Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги турли хил назария ва қарашлар - Экономика - Рефераты

Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги турли хил назария ва қарашлар

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги турли хил назария ва қарашлар Режа: 1. Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги назариялар ( А . Смит , А . Маршалл , Ж . Кейнс қарашларининг моҳияти ). 2. Ҳозирги замон монетаризми, институционализм ва либерализм оқимлари намоёндалари қарашлари. 3. Ўзбекистонда иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги назарияларнинг шаклланиши. 4. Иқтисодий тараққиёт даражаси.

Асосий таянч тушунчалар: А.Смит, А.Маршалл, Ж.Кейнс, М.Фридмен, институционализм, неолиберализм ва монетаризм оқимлари, «табиий тартиб», протекционизм сиёсати, эркин ташқи савдо, «Репрезтатив фирма», ўсиб борувчи фойда ва доимий фойда, мультипликатор, «аралаш иқтисодиёт», антитрест сиёсат, неолиберализм, монетар ғоялар. Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги назариялар (А.Смит, А.Маршалл, Ж.Кейнс қарашларининг моҳияти) Иқтисодий ривожланиш тўғрисида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш учун энг аввало ушбу тушунчага оид назария ва қарашларни чуқур ўрганиш мақсадга мувофиқдир. А.Смит меркантилизм, илк классик мактаб ва физиократизм ғояларини мукаммал ўрганиб, шулар асосида янги иқтисодий мактабнинг шаклланишини ниҳоясига етказди. Аслини олганда у бозор иқтисодиёти асосини яратди. Иқтисодий тараққиётнинг шахсий манфаат ва стихияли қонунларнинг ўзаро ниҳоятда самарали ҳаракати шароитларини А.Смит «табиий тартиб» деб атаган. А.Смит ва унинг издошлари бу тушунча бир томондан иқтисодий сиёсатнинг тамойили ва мақсади бўлса, иккинчи томондан бу иқтисодий ҳаракатни ўрганиш учун назарий конструкция ёки моделдир деб тушунишган. Демак, жамиятга наф келтирувчи фаолиятни бирор ҳаракат билан чекламаслик керак, деган хулоса чиқарилади. Бу тамойилга кўра қуйидагилар таклиф этилади: - Ишчи кучининг эркин ҳаракати; - Савдода (ер савдосида ҳам) тўла эркинлик; - Саноат ва ички савдони хукумат томонидан регламентация қилишга қатъий қаршилик; - Эркин ташқи савдо (протекционизмга қарши). Олимнинг бу ғоялари кейинчалик тўла амалга ошди.

А.Смитнинг иқтисодий қарашлари асосида шундай ғоя ётадики, унга кўра жамият бойлиги ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат туфайли пайдо бўлади. У капиталистик ишлаб чиқаришниг мануфактура босқичини таҳлил қилиш асосида иқтисодий тараққиётнинг муҳим омили меҳнат тақсимотидир, деган хулосага келди ва буни ўз тадқиқотларининг бошланғич пункти деб қабул қилди. Смит иқтисодиётда давлат секторининг самарасизлигини кўрсатиб, «ҳукумат ҳар доим ва истизносиз буюк исрофгарчидир» дейди. Шу сабабли давлатнинг фақат уч функцияси тан олинади: 1) ҳуқуқ-тартибот; 2) мамлакат ҳавфсизлигини таъминлаш; 3) жамиятга зарур бўлган (аммо хусусий сектор томонидан тузилмаган) ижтимоий корхона ва муассасаларни таъминлаш. Смит замонавий давлатнинг солиқ сиёсатининг назарий асосларини яратди. Солиқлар фуқароларнинг кучи ва имкониятига мос келиши, ишга яроқли ҳар бир кишига алоҳида белгиланиши керак, солиқ имкони борича арзон, унинг шакли ва олиниш вақти эса тўловчи манфаатига мос келиши зарур. А.Смитдан кейин А.Маршалл (1842-1924) иқтисодиётда неоклассик (янги классик) йўналишнинг етакчи вакили ва маржинализмнинг «Кембриж мактаби»лидери сифатида майдонга чиқди. А.Маршалл инсонларнинг иқтисодий фаолиятини «соф» иқтисодий назария позициясида туриб, хўжаликнинг идеал (беназир) моделини тадқиқ этди. Аммо бирқанча иқтисодиётнинг мўтадиллиги (мувозанати) билан боғлиқ маржинал ғоялар орқали у бу фанни «хусусий» ҳол, яъни фирма, соҳа (микроиқтисодиёт) даражасида қарайди. У корхонада ишлаб чиқариш ҳажмларини ўстириш давомида солиштирма ишлаб чиқариш ҳаражатлари ўзгариши қонуниятлари аниқланди. Корхона ишлаб чиқариш масштабини оширганда ундан келадиган нафнинг миқдори муаммоси қараб чиқилади. Маршалл хусусан шуни қайд қиладики, одатда рақобатли иқтисодиётда йирик корхона (фирма) ўз товарига нархни пасайтиришни таъминлайди, бу эса рақобатчилар олдида

