ичига олади: иқтисодий ҳисоб-китоблар; фаолиятдаги ижобий жиҳатларни аниқлаш; фаолиятдаги салбий жиҳатларни аниқлаш, шу жумладан унинг пайдо бўлиши сабабларини ўрганиш; фаолиятни баҳолаш; фаолиятни яхшилашга доир тавсиялар ишлаб чиқиш. Режалаштиришни ташкил этишнинг навбатдаги босқичи - режаларни тузиш. У кўп сонли ҳисоб-китобларни ўз ичига олади. Режа кўрсаткичларини тасдиқлаш жараёни режа лойиҳасининг даставвал манфаатдор тузилмавий бўғинлар томонидан, сўнгра эса юқори раҳбарият томонидан муҳокама этилишини назарда тутади. Расмий режаларнинг тасдиқланиши баённома, буйруқ ёки фармойиш билан қайд этилади. Тасдиқланганидан кейин режалар ижрочиларга, яъни: таркибий бўлинмалар, бўлимлар, хизматлар ва алоҳида ходимларга етказилади. Режаларни бажариш ишлари бошланади ва бунда менежерлар катта рол ўйнайди. Режаларни бажариш жараёни, биринчидан, маблағларнинг сарфланшига қараб, иккинчидан, бажариш вақтига қараб, учинчидан, иқтисодий самара нуқтаи назаридан назорат қилинади. Расмий режалардан ташқари кўпроқ бошқарув қарорларини эслатувчи кўплаб режалар қўлланилади. Кўпинча улар тактик хусусиятга эга бўлади. Тадбиркорлар, менежерлар ва бошқа мутахассислар ҳар куни белгиланган

мақсадларга эришишга йўналтирилган кўплаб муайян қарорларни қабул қилишади. Кундалик ҳаракатларни режалаштириш ҳам режалаштиришнинг умумий методологиясига асосланади. Қарор қабул қилиш жараёни чекланган имкониятлар ва белгиланган мақсадларни ҳисобга олган ҳолда барча мавжуд муқобил вариантлар ичидан бирини танлаш зарурлигига асосланади. Режанинг мослиги ва барқарорлиги талабларини қарама-қарши қўйиш режалаштириш назариясидаги мураккаб дилемма ҳисобланади. Бир томондан, режани ишлаб чиқиш уни фирма фаолиятининг ўзгарувчан шароитларга узлуксиз мослаштириб туришга йўналтирилиши лозим, лекин, иккинчи томондан, режа ҳақиқатдан ҳам ишдаги мўлжал сифатида хизмат қилиш учун ҳеч бўлмаганда маълум муддатга барқарор бўлиши керак. Бундай ҳолатни реал жорий этиш қуйидаги йўллар билан муроса йўлини топишдан иборат: 1) Режага тузатишлар киритиш (унга киритиладиган тезкор ўзгартиришларнинг тўпланишига қараб доимий равишда ёки вақти-вақти билан). Лекин дастлабки режа ҳам, тузатишлар киритилган режа ҳам фаолиятнинг якуний мақсадларига эришиш даражасини баҳолаш имконини берувчи ўзгармас параметрларга, мезонларга эга бўлиши керак; 2) Фаолиятнинг якуний мақсадларига ёки оралиқ натижаларга эришганлик учун ходимлар меҳнатини рағбатлантириш тизимини яратиш. Шу муносабат билан собиқ иттифоқ давридаги маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиётида қўлланилган режа кўрсаткичларини ўзгартириш амалиётини таъкидлаш мумкин. Ходимлар режаларни бажариш юзасидан ўз вазифаларини англаб етиши ва зарур ҳаракатларни амалга оширишни ўйлаб кўриши учун режаларни ижрочилар ҳукмига режа даври бошлангунга қадар камида 10 кун олдин ҳавола этиш зарур деб ҳисобланарди. Режага ўзгартиришларни режа даври тугашига камида 20 кун қолганида ва бунга етарлича асослар мавжуд бўлан тақдирда киритиш мумкин эди. Режаларнинг тез-тез ўзгартирилишига йўл қўйилмас эди, чунки бу ходимларни ўз ишининг ҳақиқий вазифаларини бажаришдан чалғитиши мумкин эди. Режалаштиришнинг ҳозирги амалиёти ҳам

режаларни ижрочиларга етказиш ва уларга ўзгартиришлар киритишнинг ўз қоидаларини ишлаб чиқиши керак. Индикатив режалаштиришда иқтисодчиларнинг функциялари ва мажбуриятлари Индикатив режалаштириш сифати кўп жиҳатдан мутахассисларнинг тайёргарлик даражасига боғлиқ, бу қуйидагилар билан белгиланади: назарий тайёргарлик; уларнинг интеллектуал ривожланганлиги; тажриба ва малака; режа - бу тегишли ҳаракатларни талаб қилувчи онгли равишда қабул қилинадиган қарорлар тизими эканлигини тушуниш; қўлланиладиган тадбирларнинг оқибатларини олдиндан кўра билиш; асосийсини кўра олиш қобилияти; бизнес шароитида ташқи ва ички омилларнинг мақбул нисбатини топа олиш. Асосий режавий асослашларни ҳудди илгаридаги каби иқтисодчилар бажаришади. Лекин режа хўжалик юритишнинг барча вазифалари ва муаммолари мажмуини акс эттириши учун уни ишлаб чиқишга ўз ваколати масалаларига мувофиқ равишда бошқа хизматлар ва бўлимларнинг ходимлари ҳам жалб этилади. Яъни режа ҳисоб-китобларини амалга оширишда иқтисодий бўлим ходимлари қуйидагилар билан ўзаро ҳакорлик қилади: раҳбарият билан - ривожланиш стратегиясининг умумий мақсадлари ва ташкилий масалалар юзасидан; маркетинг ва сотиш бўлимлари билан - сотиш масалалари юзасидан; бухгалтерия билан - ҳисоб юритиш ва ҳисоботлар масалалари юзасидан; молиявий бўлим билан - молиялаш масалалари юзасидан; таъминот ва транспорт бўлимлари билан - таъминот ва хомашёни етказиб бериш масалалари юзасидан;

бош муҳандис бўлими, технологик ва ишлаб чиқариш бўлимлари билан - ишлаб чиқариш хусусидаги масалалар юзасидан; кадрлар, меҳнат ва иш ҳақи бўлими билан - ходимлар ва бошқа масалалар юзасидан. Иқтисодий бўлим ходимлари қуйидаги асосий функцияларни бажаришади: -статистика ҳисоботларини тузиш; -хўжалик юритиш ташқи муҳитининг ҳолатини ўрганиш; -фирманинг фаолияти иқтисодий таҳлил қилиш; -прогнозлар ва режаларни тузиш, уларни ижрочилар ҳукмига ҳавола этиш; -алоҳида бошқарув қарорларининг иқтисодий самарасини аниқлаш; -фирма ходимларининг иқтисодий таълим олишида иштирок этиш; -фирма раҳбариятига иқтисодий масалалар юзасидан маслаҳат бериш; -иқтисодий масалалар бўйича маълумотлар ва шарҳлар тайёрлаш; -тегишли шикоятлар ва таклифларни кўриб чиқиш ва б. -фирмаларда иқтисодчилар ишида тегишли ечимини талаб этувчи қатор муаммоларни (ёки камчиликларни) учратиш мумкин: -ишларни аҳволини батафсил таҳлилий шарҳлаш ўрнига иқтисодий ҳаёт фактларини оддий изоҳлаш; -олинган натижаларни оддий тарзда қайд этиш; -бозор назариясини етарлича билмаслик; -ўз товари бозорининг конъюнктурасини яхши билмаслик; -режалар тузувчилари ва тақсимловчиларининг камтарона тутган ўрни; -иқтисодий ҳисоб-китобларда эскириб қолган ва самарасиз ёндашувлардан фойдаланиш; -нотанқидий тафаккур этиш; -касблараро ўзаро ҳамкорликинг заифлиги; бошқарув қарорларининг иқтисодий жиҳатдан асосланмаслиги; -мамлакатдаги инфляция ва юқори стохастик бозор ҳодисалари туфайли прогнозлаштириш ва режалаштириш амалиётидан воз кечиш.

Шундай қилиб, режани ишлаб чиқиш тартиби ва изчиллиги, ахборот тизими ва ижрочилар режалаштиришни ташкил этишнинг муҳим унсурлари ҳисобланади. Режалаштириш сифати кўп жиҳатдан фирма ходимларининг тайёргарлик даражаси билан белгиланади. Режалаштиришда режани амалга ошириш билан шуғулланувчи ходимларнинг роли ортиб боради. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисод ходимига нисбатан ахборот оқимидан муайян тенденциялар ва қонуниятларни кўриш, мураккаб вазиятдан чиқиб кетишнинг тўғри йўлини асослаш зарурати билан боғлиқ янги талаблар қўйилади. Иқтисодиёт кўрсаткичларини индикатив режалаштиришда ахборот технологияларининг устунликлари Ҳозирги замонда компьютер кўплаб касблар ходимлари меҳнат воситаларининг ажралмас қисмига айланди. У прогнозлаштириш ва режалаштириш масалалари билан шуғулланувчи иқтисод ходимлари томонидан ҳам фаол қўлланилади. Информатиканинг ахборотни олиш ва қайта ишлаш усуллари ва воситалари бўйича амалий даражасини акс эттирувчи, билимларнинг муайян соҳаларида назарияни амалиётда қўллаш соҳасини қамраб олувчи ахборот технологиялари иқтисодий олдиндан кўра билишнинг кўплаб масалаларини оқилона ҳал этиш имконини беради. Ахборот технологиялари - бу бошқарув объектининг оптимал бозор параметрларига эришиш учун бошланғич маълумотларни аппарат ва дастурий воситалар ёрдамида қарор қабул қилиш механизмининг ишончли ва тезкор ахборотига айлантириш усуллари мажмуидир. Улар компьютерлар, локал ва глобал тармоқлар, мультимедия технологиялари ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Иқтисодий ҳисоб-китобларда ахборот технологияларидан фойдаланишнинг афзалликлари нималардан иборат? Ахборот технологиялари жаҳон эволюциясининг ўзига хос катализатори сифатида иштирок этади. Фан- техника тараққиётининг ривожланиш ва унинг натижаларидан хўжалик амалиётида фойдаланиш жараёнини акс эттирган ҳолда ахборот технологиялари жамиятда иқтисодий ўсишнинг муҳим воситасига айланиб бормоқда. Ахборот

технологияларини иқтисодий асослашларда қўллаш ҳисоб-китобларни тезлаштириш ва уларнинг аниқлигини оширишнинг гарови бўлмоқда. Давлат, минтақа ёки фирма даражасини прогнозлаштириш ва режалаштириш масалалари кўплаб ўзаро таъсир этувчи ва ўзаро боғлиқ омилларни акс эттирувчи мураккаб жараённи ўзида намоён этади. Ахборот технологиялари билимларнинг сифат жиҳатдан янги даражасини акс эттириб, бухгалтерия маълумотлари ҳисобини юритишнинг замонавий воситаларини, уларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш усулларини намоён этган ҳолда самарали бошқарув имконияти янада кенгайтиради, яъни улар тадбиркорликнинг муайян шароитида ҳаракатларнинг мақсадга мувофиқлиги ва асослилиги тўғрисида қарор қабул қилишга ёрдам беради. Ўз фаолиятининг келгуси натижаларини режалаштириш билан шуғулланувчи тадбиркорнинг барча қарорлари хўжалик юритишнинг самарадорлигига эришишга интилиш билан шартланган. Ушбу самарадорлик, одатда, даромадлар ва харажатлар нисбатида ўз ифодасини топади, бунда даромадлар харажатлардан устунлик қилади. Даромадлар ва харажатларнинг ижобий сальдоси фирманинг ҳар бир битимида (операцияда) тегишли мезоннинг иштирок этишини белгилаб беради. Ҳар бир операциядан (ёки уларнинг аксариятидан) фойда олиш бутун ташкилот хўжалик юритиши самарадорлигининг асосини яратади. Мамлакатдаги кўплаб фирмалар ишлашининг самарадорлиги эса якуний истеъмолчининг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда давлатнинг бутун иқтисодиёти самрадорлиги учун замин яратади. Лекин, бутун ушбу занжирнинг асосида иқтисодий шахс хўжалик юритишининг самарадорлиги ётади. Фирмадаги ҳар бир операция (битим) ва уларнинг бутун йиғиндиси ўзининг умумий самарадорлигининг бир қисми кўринишида ахборот технологияларини қўллаш самарадорлигини ўз ичига олади. Ахборот технологияларидан фойдаланишниг муайян самарадорлиги уларни қўллашдан олинадиган умумий даромадларни компьютер тизимларини харид қилиш, ўрнатиш ва улардан фойдаланиш бўйича тегишли узоқ муддатли

инвестициялар билан таққослаш орқали белгиланиши мумкин. Ахборот технологияларини қўллашнинг йиллик самарадорлигини ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун компьютер тизимининг амалда юзага келган иқтисодий самарадорлигини 0,32 га тенг бўлган норматив коэффициент билан таққослаш тавсия этилади. Тўғри фойдаланилганда ахборот технологияларини қўллаш одатда сармоянинг юқори рентабеллигига олиб келади (баъзан 81%га етади). Ахборот технологияларидан фойдаланиш одатда ходимлар сонини камайтиради, меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари ва тегишлича вақт бирлигига тушум ҳажмининг ошишига кўмаклашган ҳолда барча харажатларнинг тежалишига олиб келади. Компьютер тизимининг самарадорлигини баҳолаш бир неча таркибий қисмларга, хусусан марказий процессорга боғлиқ. Унинг самарадорлигига тезкор хотира ҳажми, жиҳозни модернизациялашни ҳисобга олган ҳолда мулк қиймати, дастурий таъминотни тарқатишнинг автоматлаштирилганлиги ва бошқалар таъсир кўрсатади. Ахборот тизимига нисбатан қўйиладиган умумий талаблар инвестицияларнинг барқарорлиги ва ишончлилигини, ҳимояланганлиги ва сақланишини ўз ичига олади. Компьютер тизимларини харид қилиш, ўрнатиш ва улардан фойдаланиш харажатлари қуйидагилар қиймати билан аниқланади: 1. Аппарат-дастурий воситалар (узоқ муддатли инвестициялар, янги тизимларни лицензиялаш, модернизациялаш ва навбатдаги янгилашлар); 2. Маъмурийлаштириш (тармоқ ва тизимни маъмурийлаштириш, жамғарувчилар маъмурийлаштириш, меҳнат, субпудрат ҳақи); 3. Қўллаб-қувватлаш (техник қўллаб-қувватлаш, ўқитиш, моддий-техника таъминоти хизматлари, хизмат сафари харажатлари, хизмат кўрсатиш ва қўллаб- қувватлаш шартномаси, қўшимча харажатлар); 4. Ишланмалар (иловаларни яратиш, тестлаш ва ҳужжатларн тайёрлаш); 5. Коммуникация воситалари (линияни ажратиш ва серверлардан фойдаланиш).

Эгалик қилиш умумий қийматини пасайтириш бошқарувнинг турли вазифалари, шу жумладан прогнозлаштириш ва режалаштириш учун қўлланилиши мумкин бўлган ахборот тизимини танлашга боғлиқ. Бироқ ушбу вазифалар, одатда, бухгалтерия ҳисоби дастурлари мавжуд бўлган тақдирда ҳал этилади. Шундай қилиб, иқтисодий ҳисоб-китобларда ахборот технологияларини қўллаш оқилона ёндашув чоғида фирмага жалб этиладиган ахборот оқимлари майдонини керайтириш, ахборот оқимларини тезлаштириш, зарарларни камайтириш ва ўз фаолиятини хавфсизлантириш имконини беради.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари

Туризмни режалаштиришнинг ташкилий механизми

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий - қтисодий ривожланишни индикатив режалаштиришнинг ҳолати

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий-иқтисодий ривожланишини индикатив режалаштиришнинг ҳозирги ҳолати

Минтақаларнинг ижтимоий - иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштиришнинг мақсади ва вазифалари