Минтақаларнинг ижтимоий - иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштиришнинг мақсади ва вазифалари - Экономика - Рефераты

Минтақаларнинг ижтимоий - иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштиришнинг мақсади ва вазифалари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

281 KB

Минтақаларнинг ижтимоий - иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштиришнинг мақсади ва вазифалари Режа: 1. Минтақавий индикатив режалаштириш - минтақа бошқарув тизимининг асосий унсури. 2. Минтақавий режаларни ишлаб чиқишнинг асосий йўналишлари. 3. Минтақани комплекс тарзда ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш дастури. 4. Минтақавий режалаштириш амалиётидаги асосий муаммолар. Ўзбекистонда минтақавий режалаштириш амалиёти.

Минтақавий индикатив режалаштириш - минтақа бошқарув тизимининг асосий унсури Макроиқтисодий мувазанат ва барқарорлашувни таъминлаш учун давлат минтақавий сиёсатини амалга ошириш муҳим аҳамият касб этади. Уни амалга ошириш зарурати шу билан боғлиқки, ҳар қандай мамлакат кўплаб кўрсаткичлар бўйича фарқ қилувчи ҳудудлар йиғиндисини ўзида намоён этади. Қуйидагилар шулар жумласига киради: - табиий ресурслар (хомашё базаси ва фойдали қазилмалар)нинг мавжудлиги; - аҳоли зичлиги, меҳнат ресурсларининг мавжудлиги ва сифати; - ишлаб чиқариш таркиби; - ижтимоий соҳанинг ҳолати; - юқори даражада ривожланган саноат ва маданий марказларгача бўлган масофа. Ушбу фарқлар ҳам объектив, ҳам субъектив хусусиятга эга. Объектив хусусиятлар жумласига табиий ресурслар, инсон учун ҳаётий қулайликларнинг ҳудудий нотенглигини киритиш мумкин. Тарихан ҳар бир мамлакат миллат томонидан белгиланган ҳаётий кенгликнинг ўзлаштирилиши йўли билан шаклланган. Аҳолининг ҳудуд бўйлаб тақсимланиши кўп жиҳатдан табиий неъматлар (фойдали қазилмалар заҳиралари, унумдор ерлар, сув артериялари)нинг ҳар хил тарзда жойлашуви билан шартланган. Бунда субъектив омил ҳам муҳим роль ўнайди - инсоннинг шўрланган ҳудудларни ўзлаштириш фаолияти, давлатнинг эътибори ва уларга ёрдам кўрсатиши. Вақт ўтиши билан айрим ноишлаб чиқариш омилларининг иқтисодий ривожланишдаги роли ўзгариши муносабати билан ҳудудлар ривожланиши учун яратилган шарт-шароитлар доимий бўлиб қолмайди. Шундай қилиб, ҳудудий нотенглик мамлакат иқтисодиётининг ривожига катта таъсир кўрсатади. У, бир томондан, ишлаб чиқариш ресурсларининг мамлакат ҳудуди бўйлаб жойлашувидаги нотенглик билан, иккинчи томондан, алоҳида омилларнинг иқтисодий ривожланишдаги ролининг динамикаси билан боғлиқ. Шунинг учун ҳар

бир мамлакатда табиий ресурсларга бой, лекин аҳолиси кам; уларнинг иккаласи билан ҳам етарли даражада таъминланган; аллақачон ва яқинда ўзлаштирилган ёки ўзлаштирилаётган; аҳолисининг сони қаердадир ошиб, қаердадир камайиб бораётган; қаердадир катта ёшдаги аҳоли гуруҳи устунлик қиладиган, қаердадир уларнинг улуши камайиб бораётган минтақалар мавжуд бўлиши мумкин. Алоҳида минтақаларнинг нотенглигини камайтириш учун давлат иқтисодий тартибга солишнинг алоҳида йўналиши ҳисобланган минтақавий сиёсатни қўллайди. Давлатнинг минтақавий сиёсати миллий хўжаликнинг муайян ҳудудий-ишлаб чиқариш мувазанатига эришиш юзасидан амалга ошириладиган чора-тадбирлар йиғиндисини ўзида намоён этади. Минтақавий сиёсатни ишлаб чиқишда бир қатор концептуал ҳолатларни назарда тутиш зарур. Ишлаб чиқариш секторининг ўсишини рағбатлантириш йўли билан ҳудудларни қўллаб-қувватлаш лозим; ушбу сектор энг кўп сонли янги иш ўринларини яратади. Давлат ўз навбатида ишлаб чиқариш корхоналарини ташкил этиш ва кенгайтиришга, зарур ҳолатларда - уларни қайта йўналтириш ва такомиллаштиришга ёрдам беради. Минтақавий сиёсат қонунчилик-ҳуқуқий негизларга асосланиши ва жамиятнинг ижтимоий талабларига, шунингдек иқтисодий хавфсизлик ва барқарорлик талабларига жавоб бериши лозим. Минтақалар муайян иқтисодий яхлитликка эга бўлиши ва маълум даражада ўзини ўзи таъминлаши зарур. Европада интеграция жараёнларининг ривожланиши натижасида Европа иқтисодий ҳамжамияти доирасида сўнгги йилларда минтақавий сиёсатнинг роли оғишмай ошиб бормоқда. Бундан ўн йил илгари у ЕИ фаолиятининг фақат стратегик муҳим соҳаларда тараққиётга эришиш учун зарур бўлган қўшимча йўналиши ҳисобланарди. 80-йилларнинг охирига келиб у жиддий мустақил аҳамият касб этди. Энди Европа иттифоқини тузиш тўғрисидаги Маастрихт шартномасининг кучга кириши муносабати билан нафақат ЕИ минтақавий сиёсатини амалга ошириш имконияти сезиларли даражада кенгайди, балки интеграция жараёни доирасида иттифоқ аъзоси ҳисобланган мамлакатлар

алоҳида минтақаларининг роли ортди. ЕИ доирасида минтақавий сиёсат қуйидаги тамойиллардан келиб чиқиб амалга оширилади: - маблағлар сочилишига йўл қўйилмаслиги устидан қатъий назорат ўрнатган ҳолда таркибий фонд ресурсларини ЕИнинг энг кам ривожланган ҳудудларида жамлаш. Ушбу фонддан амалга ошириладиган молиявий тўловларнинг 80% иқтисодий ривожланишда яққол ортда қолаётган минтақаларга берилиши керак; - таркибий хусусиятга эга бўлган субсидиялар ўзаро тўлдирувчи хусусиятга эга, яъни ЕИ институтлари фақат миллий дастурларни амалга ошириш чоғида ресурсларни қўшимча манба сифатида беришилари мумкин ва ўз ташаббусига кўра ўз аралашуви объектларини белгилашга ҳақли эмаслар; - ЕИ минтақавий сиёсатини гуруҳга аъзо бўлган ҳар бир мамлакатнинг макроиқтисодий ва ижтимоий сиёсатини уйғунлаштириш. Минтақавий ривожланиш миллий дастурларини молиявий қўллаб-қувватлаган ҳолда ЕИ органлари интеграцион йўналишлар ушбу мамлакат иқтисодий сиёсатининг вазифаларига зид келмаслигини, ЕИ бюджетидан ажратиладиган маблағлар эса миллий ва маҳаллий ҳокимият органларининг беҳамжиҳат ҳаракатлари туфайли кўкка совурилмаслигини назорат қилишлари лозим; - ЕИ давлатлари томонидан миллий минтақавий дастурларнинг амалга оширлиши чоғида улар ўртасидаги бевосита ўзаро ҳамкорлик. Гап, хусусан, миллий дастурларни амалга ошириш мақсадлари ва усулларининг аниқлигини таъминлаш мақсадида тегишли ҳукуматлар ўртасида ахборот алмашуви ҳақида бораяпти. Минтақавий дастурлаштириш тизимини ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида йиғма дастурларни ишлаб чиқиш ва баҳолаш методикаси индикатив режалаштириш воситаларидан фойдаланишни талаб қилади . Бугунги кунга келиб минтақавий дастурлаштириш жаҳон амалиётида назарий тадқиқотлар борасида катта тажриба тўпланган. Муаммонинг ҳудудни ривожлантириш учун стратегик аҳамиятга эгалиги, дастурий тадбирларнинг амалга оширилиши замирида мақсадни белгилаш ва

минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини баҳолашнинг самарали тизими минтақавий комплекс дастурларнинг муваффақиятини белгилаб берувчи муҳим омиллар ҳисобланади. Минтақавий режаларни ишлаб чиқишнинг асосий йўналишлари Мақсадли комплекс дастурни ишлаб чиқиш асносида минтақани ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришнинг истиқболли йўналишларини аниқлаш жараёнининг ўта муҳимлигини таъкидлаш зарур. Дастурда белгиланадиган устувор йўналишларнинг тўғри танланиши барча саъй-ҳаракатлар ва ресурсларни иқтисодий ривожланиш салоҳиятини амалга оширишга қаратиш ва бу билан дастурий тадбирларнинг самарадорлигини таъминлаш имконини беради. Бироқ амалиётда дастурий ишлаб чиқиш учун муаммоларни танлаш минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожидаги ―касал участкалар рўйхати билан чекланади, ҳолбуки, илмий асосланган ёндашувни қўллаган ҳолда барча муаммолар ичидан уларнинг ҳал этилиши минтақа учун сифат жиҳатдан янги истиқболларни очиб берувчи муаммоларни танлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундан ташқари, аксарият ҳолатларда мақсадли дастурларни ишлаб чиқишда мақсадлар, устувор йўалишлар, индикаторлар ва минтақавий ривожланишнинг тартибга солувчилари ўртасида ўзаро боғлиқлик таъминлаймайди. Минтақавий режалаштиришнинг «мақсадлар дарахти» учта даражадан таркиб топган (2-расм).

1-даража. Ҳудуд жадал ўсиш салоҳиятига эга бўладиган ривожланиш вариантини шакллантириш. 2-даража. 2.1. Табиий-ресурс мажмуини сақлаб қолиш ва ривожлантириш. 2.2. АСМ ва саноатни такомиллаштириш. 2.3. Сайёҳлик-рекреацион мажмуани истиқболли ривожлантириш. 2.4. Минтақанинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш. 2.5. Минтақа аҳолисининг турмуш даражасини ошириш. 3-даража. 3.1. Геология-разведка ишларининг сифатии ва маъданли хомашё базасини яхшилаш. 3.2. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш. 3.3. Минтақанинг ўрмон хўжалигини ривожлантириш. 3.2. Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти, хомашё ва озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш чора-тадбирларини амалга ошириш. 3.4. Минтақа АСМда аграр ислоҳотларни амалга ошириш. 3.6. Саноат корхоналарида инновацион ва инвестиция жараёнларини жадаллаштириш. 3.7. Сайёҳликнинг турли хилларини янада ривожлантириш. 3.8. Тармоққа малакали ишчи кучини жалб қилиш. 3.9. Инвестицияларни жалб қилиш механизмларини шакллантириш. 3.10. Минтақага инвестицияларни жалб қилиш. 3.11. Ташқи сармоядорлар сармоясини минтақага жалб этиш мақсадида улар билан тизимли ишлаш. 3.12. Кичик бизнес ва хизматлар кўрсатиш соҳасини ривожлантириш учун шарт-шароитларни яратиш. 3.13. Минтақа аҳолисининг турмуш даражасини ошириш. 3.14. Минтақа аҳолисининг турмуш сифатини яхшилаш. Дастурнинг таркибий тузилиши қуйидаги бўлимларни ўз ичига олиши лозим: 1. Дастур паспорти. 2. Асосий мазмуни.

2.1. Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ҳолати ва уни ривожлантириш стратегияси. 2.2. Минтақани ривожлантириш муаммоларини ҳал этишнинг устувор йўналишларини асослаш. 2.2.1 Минтақани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш «мақсадлар дарахти». 2.2.2. Минтақани ривожлантириш муаммоларини ҳал этишнинг устувор йўналишларини аниқлаш. 2.2.2. Дастурнинг устувор мақсадлари ва йўналишларини белгилаш. 2.3. Дастурни амалга ошириш мақсадлари, вазифалари, муддатлари ва босқичлари. 2.4. Дастурий тадбирлар тизими. 2.5. Ижтимоий-иқтисодий ривожланишни дастурий индикативлаш. 2.6. Дастурни бошқаришни ташкил этиш. 2.7. Дастурни ресурслар билан таъминлаш. 2.8. Дастурни амалга ошириш натижаларининг самарадорлигини баҳолаш. 2.8.1. Ҳар мақсад ва вазифа бўйича дастурий тадбирлар бажарилишининг сифат ва миқдорий натижалари. 2.8.2. Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини жорий дастурий-индикацион баҳолаш. 2.8.2. Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини якуний дастурий-индикацион баҳолаш. Минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши даржасини баҳолаш жараёнида интеграл индикаторлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Индикаторларни ҳисоблаб чиқишда таққослаш базаси сифатида қуйидагилардан фойдаланиш мумкин: таҳлил қилинадиган ҳар бир давр учун минтақавий ўртача ва максимал кўрсаткичлар; минтақанинг маъмурий бирликлари бўйича ўртача ва максимал кўрсаткичлар (2-жадвал).

Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жараёнига таъсир кўрсатиш белгиси бўйича индикаторларни иккита гуруҳга бўлиш мумкин: - ижобий жараёнларни ёритувчи индикаторлар. - салбий жараёнларни ёритувчи индикаторлар.

Минтақани комплекс тарзда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастури Минтақани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини шакллантириш алгоритмини қуйидагича тарзда намоян этиш мумкин (3-расм). Чет эл амалиётида минтақани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини шакллантиришга нисбатан турли ёндашувлар мавжуд бўлиб, улар асосида индикаторларнинг уч даражали поғонасини шакллантириш мумкин.

Минтақавий режалаштириш амалиётидаги асосий муаммолар. Ўзбекистонда минтақавий режалаштириш амалиёти Минтақавий сиёсат кўплаб мураккабликларга эга бўлиб, улар ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий омиллар билан белгиланган. Минтақалар катта ҳуқуқлар ва ҳаракатлар эркинлигига эга бўлиши билан давлат ва минтақалар ўртасида ҳам, ҳудудлар манфаатлари ўртасида ҳам зиддиятлар келиб чиқиши муқаррар. Шунинг учун оқилона давлат сиёсати зарур. Ҳукуматнинг минтақавий ривожланишга таъсир кўрсатувчи тадбирлари асосий қисми умумий макроиқтисодий, ташқи иқтисодий, ижтимоий сиёсат, институционал ўзгаришлар доирасида амалга оширилади. Уларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда интеграция самараси ва ҳудудларни ялпи ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш манфаатларига мос келиши ҳисобга олинади. Давлатнинг улушли иштирокидаги инвестиция лойиҳаларининг танловини ўтказишда уларнинг муайян минтақалардаги ижтимоий-иқтисодий вазиятга таъсирини ҳисобга олиш зарур. Давлатнинг минтақавий иқтисодий сиёсатини муваффақиятли амалга ошириш учун ҳуқуқий ва ташкилий-иқтисодий нормалар тизимини барпо этиш, минтақавий ривожланишни давлат йўли билан тартибга солиш механизмларини такомиллаштириш лозим. Минтақавий сиёсатни амалга оширишда барча мамлакатлар ўзига хос муаммоларга дуч келишади. Биринчидан, минтақавий имкониятларни тенглаштириш сиёсати ҳеч қачон иқтисодий ва ижтимоий шароитларнинг тўлиқ мос келишига олиб келмайди. Давлат мутлақ эмас, балки нисбий тенгликни таъминлашга уринади. Иккинчидан, минтақавий сиёсат таркибий сиёсат билан мураккаб ўзаро боғлиқликка эга. Улар бир-бирини тўлдириши ҳам, бир-бирига зид бўлиши ҳам мумкин. Агар кўп тармоқли ишлаб чиқаришга эга бўлган ҳар томонлама ривожланган минтақаларни оладиган бўлсак, иқтисодиёт таркибини яхшилаш унинг ривожланишига ёрдам беради. Лекин айрим ҳудудлар тарихан юзага келган кам ишлаб чиқариш соҳасига эга. Фан-техника тараққиёти ва

саноатнинг иккита шартли гуруҳга (илғор ва қалоқ тармоқларга) ажралиши шароитида ҳукуматнинг илғор тармоқларни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари шунга олиб келадики, кўплаб янги тармоқларга эга бўлган минтақаларда ривожланиш учун умумий туртки кучаяди. Асосан қийинчиликларни бошдан кечираётган эски тармоқларга эга бўлган минтақаларда эса умумий пасайиш, бандликнинг қисқариши, ижтимоий муаммоларнинг кескинлашуви кузатилади. Шунинг учун минтақавий сиёсат оқилона ва илмий жиҳатдан асосланган бўлиши керак.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Минтақаларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида индикатив режалаштириш мақсади ва вазифалари

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий-иқтисодий ривожланишини индикатив режалаштиришнинг ҳозирги ҳолати

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий - қтисодий ривожланишни индикатив режалаштиришнинг ҳолати