устунликка олиб келади (малака ошуви, махсус машина ва асбоб- ускуналарни қўллай олиш туфайли). Энг муҳими бундай иқтисоддан бутун жамият манфаат кўради. 1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирози саноат жиҳатидан ривожланган ва паст ривожланган мамлакатларга катта зарба берди. Аввалги (классик, неоклассик) таълимотлар тадқиқотида микроиқтисодий таҳлил (алоҳида корхона) асосий ўринни эгаллаган бўлса, инқироз катта ишсизлик шароитида бошқача, макроиқтисодий таҳлил (давлат, жаҳон) га зарурат туғилган эди. Фаннинг бу соҳасида ҳозирги даврнинг таниқли иқтисодчиси Ж.М.Кейнс муҳим кашфиётни яратди. Жон Мейнард Кейнс нинг бош асари - « Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси » (1936) китобидир. Унинг барча асарларидаги бош масала капитализмни оқлаш, унинг инқирозларсиз ривожини таъминлашнинг абадийлигини исботлашга ўринишдир. Унинг яратган назарияси иқтисодиёт таълимотлари тарихида алоҳида ўрин эгаллайди ва бу ўзига хос инқилоб бўлиб, ҳозирги даврда ҳам аҳамиятлидир. Кейнс асосий асарининг бошидаёқ классик мактабга қарши эканлигини баён этди. Кейнс таълимотининг асосий ва янги ғояси шуки, бозор иқтисодий муносабатлари тизими мукаммал ва ўз-ўзини автоматик равишда тартибга сола олмайди. Шу сабабли максимал даражада бандликни ва иқтисодий ўсишни фақат давлатнинг иқтисодиётга фаол аралашуви таъминлай олади. Бу иш давридаги амалий иқтисодиётдаги конкрет аҳвол билан чамбарчас боғлиқ эди. Етакчи олимларнинг таъкидлашича (Ж.К.Гэлбрейт, М.Блауг), фирмалар, монополия ва олигополиялар фаолиятидаги тенгсизлик нисбатан кичик доирадаги одамларнинг фаолияти билан боғлиқ, бу тенгсизлик принципида давлатнинг аралашуви билан тузатилиши мумкин эди. Ҳозирги замон институционализм,неолиберализм ва монетаризм оқимлари намоёндалари қарашлари

Иқтисодий таълимотлардаги институционализм йўналиши АҚШда ХХ асрнинг 20-30 йилларида кенг тарқалди, аммо у анча олдин, XIX асрнинг охирларида вужудга келган (Т.Вебленннинг 1899й. чиққан «Бекорчи синфлар назарияси» асари билан боғлиқ). Бу таълимот йўналиши вакилларининг фикрича, институтлар жамият ривожланишининг харакатлантирувчи кучи бўлиб хизмат қиладилар. Бу тушунча тагида ижтимоий ходисалар, масалан, оила, давлат, монополия, касаба уюшмалари ва бошқа муассасалар ётади, яъни жамоат руҳининг намоён бўлиши, юриш-туриш ва ўйлаш усулини халқнинг маълум гуруҳлари учун одатий, анъанавий, шунингдек ҳуқуқий, аҳлоқий ва бошқа кўринишларини ўз ичига олади. Бу йўналиш мафкурачиларининг фикрича, иқтисодий категориялар бўлган хусусий мулк, солиқ, пул, кредит, фойда, савдо ва бошқалар жамият руҳининг пайдо бўлиши шаклидир. Демак, улар объектив иқтисодий қонунларнинг мавжудлигини тўла тан олмайдилар ва жамоат руҳиятининг эволюциясини таҳлил этадилар. Неолиберализм кейнсчилик билан деярли бир вақтда пайдо бўлди ва ХХ асрнинг 30- йилларида иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг мустақил қарашлар мажмуасидан иборат. Илмий назария ва амалий ҳаётда неолиберал иқтисодий жараёнларга давлатнинг маълум даражада аралашуви туфайли чекланмаган эркин рақобат ғоясининг устуворлигига асосланади. Ўзбекистонда иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги назарияларнинг шаклланиши Инсоният XXI асрга келиб, маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиётининг моҳиятини чуқурроқ англаш билан бир қаторда, унинг асоратларига барҳам беришга астойдил киришганини намоён этмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси учун собиқ мустабид тузум мероси ва соҳта мафкуранинг оқибатлари қуйидагиларда ўз аксини топиши Республика ПрезидентиИ.Каримов асарларида умумлаштирилган:

1.Бир ёқлама ривожланган, мўрт, заиф иқтисодиётга асосланган марказга қарам ярим мустамлака мамлакат. 2.Бой минерал хомашё ресурсларидан назоратсиз ва аёвсиз фойдаланишга ҳамда пахта яккаҳокимлигига асосланган иқтисодий тизим. 3.Маҳаллий хомашёларни қайта ишлаш қувватларини ибтидоий даражадалиги, ишлаб чиқаришнинг технологик асбоб-ускуна ва бутловчи қисмлар, шунингдек ёқилғи таъминотида марказга қарамлик. 4.Энг муҳим озиқ-овқат моллари (ун, шакар, гўшт-сут маҳсулотлари)ва бошқа халқ истеъмоли маҳсулотларининг четдан келтирилиши. 5.Пахта хомашёси маҳсулотларининг сув текинга ташиб кетилиши, олтин, қимматбаҳо ва рангли металлар, стратегик аҳамиятга эга материаллар жаҳон бозорида ўта харидоргир бўлган бошқа қимматбаҳо маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотишдан келадиган фойдадан Ўзбекистон хазинасига тушмаслик. 6.Иқтисодий ўсиш суръатлари самарадорлиги кўрсаткичларининг салбий даражадалиги ортиб бориши, молия-пул тизимининг буткул ишдан чиқиши. 7.Хорижий мамлакатлар билан бевосита ташқи иқтисодий алоқаларнинг чекланганлиги. 8.Қишлоқ жойларда яширин ишсизлик, шаҳар ва қишлоқдаги турмуш даражаларидаги фарқнинг ортиб бориши. 9.Ўзбекистон аҳолиси турмуш даражаси кўрсаткичларининг собиқ СССРдаги энг охирги ўринлардан бирига тушиб қолганлиги. 10.Экологик муаммоларнинг кескинлашуви, ер-сув ресурсларидан аёвсиз фойдаланиш, ерлар шўрланишининг ортиши, чўл зоналарининг кенгайиши. Юқорида келтирилган хулосаларни исботловчи даллиллар жумласига қуйидагилар киради: 1. 1991 йилда етиштирилган пахта хомашёсининг бор-йўғи 3,5% и пировард истеъмол учун республикада қайта ишланган.

2. 1990 йилда республикада мавжуд корхоналарнинг 38% собиқ иттифоқ, 54% собиқ иттифоқ-республика, бор-йўғи 8% корхоналар республика мулкчилиги тасарруфида бўлган. 3. 1988 йилда 4349.3 млн. га экин майдонларининг 125.3 минг га майдони (2.8%) аҳолининг шахсий томорқаларини ташкил этган. 4. «1930 йилда республика аҳолисининг 70% га яқинининг жами даромади тирикчилик ўтказиш учун зарур бўлган энг қуйи даражадан ҳам паст эди. Айни маҳалда Россия ва Украинада аҳолининг 30 % га яқинигина шундай аҳволда кун кечирганди». 5. Маълум сабабларга кўра, республика ҳозирги халқ хўжалиги ва аҳоли жуда қаттиқ эҳтиёж сезаётган товарларнинг 65% гача бўлган қисмини ташқаридан келтириши мажбур эди. Ёқилғи, станоклар, асбоб ускуналар, ёғоч-тахта ва ёғоч материаллари тўғрисида гапирмасак ҳам бўлади. Улар ҳам четдан келтирилган.

Адабиётлар : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Иқтисодий тараққиёт омиллари ва шарт- шароитлари

Фавқулодда вазиятларда муҳофаза қилишда турли хил тадбирларнинг аҳамияти

Ҳар хил табиий минтақаларда ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш

Менежмент назария ва амалиётининг ривожланиши

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари