Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5 KB

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари Режа 1. Социал меҳнат муносабатларининг ўзгариши 2. Социал-меҳнат фаоллиги – иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омилидир 3. Социал ҳамкорлик механизми шаклланишининг шарт- шароитлари 4. Социал иқтисодиёт шаклланиши жараёнида иқтисодий ва социал омилларнинг ўзаро алоқадорлиги

С оциал ва меҳнат муносабатларининг ўзгариши И қтисодиётни ва бошқаришнинг маъмурий-буйруқбозлик тизимининг тубдан ислоҳ қилиниши ҳамда социал йўналтирилган бозор ий иқтисодиётга аста-секин, босқичма-босқич ўтиш социал соҳада жиддий ўзгаришлар зарурлигини тақозо этади. Социал соҳани ўзгартиришнинг тадрижий механизми умуман ва меҳнат соҳасида жумладан, шу билан боғлиқки, янги иқтисодий тартибларга ўтиш жараёни одамлар ҳаёт фаолиятининг ички ва ташқи шароитларини кескин ўзгартиради , социал ва меҳнат муносабатлари соҳасида ҳам шунга ўхшаш ўзгариш ва силжишлар бўлишини талаб этади. Бу жараёнлар одамларнинг хулқ-атворида янги усулларнинг пайдо бўлишини рағбатлантиради, улар кўпинча анъанавий, бироқ кам самарали бўлган амалиётга зид келади. Ҳаёт кўрсатдики, одамларни юқори унумли меҳнатга ва социал фаолликка тортишнинг марказлашган-режали иқтисодиёт шароитларига мослашган анъанавий усуллари, кўпчилик ҳолларда кам самарали бўлиб чиқди ва шунинг учун бозор иқтисодиёти шароитларига яроқсиздир. Бу ҳолат социал ва меҳнат соҳасини ислоҳ қилувчиларни янги, кўпрок самарали ва шубҳасиз бозор шароитларига мос бўлган социал ривожланиш шакллари ва усулларини излашга йўналтирди. Маълум бир вақт давомида социал ва меҳнат муносабатларининг эски ва янги тизимлари ўзаро аралашиб қолдилар ва вақт мувозанати ҳолатида бўлдилар, бир-бири билан биргаликда ва рақобатчилик шароитида яшадилар. Ушбу рақобатчилик кураши ва социал ва меҳнат муносабатларининг аста-секин ўзгариб бориши жараёнида янги, кўпрок мақбул социал жараёнлар ва ҳодисалар устунлик қила бошлаб, аввалги, эскирган ва янги шароитларга яроқсиз бўлган ҳаёт фаолияти шакллари ва усулларини аста-секин сиқиб чиқара бошлади. Ўзбекистонда, барча бошқа постсовет макони республикаларидаги каби, иқтисодиётни ислоҳ қилиш ва чуқур социал ўзгартиришларни амалга оширишда дастлабки йиллардаёқ фуқароларнинг янгича иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлари эълон қилинган бўлиб, уларнинг кўпчилиги вужудга келаётган

янгича муассасавий тизимнинг таркибий қисми ва бозор социал-иқтисодий таркибининг ажралмас белгиси бўлиб қолди. Социал ва меҳнат соҳасидаги ўзгаришлар жараёнига бозор ий иқтисодиё т нинг муҳим таркибий қисми сифатидаги меҳнат бозорининг вужудга келиши ва ривожланиб бориши ғоятда жиддий таъсир кўрсатади. Меҳнат бозорининг ривожланиши ва ёлланма ишчилар ҳамда тадбиркорлар ўртасида бозор ий муносабатларнинг йўлга қўйилиши билан мамлакат иқтисодиёти ва меҳнат ресурсларининг самарадорлигини оширишга ёрдам берувчи чуқур сифат ўзгаришлари юз бермоқда. Бир томондан, иш кучининг сифат и , ходимнинг меҳнати натижаларига талаблар ошмоқда. Шахсий истеъмол фондининг тақсимланиши ва иш ҳақи тўлашда ходимнинг билим ва қобилияти, меҳнатнинг миқдорий ва сифатий натижалари бош мезон бўлиб бормоқда. Бу, ўз навбатида, ходимнинг меҳнатга, унинг натижаларига муносабатининг ўзгаришига олиб келмоқда. Аста-секин, босқичма-босқич, бироқ қатъий равишда тенгчили к , лоқайдлик ва меҳнатга масъулиятсиз муносабат, меҳнат натижаларига қизиқмаслик, меҳнат интизомини доимий бузишлар, яъни ўтмишда ишлаб чиқаришга катта зарар етказган, ишловчиларнинг даромади ва турмуш даражасини пасайтирган барча салбий ҳолатларнинг оғир оқибатлари бартараф этилмоқда. Бозор, қонуний равишда, ишда юзаки иштирокчи учун, асоссиз бўш қолиш ва ишга келмаслик, техника ва ресурслардан самарасиз, ноўрин фойдаланган, меҳнат ва маҳсулотнинг сифати пастлиги учун, ходим олдига катта талабларини қўймоқда. Бошқа томондан эса – ходимлар ҳам, ўз иш кучининг эгас и сифатида, иш берувчиларга анча юқори талабларни билдирмоқда, мулкчилик шаклларидан қатъий назар, ўз ҳиссасини баҳолашнинг ва унга мос равишда ҳак тўлашнинг объективлигини оширишни талаб этишмоқда. Социал ва меҳнат соҳасидаги туб ўзгаришлар жараёнини баҳолаган ҳолда, мантиқий тахмин қилишимиз мумкинки, яқин келажакда замонавий меҳнат бозорининг шаклланиши қонуний равишда иш кучининг ҳақиқий баҳоси ўрнатилишига

олиб келади, бу эса шубхасиз, ўтмишдаги, режали иқтисодиёт шароитларидагидан, ёки бугундаги – социал иқтисодиётга ўтиш шароитларидагидан анча юқори бўлиши лозим. Келажакда иш кучи баҳосининг ўсишига, ушбу муҳим социал-иқтисодий вазифани муваффақиятли ҳал этиш учун қулай шароитларни яратиб берувчи, мамлакатнинг иқтисодий ўсиши билан биргаликда, республика меҳнат ресурсларининг халқаро меҳнат бозорига фаол жалб этилиши ҳам салмоқли таъсир кўрсатади. Чет эллардан иш ва юқорироқ иш ҳақи топиш учун иш кучининг миграцияси кучаймоқда. Иш кучи баҳосининг ошиб бориши билан меҳнат жараёнларини ва барча жойда меҳнатни тежашни оқилона ташкил этиш йўлларини излаш зарурати ўсиб боради. Ҳозиргидан кўра анча қатъий тарзда, янги технологиялар жорий этилади, илмий-техника тараққиётига ҳақиқий интилиш пайдо бўлади. Шу тариқа, социал ва меҳнат муносабатларининг ўзгариб бориши социал-иқтисодий тараққиётнинг жадаллашувига, ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланишида инсон омили ролининг ошишига, қайта ишлаб чиқариш жараёни иштирокчилари манфаатларининг яхшироқ бирлашувига, ресурслар ҳар хил турларининг оқилона фойдаланилишига ёрдамлашади. Ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигининг ўсиши ва унинг асосида умумий ва жон бошига тўғри келувчи ялпи ички маҳсулотнинг жиддий кўпайиши, ўз навбатида, социал вазифаларни янада самаралироқ ҳал этиш учун янги имкониятларни яратади. 5.2. Социал ва меҳнат фаоллиги – иқтисодий ўсишнинг Иқтисодий ривожланишнинг социал омиллари тизимида ўта муҳим аҳамият социал ва меҳнат фаоллигига тегишлидир. У энг умумий кўринишда иқтисодиётда банд бўлганларнинг барчасини кундалик ҳаёт фаолиятининг муҳим қисми сифатида намоён бўлиб, қуйидаги фойдали машғулотлар турларидан иборатдир: моддий ва маънавий бойликлар яратиш бўйича (ёлланиб ёки ўзи учун) ишлаш; ўқиш; социал-сиёсий фаолият (жамоачилик иши, норасмий бирлашмаларга иштирок этиш, оммабоп чиқишлар, қишлоқ

хўжалик ишларида қатнашиши ва б.); спорт ва туризм, дам олиш (ҳаваскорлик ижодиёт, газета, журнал, адабиётлар ўқиш ва б.). Шундай бўлсада, янгича иқтисодий шароитларда аҳоли социал -сиёсий фаоллигининг бу ва бошқа жиҳатлари бўйича илмий тадқиқотлар ҳали кам ва бу масалаларнинг кўпчилиги ҳозирча биз учун муаммоли бўлиб қолмоқда. Шунинг учун чуқур илмий йўналишлар, тажрибавий маълумотлар тўплаш ва таҳлил этиш усулларининг ишлаб чиқилиши социал иқтисодиёт шаклланиши шароитида аҳолининг социал ва меҳнат фаоллигини ўрганишда, янада ривожланишининг йўналишлари ва қонуниятларини белгилашда муҳим аҳамиятга эгадир. Янги иқтисодий шароитларда бу рақобат ва эркин тадбиркорлик фаолияти афзалликларини фан ва техника ютуқлари билан бирлаштиришга имкон беради, меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини жиддий оширишга, меҳнат шароитлари ва одамлар моддий фаровонлигининг яхшиланишига, ходимларнинг интеллектуал қобилиятлари ва касбий сифатлари ривожланишига ёрдамлашади. Социал ишлаб чиқаришда социал ва меҳнат фаоллиги иккиёқлама ролни бажаради: бир томондан у меҳнат натижасининг ошишига, бошқа ресурслардан оқилона фойдаланишга, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги ўсишига ёрдамлашади, бошқа томондан эса – бу жараёнларнинг оқибати сифатида иқтисодиётда банд бўлганларнинг ҳам (иш ҳақининг ўсиши, тадбиркорлик даромади, меҳнат ва турмуш шароитларининг яхшиланиши ва бошқалар воситасида), шунингдек, аҳолининг бошқа қисмларининг ҳам даромадларининг кўпайишига ёрдамлашади (социал ҳимоялашнинг давлат тизими орқали). Ҳар бир индивиднинг меҳнат фаолияти объектив жиҳатдан инсон мавжудотининг ўз физиологик ва маънавий эҳтиёжларини қондиришга бўлган табиий зарурият хусусияти билан тақозоланади. Физиологик ва маънавий эҳтиёжлар ўзининг социал мўлжалланишига кўра социал ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олади. Эҳтиёжларнинг энг чуқур моҳиятли белгиси уларнинг ундовчи социал ролида, худди ички уйғотувчи куч ва у ёки бу

социал организмнинг (индивид, оила, жамоа, жамиятнинг) мақсади каби чиқишида намоён бўлади, ишлаб чиқариш фаолиятини, унинг такомиллашуви ва янада ривожланишини рағбатлантиради. Иш кучини қайта ишлаб чиқариш ва ривожлантиришга, оиланинг фаровонлигига бўлган эҳтиёж инсон меҳнат фаолиятининг бош ундовчиси бўлиб чиқади. Шахснинг турли-туман ва доимо ўсиб борувчи эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган барча моддий ва маънавий бойликлар меҳнат орқали яратилади. Одамнинг ижодий, интеллектуал салоҳияти, унинг қобилиятлари ва ишчанлик сифатлари меҳнатда ривожланади ва амалга ошади. Бозор иқтисодиёти ва меҳнат қилиш соҳаларини танлаш эркинлиги шароитида одам, социал фаол шахс сифатида, ўзининг индивидуал қобилияти, касбий сифатлари, интилиши ва реал имкониятларидан боғлиқ ҳолда, ўзининг меҳнат ташаббускорлигини қуйидаги уч йўналишда намоён этиши мумкин: 1. Тадбиркорлик, ташкилотчилик ва бошқарувчилик фаолияти соҳасида. Бу соҳага тадбиркорлар ва барча даражадаги раҳбарлар киради. Иқтисодий жиҳатдан шунингдек социал жиҳатдан ҳам ушбу тоифадаги одамларнинг меҳнат фаоллиги ва ишчанлик сифатлари ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. 2. Инновацион соҳада. Булар – илмий ходимлар, кашфиётчилар, ихтирочилар, мутахассислар, новаторлар ва ижодий, инновацион меҳнатнинг бошқа субъектларидир. Инновацияларнинг роли ва аҳамияти ошаётган ва билимларнинг социал ва иқтисодий тараққиётнинг реал омилига айланиб бораётган ҳозирги шароитда ушбу соҳа ходимларининг меҳнат фаоллиги алоҳида аҳамият касб этади. Бироқ, бунда шуни назарда тутиш лозимки, инновацион соҳа ходимларининг меҳнат фаоллиги, демакки, меҳнатнинг натижалилиги ҳам, кўп жиҳатдан жамиятда улар учун яратилган муҳит ва улар меҳнатининг талаб этилиши даражасидан боғлиқ бўлади. Ижодий меҳнат ходимлари учун ишчан, ижодий муҳит биринчи соҳа субъектлари,

яъни тадбиркорлар ва менежерлар (иш бошқарувчилар) томонидан яратилади. 3. Меҳнат фаолиятининг барча бошқа соҳаларида. Ушбу соҳа ходимлари иқтисодиётда банд бўлганларнинг мутлоқ кўпчилигини ташкил этади ва, асосан, ишчилар, деҳқонлар, ҳуқуқ муҳофазаси органларининг оддий ходимлари, хизмат кўрсатувчи ва ёрдам кўрсатувчи кичик ходимлардан иборатдир. Ушбу соҳа ходимларининг меҳнати биринчи ва иккинчи соҳа ходимлари меҳнатига нисбатан бўйсунувчанлик аҳамиятига эга бўлсада, шунга қарамасдан, уларнинг юқори меҳнат фаоллиги ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг, маҳсулот (хизмат) сифатини яхшилашнинг ва иқтисодиёт самарадорлигини оширишнинг муҳим шарти ҳисобланади. Бозор ий иқтисодиёт, ёлланма ходим иш ҳақининг корхона фаолияти натижаларига қўшган ҳиссасига боғликлигининг кучайиши учун қулай шароитлар ярат ади ва юқори социал-меҳнат фаоллиги намоён бўлишига ёрдамлашади. Тасодиф эмаски, ҳозирги дунёда ёлланма ишчиларнинг катта қисми ишлаб чиқариш ва социал масалалар бўйича ўзларининг ихтирочилик таклифлари билан ишлаб чиқаришнинг ривожланишига салмоқли ижодий ҳисса қўшмоқдалар, корхона фаолиятини бошқаришда иштирок этмоқдалар, юқори меҳнат унумдорлиги натижаларига эришмоқдалар. Маълумки, маъмурий-буйруқбозлик шароитида ақл-идрокка зид ҳолда ва шахснинг элементар ҳуқуқлари зарарига, тадбиркорлик фаолияти таъқиқланган ва қонундан ташқари деб эълон қилинган эди. Бундан фарқли ҳолда, бозор ий иқтисодиёт тадбиркорлик ташаббусларига тўла эркинлик беради. Тадбиркорлик фаолияти бозор ий иқтисодиёт механизмлари ва қонунлари тизими таъсирида, айнан эса: талаб ва таклиф, рақобат, қиймат ва бошқалар таъсирида амалга оширилади. Бозор ий иқтисодиёт шароитларида эркин тадбиркорлик фаолияти иқтисодий ўсишнинг, ялпи ички маҳсулот ҳажми ва мамлакат миллий даромадини кўпайтиришнинг белгиловчи омилларидан бирига айланади. У марказлашган режали иқтисодиётнинг

исрофгарчилик механизмига қарама-қарши ўлароқ, ҳам қайта ишлаб чиқарилувчи, ҳам чекланган ресурслардан оқилона, самарали фойдаланишга олиб келади. Агарда режали иқтисодиёт шароитларида хўжалик юритувчи субъект раҳбарига марказнинг кўрсатмаларини оғишмасдан ва ўз вақтида бажаришгина етарли бўлган бўлса, бозор ий иқтисодиёт шароитларида эса тадбиркор, агарда у истеъмолчи учун ишласагина, илмий-техникавий ғояларни, фаолияти соҳасидаги янгиликларни мужассамлаштира олса, ва буларнинг барчасини малакали ишчи кучидан фойдаланиш, барча турдаги ресурслардан самарали, оқилона фойдаланиш билан бирлаштира олсагина юқори муваффақиятларга эришиши мумкин бўлади. Бунда ресурслар дейилганда, ишлаб чиқаришнинг барча моддий ва номоддий шароитлари ва омилларининг жамланмаси тушунилади, биринчи навбатда, ресурслар деганда ушбу сўзнинг кенг маъносида: табиий бойликлар, ер, ишлаб чиқариш воситалари, молиявий воситалар, ахборот технологиялари, илмий ютуқлар, тадбиркорлик маҳора ти тушунилади. Тадбиркорлик учун фаолият омилларининг бирлашган ҳолати, катта иқтисодий мустақиллик хосдир. Ўз хусусий ишини ташкил этиш, тадбиркорлик бошқаруви стратегиясини шакллантиришга уриниш, ходимлар сони ва таркибини, шунингдек, улар меҳнатига ҳақ тўлаш шароитларини аниқлаш, мураккаб таркибларни яратиш, фирманинг ривожланиш стратегияси ва тактикасига (усулларига) ўзгартиришлар киритиш тўғрисида тадбиркор томонидан мустақил қабул қилинувчи қарорлар катта таваккалчиликка асосланади. Шунга карамасдан, бу хилдаги мустақиллик бошқарувга зарурий ихчамлик беради, бозор нарх- навосига яхшироқ мослашишига кўмаклашади. Тадбиркорлик, жараён сифатида, ўзига янги ғояларни ахтариш, мақсадлар қўйиш, уларни баҳолаш ва янги корхонада қўллаш, ғояни конкрет натижага – истеъмолчига зарур бўлган товарлар ва хизматларга айлантиришни қамраб олади. Тадбиркорликнинг асосий функцияси шундан иборатки, аҳоли учун зарур бўлган товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш

учун бунга мос равишдаги моддий ва маънавий тақдирланишга эга бўлишдир. Тадбиркорлик, иқтисодий жиҳат билан бирга, яна бир қатор муҳим социал вазифаларни ҳам бажаради. Тадбиркорликнинг социал жиҳатлари ҳар бир лаёқатли шахснинг ўз ишининг эгаси бўлиш имкониятида, ўз индивидуал таланти ва имкониятларидан яхшироқ фойдаланишда намоён бўлади. Тадбиркорликнинг ушбу жиҳатлари ишбилармон, мустақил хўжалик-иқтисодий фаолият юритишга мойил, ўз хусусий ишини яратишга қодир, муҳит қаршилигини енга олувчи ва қўйилган мақсадларга эриша олувчанликнинг шаклланишида кўпрок намоён бўлади. Тадбиркорликнинг ривожланиб бориши билан, ёлланма ходимлар қатлами ҳам ўсиб боради, улар ўз навбатида тадбиркорлик корхонасининг барқарор фаолиятидан иқтисодий ва социал боғлиқ бўладилар. Тадбиркорлик қанчалик самарали амал қилиб борса, уларнинг турли даражадаги бюджетларга ва давлат нобюджет социал жамғармаларига (масалан, бандлик жамғармасига) ажратадиган маблағлари миқдори шунчалик кўп бўлади. Тадбиркорликнинг ривожланиши иш ўринлари сонининг ўсишини, ишсизлик даражасининг қисқаришини, турмуш даражасининг ва ёлланма ходимлар социал аҳволининг яхшиланишини таъминлайди. Социал иқтисодиёт шаклланиши шароитида аҳолининг социал ва меҳнат фаоллигига ходимнинг меҳнат ҳиссаси ва унга ҳак тўланиши ўртасидаги боғлиқликнинг кучайиши ғоятда самарали таъсир кўрсатади. Ходимларнинг социал ва меҳнат фаоллиги муаммоларини ҳал этишда ҳулқ-атворнинг ички сабаблари (мотивлари), қизиқтириш ролининг кучайиб бориши ғояси аллақачон иқтисодиёт фани эътиборини эгаллаган ва мажбурлашнинг ноиқтисодий усуллари эртами - кечми тўлиқ турғунлик ва инқирозга олиб келади , деган оддий ҳақиқатни тушунишга таянади. Шу нарса та а жжубланарлики, маъмурий-буйруқбозлик тизими ўз вақтида иқтисодий доктрина сифатида меҳнатга яраша тақсимлаш (капиталга яраша тақсимлаш тўлиқ инқор этилган) тамойилини қабул қилиб, меҳнат

меъёри ва унинг моддий тақдирланиши меъёри ўртасидаги зарурий боғлиқликни таъминлашни мақсад қилиб қўйган эди. Амалда эса, аксинча, ушбу тамойилнинг амалга оширилишига ҳар томонлама тўсқинлик қилади. Яратилган режали жамият модели аввало ҳисобга олиш ва назорат функцияларининг ҳаддан ташқари марказлаштирилиши оқибатида меҳнат устидан ҳақиқий назоратни ўрнатишга имкон бермади. Кўрсатилган ҳолат ходимларнинг ташаббус ва ишчанлик фаоллигини намоён этишга бўлган юқори манфаатдорлигининг йўқлиги билан янада чуқурлашиб борди. Режали нарх белгилаш механизми эса меҳнатга яраша тақсимлашга жуда жиддий салбий таъсир кўрсатди. Маълумки, нархларни режали б елгилашда нархлар бозорда ўрнатилмайди , балки марказлаштирилган тартибда, бозор талабларидан боғлик бўлмаган ҳолда, давлат органлари томонидан аниқланади ва, табиийки, қиймат қонунининг барча талабларини ҳисобга ололмас эди. Бу улгуржи нарх ва, шунингдек, чакана нархларга ҳам тегишлидир. Тушунарлики, нархларни белгилашга бундай ёндошувда талаб ва таклиф ўртасида мувозанат бўлиши мумкин эмас. Бунинг устига, нархларнинг бозордан ташқарида шаклланиши уларни зарурий ахборот базасидан маҳрум этади. Оқибатда нархлар фойдалиликнинг етарлича аниқ ўлчови бўлиш хизматини, харажатларни тежаш ва самарали хўжалик юритишнинг рағбатлантирувчиси бўлиш вазифасини, энг асосийси эса товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида тенг ва ўзаро фойдали айирбошлашни таъминлашни бажара олмай қолди. Бусиз эса меҳнатга яраша тақсимлаш тамойилини амалга оширишни х аёлга келтириш ҳам мумкин эмас. Социал иқтисодиётнинг шаклланиши шароитларида иш бошқача бўлади. Айнан бозор ҳар бир хўжалик субъектига, унинг маҳсулоти жамиятга қанчалик кераклигини ва ушбу товарнинг қандай нархи объектив социал эҳтиёжини акс эттиришини аниқлашга имкон беради. Бозор у ёки бу товарни (хизматни) ишлаб чиқариш ва сотиш учун зарур бўлган меҳнат миқдори ва сифатини аниқлашга имкон беради. Бундан, қонуний равишда, фақат социал

иқтисодиёт шароитидагина меҳнатга яраша тақсимлаш тамойилини амалга ошириш мумкинлиги ва ходим қўшган ҳисса билан унинг даромадлари ўртасидаги кучли боғликлик таъминланиши мумкинлиги тўғрисидаги хулоса келиб чиқади. Айнан социал иқтисодиёт шаклланиши шароитида талабни қондириш, истеъмолчига ишлаш стратегияси ва тактикаси аста-секин ҳаётга кириб кела бошлайди. Бунинг устига ушбу иш хўжалик юритишнинг турли-туман субъектлари ўртасидаги бозор ий рақобат шароитларида бажарилади. Улар томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот (ёки хизмат)нинг охирги баҳосини истеъмолчи бозорда талаб ва таклифнинг ўзаро нисбати асосида аниқлайди. Булар барчаси ҳозирдаёқ тақсимотнинг бошқа моделига ўтишга олиб келади: меҳнат сарфи эмас ( бу истеъмолчи нуқтаи-назаридан умуман аҳамиятсиздир ) , балки унинг бозорда таклиф этилаётган товарларда (хизматларда) мужассамлашган конкрет натижалари ялпи ички маҳсулотнинг тақсимланиши ва корхона соф даромади демакки, ходимнинг иш ҳақи шаклланишининг ҳам бош меъёрига айланади. Равшанки, ходим бундай шароитларда меҳнат соҳасида юқори фаолликни намоён этиб, ўз меҳнат ҳиссасини кўпайтириб, ўзининг барча куч ва имкониятларини сафарбар этиб, ўз иш ҳақининг ошишига, моддий аҳволининг яхшиланишига эришиши мумкин. Шу билан бир вақтда меҳнат бозорида сифатли иш кучи учун бўлган рақобат тадбиркорлар ва ёлланма менежер ларни ўз қўл остидагилар тўғрисида доимий ғамхўрлик қилишга, меҳнат натижасининг ва иш кучига бўлган талабнинг ўсиб боришига қараб уларнинг иш ҳақларини ошириб боришга, меҳнатни социал ташкил этишга интилишга, меҳнатни тақдирлаш ва қизиқтиришнинг самарали тизимини қўллашга, ходимнинг социал эҳтиёжларига харажатларни кенгайтиришга ундайди. Бозор ий иқтисодиётнинг воқелиги ва объектив шароитлари шундайки, тадбиркор ёки ёлланма иш бошқарувчи ходимга унинг меҳнатининг ҳақиқий натижаларига мувофиқ даражадагина ҳақ тўлаш мумкин. Бундан, яъни бозор ий муносабатлар шароитида корхона даромадини тақсимлашнинг ягона тўғри

бўлган меъёридан четга чиқиш эса, ёки ходимнинг ишдан кетиб қолиши (агарда социал адолат бузилган ва ходимларнинг иш ҳақи меҳнат улушидан кам бўлса), ёки корхона молиявий аҳволининг ёмонлашувига ва , охир оқибатда , банкротликка олиб келиши билан хавф туғдиради (ҳақ тўлаш харажатлари меҳнатнинг ҳақиқий натижаларидан ошиб кетган ҳолларда ). Бир томондан ўз моддий аҳволини яхшилаш мақсадида ходимнинг меҳнат фаоллиги ошиб боришининг, иккинчи томондан эса – тадбиркор–иш бошқарувчиларнинг, яъни иш кучига буюртмачиларнинг меҳнат меъёри ва унинг тақдирланиши ўртасидаги кучли боғликликни таъминлашга интилишининг якуний натижаси – турли ходимлар иш ҳақи миқдоридаги табақалашувни кучайтириш ҳисобланиб, бу мантиққа ва социал иқтисодиёт талабларига тўлиқ мос келади. Меҳнатнинг миқдорий ва сифатий натижаларига боғлик ҳолда иш ҳақи миқдорини табақалаштиришни кучайтириш муҳим аҳамиятга эга бўлсада, бироқ бу ходим социал ва меҳнат фаоллигининг ягона шарти ҳисобланмайди. Социал ва меҳнат фаоллигини оширишнинг яна бир муҳим шарти ходимлар иш ҳақининг мутлоқ ўлчами ва даражаси ҳисобланади. Бироқ, афсус билан қайд этишга тўғри келадики, шўро лардан кейинги маконда амал қилаётган бозор ий тизим, реал даромадларнинг, айниқса иш ҳақи даражасининг етарлича юқори эмаслиги сабабли кўпчилик фуқароларнинг манфаатларига тўлиқ жавоб беришдан анча узоқдир. Республика аҳолисининг социал ва меҳнат фаоллигини оширишнинг муҳим муаммоларини муваффақи я тли ҳал этиш учун, аввало, шунга мос иқтисодиёт, меҳнатга қизиқтириш ва ҳак тўлашнинг нафақат ходимни юқори унумдор ва натижали меҳнатга ўрганишга, балки мамлакатда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг тўлиқ муваффақиятини таъминлашга қодир бўлган янги концепциясини яратиш зарур бўлади. Умуман социал омилларга, хусусан меҳнатга қизиқтириш ва ҳақ тўлаш омилларига алоҳида муҳим аҳамият қаратган ҳолда, Ўзбекистон Президенти И.А. Каримов таъкидладики, «Социал муаммоларни муваффақиятли ҳал этиш, ишончли социал кафолатларни яратиш, меҳнатга қ изиқтиришнинг

(мотивациянинг) кучайиши (муаллиф таъкиди) ислоҳотларни амалга ошириш учун мустаҳкам социал таянч яратади, уларнинг ортга қайтмаслигига гаров бўлиб хизмат қилади». 1 Бозор ий иқтисодиёт қонунларига кўра меҳнатга қизиқтириш ва ҳақ тўлашнинг янги концепцияси исрофгарчиликка қарши ёндошувга асосланиши зарур. Аммо исрофгарчиликка қарши ёндошув ҳали ҳамма жойда ва ҳамма нарсада, ҳар қандай баҳода ҳам, айниқса иқтисодиётда банд кишилар ҳаёт фаолиятининг асосий манбаи бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш қисмида ҳам тежамкорлик қилишни англатмайди. Бундай ёндошув ноаниқ социал ва иқтисодий оқибатларга, табиийки, салбий оқибатларга ҳам олиб келади. Бозор ий иқтисодиётга хос бўлган меҳнатга ҳақ тўлашнинг социал йўналганлик концепцияси, аввало шундай қоидадан келиб чиқиши лозимки, энг қимматли ва жамият ривожланишининг битмас-туганмас манбаи оддийгина тежаш эмас, балки жамиятнинг бош ишлаб чиқарувчи кучи бўлган шахснинг ҳар томонлама камол топ иши, унинг турмуш сифатининг доимий ошиб бориши ҳисобланади. Ушбу қоидани инкор этиш, арзон иш кучи ғоясини сингдириш нафақат иқтисодиётдаги бандларнинг социал ва меҳнат фаоллигини пасайтиради, балки социал иқтисодиётнинг моҳияти ва тамойилларига зид ҳисобланади. Бундай ҳолатнинг салбий оқибатлари маълум: ходимларнинг ўз меҳнати натижаларига қизиқишининг пастлиги ва бефарқлик, шахснинг, тўлик деградацияси (таназзули) билан чегараланувчи пассив ҳаётий позицияси, жамиятда социал муаммоларнинг кескинлашуви кабилар юз беради. Шунга қарамасдан, иқтисодий мақсадга мувофиқлик нуқтаи назаридан, ҳатто иш ҳақига, ходимнинг конкрет меҳнат даражаларига боғлик бўлмаган ҳолда, ўз миқдори жиҳатидан арзимас даражадаги қўшимча ҳам ўзини оқламайдиган ҳисобланади ва тўлиғича корхонанинг зарарига киритилиши мумкин. Бунинг устига, ўз даражасига кўра кам бўлган иш ҳақи бир қатор салбий оқибатларга олиб келади: 1 Каримов И.А. Узбекистон иқтисодий ислохатларни чукурлаштириш йулида. Т. Узбекистон, 1995 й.

 биринчидан, иш ҳақининг рағбатлантирувчи роли пасаяди. Иш ҳақи, соғлом фикрга қарама-қарши ўлароқ, қудратли ва мустақил қизиқтирувчи омилдан, гуёки меҳнат бўйича нафақага ёки ишда қатнашганлик учун ҳақ тўлашга айланиб қолади;  иккинчидан, аҳолининг турмуш сифати кўрсаткичлари ёмонлашади;  учинчидан, ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва кенгайтириш имкониятлари чекланади. Чунки, ишлаб чиқаришнинг кенгайиши, унинг мақсади сўз сиз равишда истеъмол ҳисобланиб, бу харидор талабининг ўсиб борганидагина мумкин бўлади;  тўртинчидан, илмий-техника тараққиёти секинлашади, чунки янги техника сотиб олиш ва технологияни такомиллаштиришдан кўра, қўшимча ходимларни ёллаш арзонроқ тушади;  бешинчидан, иш кучининг, бунинг устига анча ҳаракатчан ва социал фаол, етарлича юқори малака даражасига эга бўлган қисмининг, юқори иш ҳақини излаб республика ташқарисига чиқиб кетиши кучаймоқда . Шўролар даврида бизнинг амалиётимизда, арзон иш кучининг иқтисодий ўсиш омили бўлиши тўғрисидаги нотўғри, тубдан хато бўлган қараш шаклланган эди, бунда қанчалик кам истеъмол қилинса, жамғариш учун, демакки иқтисодиётни ривожлантириш учун шунчалик кўп имконият бўлади деб қараларди. Шу нарса аниқ кўринмоқдаки, иш ҳақи соҳасидаги фалсафани, уни жиддий кўпайтириш фойдасига қайта кўриб чиқиш вақти етиб келди. Шу билан бирга аҳоли меҳнат фаоллигининг бундан кейинги ошиб бориши, жамиятдаги «хуфёна» иқтисодиёт деб аталувчи, ноқонуний даромад олиш усулларининг бартараф этилиши билан узвий боғлиқдир. Аҳолининг иқтисодий ва социал турмуш шароитларини яхшилаш йўли билан корхона ёлланма ходимларига социал-психологик таъсир этиш концепцияси ҳам муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Бунда таъсир этиш усуллари шундай шарт шароитларга таянадики, ишловчиларнинг кўп томонлама эҳтиёжларини қондирган, ўз қобилиятини намоён этиши учун

шароит яратган ҳолда меҳнат сифатини ва унумдорлигини оширишга эришиши мумкин. Айнан ушбу концепция доирасида ғоятда самарали ва шунинг учун ёлланма ходимлар меҳнатини ташкил этиш ва рағбатлантиришдаги – «меҳнатни бойитиш» усули, «иштирокчилик» усули, «мақсадлар бўйича бошқариш» усули ва бошқалар ривожланган мамлакатларнинг бошқарув назарияси ва амалиётида кенг тарқалишга эришди. Ходимларнинг иш жойларидаги касбий-меҳнат хулқ-атвори социал ва меҳнат сифатини олдиндан аниқлаб беради, бу, ўз навбатида, ишлаб чиқариш самарадорлигига, маҳсулот сифатига, илмий-техникавий тараққиёт даражасига таъсир этади. Иқтисодиётнинг шахсий секторидаги ишлаб- чиқариш ва хўжалик фаоллиги (шахсий ёрдамчи хўжалик, жамоавий боғлар, қурилиш ва б.) «миллий даромаднинг даражаси ва таркиб ига, социал гуруҳлар даромадларининг нисбатига таъсир кўрсатади». 1 1.2. Социал ҳамкорлик механизми шаклланишининг шарт-шароитлари. Мустақиликка эришилгандан кейин Ўзбекистонда аввалги маъмурий- буйруқбозлик иқтисодиётини, хўжалик юритишнинг бозорий усулларга таянувчи социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётга изчил алмаштириш жараёни бормоқда. Шу муносабат билан мамлакатнинг социал-сиёсий ва иқтисодий ҳаётида чуқур ўзгаришлар юз бермоқда. Аввал таъкидланганидек, социал ва меҳнат соҳасида ҳам чуқур ўзгаришлар бўлиб, булар кўп жиҳатдан миллий иқтисодиётнинг аҳволи ва ривожланиш истиқболларини белгилайди. Шаклланаётган янги социал ва иқтисодий муносабатлар бандлик, социал ҳимоя, меҳнатга қизиқтириш, меҳнат унумдорлиги, иш ҳақи ва бошқа муаммоларга сифат жиҳатдан янгича ёндошувлардан фойдаланиш заруриятини тақозо этади. Меҳнат бозори субъектлари: ёлланма ходимлар, иш берувчилар ва давлат ўртасидаги муносабатлар соҳаси ҳам бундан истисно эмас. 1 Заславская Т.И. Социальная трансформация российского общества: Деятельностно-структурная концепция.- 2-е изд., испр. и доп.: Дело, 2003 г. с.44.

Жамиятдаги социал барқарорлик ва иқтисодиёт ривожланишидаги ўсиб бориш, аввало, ходимлар ва ишлаб чиқариш воситалари эгалари ўртасидаги муносабатларнинг характерига боғлик бўлади. Социализм давридаги дабдабали манфаатлар тизими (умумхалқ, жамоавий, шахсий) гўёки антагонистик зиддиятларга эга бўлмаган ва бутун жамият бахт-саодати йўлидаги социалистик меҳнат ғояси ўрнига, тадбиркорлар ва ёлланиб ишловчилар манфаатларининг социал келишуви муносабатларининг янги тизими шаклланмоқда. Муносабатларнинг бу тизими социал шерикчилик мафкурасида мужассамлашиб, бу социал иқтисодиётнинг энг муҳим жиҳатларидан ҳисобланади. Социал шерикчилик социал тизимдаги субъектларнинг самарали ҳамкорлигини таъминлаш учун манфаатларни келиштириш бўйича социал ва меҳнат соҳасидаги муносабатларнинг маданийлашган тизими сифатида намоён бўлади. Шерикчилик муносабатлари нафақат иш берувчилар ва ёлланма ишчилар ўртасида, балки нафақа таъминотини ташкил этиш бўйича авлодлар ўртасида ҳам амалга оширилади. Ўзбекистон учун ҳозирги босқичда социал ҳамкорлик тизимининг муаммолари ва ривожланишини таҳлил этиш мамлакатдаги социал барқарорликка ижобий таъсир этувчи омил сифатидагина эмас, балки иқтисодиётнинг доимий ривожланишининг ҳам энг муҳим шарти сифатида алоҳида аҳамият касб этади. Ўзбекистонда очиқ демократик фуқаролик жамиятининг шаклланиши шерикчилик муносабатлари тизимининг вужудга келиши ва ривожланиши жараёнининг тарихий хусусиятларини билишнинг, бу муҳим ишда чет мамлакатларнинг бой тажрибасини чуқур ўрганишнинг заруриятини белгилайди ва долзарблигини оширади. Бу социал иқтисодиёт шаклланишининг мураккаб шароитларида турли социал гуруҳлар ўртасидаги меҳнат муносабатларини тартибга солишга янгича ёндошувлар ва усуллар ишлаб чиқилишига, ҳамкорлик хулқ-атвори механизмини манфаатли томонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг бозор шаклларини яратишга,

бунда жамият ривожланишининг узоқ муддатли истиқболи мақсадлари ва миллий хусусиятларни ҳисобга олишга имкон беради. Социал шерикчилик индустриал жамият бағрида (XIX аср охири ва XX аср бошида) социал тузумни инқилобий, зўравонлик билан ўзгартириш мафкурасига қарама-қарши ҳолда, ишчилар ва капиталистлар ўртасидаги социал зиддиятларни энг самарали ҳал этиш усули сифатида пайдо бўлди. Социал ҳамкорлик, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликни зўрлик билан йўқотиш ва иқтисодиётда давлат бошқарувини ўрнатиш бўйича марксча-ленинча таълимотдан фарқли холда, давлат бошқарув органлари ва касаба уюшмаларининг ўзаро ҳамкорлиги асосида ёлланма ишчилар ва иш берувчилар ўртасидаги музокаралар жараёнини тақоза этади. Бу жамиятнинг барқарор тадрижий ривожланишига йўналтирилади. Турли социал гуруҳлар манфаатларининг келишуви асосида улар ўртасидаги низоларни бартараф этиш ва жамият тадрижий ривожланишининг долзарб муаммолари бир неча асрлар давомида кўплаб олимларнинг фикрини банд этиб келмоқда. «Социал шериклик» воқелигининг турли жиҳатлари Томас Гоббс (1588-1679), Жан-Жак Руссо (1712-1778), Адам Смит (1723-1790), Иммануэл Кант (1724-1804), Шарль Фурье (1768-1830), Жан Стюарт Милль (1806-1873), Пьер Жозеф Прудон (1809-1865), Макс Вебер (1864-1920), Эмил Дюркгейм (1858-1917), Альфред Маршалл (1842-1924), Толкотт Парсонс (1902-1979), Питирим Сорокин (1889-1968), Людвиг Эрхард (1897-1977) ва бошқаларнинг асарларида ўз ифодасини топган. Уч юз эллик йил илгари инглиз файласуфи Томас Гоббс ўзининг «Левиафана» (1651 й.) асарида табиий ҳолдаги «барчанинг барчага қарши уруши» ҳолатига барҳам бериш учун кишилар ўртасида социал келишувга эришиш зарурлигини асослаган эди. Социал ҳаракат назариясининг ривожланишига немис социологи ва иқтисодчиси Макс Вебер салмоқли ҳисса қўшди. Унинг «Қадимги дунёнинг аграр тарихи», «Хўжалик ва жамият» асарларида «тушуниш» концепцияси

олға сурилиб, бунга кўра социал ҳаракат индивидуал қизиқишларни шарҳлаш орқали тушунтирилади. Бироқ у шахс социал ҳаракатининг тўрт асосий типини ажратади: мақсадли оқилона, қадриятли оқилона, самарали ва анъанавий. Умум қабул қилган меъёрлар ва индивидуал қизиқишлар асосида фаолиятдаги субъект хулқ-атворини бу хилдаги эҳтимолий туркумлаштириш социал тизим субъектларининг ўзаро келишувларига эришиши муаммоларини ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. Инглиз иқтисодчиси А. Маршалл эса Ч. Дарвиннинг таълимотини социал муносабатларга ҳам қўллашга интилиб, бир томондан меҳнат, иккинчи томондан капитал ўртасидаги муносабатларга катта аҳамият берди, ушбу икки категория ўртасидаги узвий ўзаро алоқадорликни кўрсатди. Ўзининг «Иқтисодий фан тамойиллари» номли машҳур асарида у, жумладан, шундай ёзади: «… умуман капитал ва умуман меҳнат миллий дивидендни (фойдани) ишлаб чиқаришда ўзаро алоқадор бўлади ва ўзларининг (энг юқори) унумдорлигига мос равишда ундан ўз даромадларини оладилар. Уларнинг ўзаро боғлиқлиги энг мустаҳкам даражада бўлади: капитал меҳнатсиз ўликдир, ишчи ҳам ўз хусусий ёки бошқа кимнингдир капиталисиз узоқ яшай олмайди». 1 Бошқа бир инглиз социологи Т.Х. Маршалл бироз кейинроқ, буржуйлар жамияти мумкин бўлган даражадаги тенглик ва адолат тизимига, улкан ўрта синфга айланди, деб таъкидлайди. Социал мулоқот муаммоларига нисбатан Питирим Сорокиннинг қарашлари ғоятда қизиқарлидир, у социал стратификация ва социал сафарбарлик назариясининг асосчиларидан бири ҳисобланади. Унинг фикрига кўра, социал ҳаёт нинг барқарорлиги, асос ан , икки омилга: мамлакат кўпчилик аҳолисининг турмуш даражасига ва турли социал гуруҳлар ўртасида даромадларнинг табақалашув даражасига боғлиқдир. 1 Маршалл А. Принципы экономической науки. Т.11., пер. с анг. М., Издательская группа «Прогресс», 1993 г. стр. 247.

П. Сорокин томонидан ҳали ўтган асрнинг бошларидаёқ берилган ушбу хулосалар бизнинг давримизга ҳам бевосита алоқадордир. Ҳохирги шароитда кўпчилик, айниқса ривожланган мамлакатлар, аҳоли турмуш даражасини оширишга, қашшоқлик ва ишсизликни қисқартиришга, одамларни тўла қийматли озиқ-овқат ва уй-жой билан таъминлаш масалаларига жуда жиддий эътибор берадилар. Шу жиҳатдан олганда, Ўзбекистонда ўтказилаётган социал сиёсат алоҳида эътиборга лойиқдир. Аҳолининг турмуш даражасини ошириб бориш мамлакат социал-иқтисодий ривожланишининг узоқ муддатга мўлжалланган устувор йўналиши ҳисобланади. Реал даромадларнинг йиллик ўсиб бориши 14-18 % ни ташкил этади. 2004 йилдагина улар 16 % га ўсди. Аҳолининг уй-жой билан таъминланиши доимий равишда яхшиланиб бормоқда. Уй-жой фонди 2003 йилда 14,8 млн.кв. метрга кўпайиб, натижада аҳоли жон бошига уй-жой билан таъминланганлик даражаси 14,3 кв. метрга етди. Шаҳар уйларини газлаштириш даражаси 2004 йил 1 январ ҳолатида 90,7 % га етди. Фақат 2002 йилдагина аҳолига «ЎзДЭУ» қўшма корхонасининг 15,8 минг автомобиллари сотилди. Чакана товар айланмаси таркиби да ноозиқ-овқат товарларининг улуши 39,3 % ни ташкил этади. Шубҳасиз, барча бу кўрсатгичлар ривожланган мамлакатлар даражасидан анча пастдир. Бироқ, тоталитар тартиботнинг салбий оқибатларини бартараф этиш ҳамда жамиятда янги социал-иқтисодий муносабатларни шакллантиришнинг мураккаб даврини бошдан кечираётган Ўзбекистон учун, бу ўзгаришларни улкан ютуқ сифатида баҳолаш мумкин. П. Со рокиннинг фикрича, давлат ва социал тизим барқарорлигининг иккинчи муҳим шарти – бойлар ва камбағаллар ўртасидаги даромадларнинг табақа лашуви даражасидир. Энг камбағал ва бой оилалар ўртасидаги даромадлардаги фарқларни тавсиф ловчи расмий статистика бу ҳақдаги маълумотларга унчалик бой эмас. Ушбу муаммо бўйича матбуотда эълон қилинган махсус илмий тадқиқотлар натижалари ҳам йўқ. Шунга қарамасдан, шуни эътиборга олиш лозимки, бозор ий иқтисодиёт қонуний равишда турли социал гуруҳлар ва синфлар ўртасидаги даромад даражаларида сезиларли

тафовутларнинг вужудга келишига олиб келади. Масалан, кўпчилик ривожланган мамлакатларда 20 % энг бой ва энг камбағал оилалар даромадидаги фарқ 10 бараварни ташкил этади. Шу тариқа, агарда П. Сорокиннинг хулосаларидан келиб чиқилса, унда бизнинг мамлакатимизда социал ларзалар ва социал тузумнинг барқарорлигини бузувчи қандайдир жиддий сабаблар учун иқтисодий шарт- шароитлар йўқ. Бу бизнинг воқелигимиз билан тўлиқ тасдиқланади. Социал тизим барқарорлигининг юқорида келтирилган икки шарти билан биргаликда, хозирги шароитда жаҳон цивилизацияси ривожланишнинг ва янги жаҳон тартиботи шаклланишидаги жуда юқори даражаларининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, бир бутун иқтисодий тизим сифатидаги жаҳон иқтисодиётига мос ҳолдаги, учинчи, ўз моҳиятига кўра муҳимлиги кам бўлмаган шарт – жаҳон ҳамдўстлиги мамлакатлари ўртасидаги социал- иқтисодий ривожланиш даражасидаги муҳим тафовутларни бартараф этиш муаммоси пайдо бўлади. Юқорида баён этилган иқтисодий шарт-шароитлар билан биргаликда, давлат ва социал тузум барқарорлигининг психологик шарт-шароитлари ва маданий анъналарини ҳам ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Тўла мустақиллик шароитларида ривожланиш турли социал гуруҳлар ўртасида, аҳоли ва ҳокимият таркиблари ўртасида ўзаро тушуниш ва мустаҳкам ҳамкорлик вужудга келганини кўрсатади. Жамиятда бундай ҳолатнинг шаклланишида Ўзбекистон аҳолисининг турмуш тарзи ва анъаналари хусусиятлари г а боғлиқ , тарихан шаклланган менталитет ҳам муҳим рол ўйнайди. Республика аҳолисининг асосий қисми барча иқтисодий ва социал муаммоларни социал сабр-тоқат ва ўзаро фойдали ҳамкорликка интилиш асосида ҳал этишни афзал кўради. Аҳоли кўпчилик қисмининг бундай хулқ-атвори ижобий натижаларни бермоқда, республикада ўтказилаётган социал-сиёсий ва социал-иқтисодий тизим ислоҳотларининг муваффақиятини таъминламокда.

Кўп асрлик тараққиёт давомида жаҳон амалиётида социал шерикчиликнинг турли моделлари ва типлари шаклланди. Ушбу моделлар ва типлар турли-туман белгилар бўйича туркумлаштирилади. Масалан, томонлар ўртасидаги жамоавий музокаралар олиб бориш даражасига боғлиқ равишда социал шерикчиликнинг уч асосий модели шаклланган. Биринчи модел меҳнат муносабатларини тартибга солишда давлатнинг фаол аралашувини намоён этади. Бу модел Швеция, Бельгия, Финляндия, Нидерландияда қўлланилади. Иккинчи модел жамоавий шартномаларни фақат корхона даражасида тузилиши билан тавсиф ланади, бунда тадбиркорлар уюшмаси ва умуммиллий касаба уюшмалари расман қатнашмайди. Улар меҳнат муносабатлари соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантиришда, шерикчилик муносабатларига умумий ёндошувларни ишлаб чиқишда, қонунчилик асосларини тайёрлашда иштирок этадилар. Иккинчи модел АҚШ, Канада ва Японияда кенг қўлланилади. Учинчи модел социал шерикчиликнинг биринчи ва иккинчи моделлари ўртасидаги оралиқ модел ҳисобланади. У Германия, Буюк Британия, А встрия, Франция, Италия ва бошқа мамлакатларда тарқалган. Ўзбекистон учун иш берувчилар ва ёлланма ишчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларда асосланмаган ҳар хилликларни бартараф этиш мақсадида томонлар ўртасидаги шериклик муносабатларини янада ривожлантириш учун социал шерикчиликнинг биринчи моделига амал қилинса мақсадга мувофик бўларди. Социал шерикчилик механизмининг шаклланишида давлат ролининг кучайиши томонларнинг ваколати ва ролининг янада аниқрок белгиланишига, вужудга келувчи жамоавий низолар ва социал келишмовчиликларни тартибга солишнинг кўпроқ самарали усулларининг қўлланилишига ёрдам берган бўларди. Бунинг учун, масалан, Бельгиянинг тажрибасига кўра, республика даражасида уч томон: давлат таркиблари, касаба уюшмалари ва иш берувчилар уюшмасидан тенг миқдордаги вакиллар

киритилган ҳолда меҳнат бўйича Миллий Кенгаш тузилса бўлади. Ушбу кенгаш ҳукуматининг маслаҳат органи бўлиши ва у умуммиллий даражада меҳнат муносабатларига тегишли музокараларни олиб бориш ҳуқуқи билан таъминланиши лозим бўлади. Тармоқ даражасида ушбу масалаларни ҳукумат назорати остида тасдиқланувчи шу хилдаги комиссиялар ҳал этиши мумкин. Шерикчилик муносабатларида давлат таркибларининг роли бўйича ҳам социал шерикчилик моделларининг уч типи ажратиб кўрсатилади. Уч томонлама ҳамкорлик модели. Ушбу моделнинг характерли хусусияти барча томонларнинг: давлат, касаба уюшмалари ва иш берувчиларнинг тенг ҳуқуқлилиги ҳисобланади. Бу модел кўпчилик Европа давлатларида, шунингдек, Японияда кенг қўлланилади. Венгрия, Чехия, Словакия, Польша ва Болгарияда ҳам социал шерикчилик муносабатлари худди шундай модел буйича ривожланмоқда. Унинг самарадорлиги шунда намоён бўладики, томонлар ўртасида ўзаро суҳбат ва тенг ҳуқуқли ҳамкорлик асосида умуммиллий фаровонлигига эришиш мақсадлари кўзда тутилади, макроиқтисодий даражадаги муросага ва социал келишувга эришилади. 1976 йилда ХМТ (Халқаро меҳнат ташкилоти) уч томонлама маслаҳатлашув тартиби тўғрисида № 144 махсус конвенцияни қабул қилиб, унда миллий маслаҳат органида меҳнат ва капиталнинг тенг вакиллиги назарда тутилади. Бироқ, 1996 йилда, социал-меҳнат муносабатлари муаммолари бўйича турли мамлакатлардаги уч томонлама маслаҳатлашувлар тажрибасини ўрганиб, ХМТ шундай хулосага келдики, тенг ҳуқуқли уч томонлама ҳамкорлик (трипартизм) кучли демократия шароитидагина кўзланган натижани бериши мумкин. Ёлланма ишчиларнинг вакиллилик ишчи органларида – корхоналар кенгашлари ва кўмиталарида иштирок этишининг «Соф тадбиркорлик» модели. Ушбу кенгаш ва кўмиталарнинг миқдорий таркиби қонун билан белгиланади. Корхона ходимлари бу органга ўз вакилларини сайлайдилар.

Ушбу орган иш вақтининг давомийлиги, меҳнат муҳофазаси, меҳнат таътили ва бошқа социал масалалар бўйича маслаҳатлар бериб боради. Бу модел Испания, Нидерландия, Португалия, Грецияда кенг амал қилмоқда. «Аралаш вакиллилик» модели – ривожланишнинг иқтисодий ва социал муаммолар и ни ҳал этиш бўйича корхона кенгаши ва қўмиталарида ёлланма ишчилар ва маъмурият вакилларининг биргаликдаги иштирокини мўлжаллайди. Бу модел Дания, Ирландия, Бельгия, Франция ва бошқа мамлакатларда тарқалган. Касаба уюшмаларининг давлат ҳокимияти ва маҳаллий ҳокимият муассасалари билан алоқалари характерига қараб, касаба уюшмалари ҳамкорликка мўлжал олган, давлат билан «можарога» мўлжал олган моделларга бўлинади. Касаба уюшмаларининг иш берувчилар ташкилотлари билан ўзаро муносабатлари характерига кўра «эркин» (волюнтаристик) (индивидуал тадбиркорлар билан музокараларнинг тарқоқ жараёни) ва «европача» (томонлар ўртасидаги музокараларнинг кўпроқ марказлашган жараёни) моделларига ажратилади. Жаҳон тажрибаси кўрсатишича, социал шерикчилик типлари ва моделларининг турли-туманлигига қарамасдан, у умумий қоида ва умумий тамойилларга (2-чизма) бўйсунади . У нинг бош мақсади ўзгармас – ходимлар, иш берувчилар ва давлатнинг ўзаро самарали ҳамкорлигини таъминлаш, умумий тараққиёт манфаатлари йўлида уларнинг келишуви бўлиб қолади. Бу кўпчилик мамлакатларда, иқтисодиётнинг узвий ва барқарор ривожланишининг ва унинг самарадорлигини оширишнинг асосий омили сифатида, социал муроса ва тинчликнинг объектив заруриятини ифодалаган ҳолда, замонавий социал муносабатларнинг барча бош субъектлари манфаатларини келиштиришнинг асосий шаклига айланди. Бу мамлакатларда социал шерикчилик ғоясидан фойдаланишнинг амалий натижаси социал муҳитнинг барқарорлиги, ўзаро бир-бирини тушуниш ва можаролар, жамиятда турли қатламлар ўртасидаги социал зиддиятлар даражасининг пастлиги, иқтисодиёт ривожланиши даражасининг юқорилиги ва аҳоли

турмуш даражаси бўйича дунёда энг юқори андазаларга эришиш кабилар бўлди. Социал шерикчилик ривожланишининг чет эл тажрибасини чуқур таҳлил этиш ва умумлаштириш шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда ривожланган мамлакатларда социал шерикчилик мақсадларини кенг қўллаш ва амалга ошириш ҳамда бундан кутилаётган социал ва иқтисодий фойдани олиш учун иқтисодий, социал-психологик ва маданий-анъанавий шарт- шароитлар мавжуддир. Ушбу маънода Ўзбекистонда ҳам бирмунча бошқача ва камроқ қулайликка эга вазият вужудга келиб, буни замонавий иқтисодий муносабатлар ва социал шерикчилик механизмининг шаклланиши ва асосий субъектлари манфаатларини мослаштириш моделларини танлашда ҳисобга олмаслик асло мумкин эмас. Бу хусусиятлар, аввало, ўтмишнинг ҳавас қилиб бўлмайдиган мероси, мустақилликка эришиш вақтида Ўзбекистон учун ноқулай бўлган вазият, ўтиш даврининг объектив қийинчиликлари билан тақ о золанади. Ушбу қийинчиликларни инкор этиш, ёки энг яхши ҳолда, улар ҳақида гапирмаслик жуда узоққа кетувчи салбий оқибатларга эга бўлиши мумкин. Шунга қарамасдан, социал-иқтисодий ривожланишдаги ижобий силжишлар, бозор ий муносабатларга ўтиш, аҳоли реал даромадлари ва иқтисодий ўсишнинг барқарор даражаси мамлакатда социал шерикчилик ғояларини аста-секин амалга ошириб бориш учун зарур шарт-шароитлар яратмоқда, уни социал муаммоларни ҳал этишнинг ишончли воситаси ва иқтисодий ўсишнинг қудратли омилига айлантирмоқда. Шу маънода ривожланган мамлакатларнинг ёлланма ишчилар ва ишлаб чиқариш воситаларининг эгалари ўртасидаги социал зиддиятларни бартараф этиш учун, давлатнинг тартибга солувчилик фаолияти билан социал шерикчилик механизмидан фойдаланиш бўйича тажрибаси Ўзбекистон учун ғоятда фойдалидир. Бу ушбу муҳим ишда ривожланган мамлакатларнинг бой тажрибасидан фойдаланиш заруриятини янада долзарблаштиради. Шундай бўлсада, ушбу фойдали тажрибадан, воқелигимизнинг имкониятлари ва

хусусиятларини, социал ва иқтисодий ривожланишнинг эришилган даражасини, шаклланган анъаналарни, ҳалк менталитетини ҳисобга олмасдан туриб фойдаланиш асло мумкин эмас. Ғарб мамлакатларида (Швеция, Германия, Япония ва б.) иш берувчилар ва ходимлар ўртасидаги шерикчилик муносабатлари узоқ давом этган шиддатли синфий кураш натижасида, ишчилар ва касаба уюшмаси ҳаракатларининг ғалабаси ҳамда мулкдорлар ва камбағаллар ўртасидаги ўткир зиддиятларни ҳал этиш усули сифатида шаклланди. Ривожланган ва йўлга қўйилган социал-шерикчилик муносабатларига эга бўлган мамлакатлар тарихи ўткир можаролар, иш ташлашлар ва норозиликни ифодалашнинг, ишчилар синфининг ўз иқтисодий ва социал фаровонлиги учун курашининг бошқа кўплаб шаклларини ҳам билади. Булардан фарқли ўлароқ, ишончли социал шерикчилик муносабатлари ҳамда ходимлар, иш берувчилар ва давлатнинг самарали ҳамкорлиги шаклланишининг асосий устувор омиллари бўлиб, бизнинг турмуш тарзимиз ва ҳалқ менталитетига хос бўлган иқтисодий муносабатлар: патернализм ва жамоавийлик (1-боб) бўлиши мумкин. Шундай таъкидлашга асос борки, минг йиллар давомида тўпланган анъаналар, хулқ-атворлар, одатлар, кўпчилик ҳолларда бўйсунувчиларнинг катталарга, бошлиқларга бўлган ҳурмат қилиш муносабатлари, социал иқтисодиёт меъёрлари ва талабларига мос келувчи, томонларнинг социал келишувига ларзаларсиз ва тинч воситалар билан эришишга имкон беради. Бироқ, бўйсунувчилар ва ёлланма ходимларнинг тинч ва ҳаддан ташқари, баъзида ўз тақдири ва оила аъзоларининг фаровонлиги учун масъулиятсизлик даражасидаги тортинчоқлиги бўлиши, бу ҳали уларнинг моддий фаровонлиги ва социал ҳимояланганлиги даражасининг сезиларли ошиб боришининг ишончли кафолати ҳисобланмайди. Шу жиҳатдан қизиқарли бўлган маълумот сифатида айтиш мумкинки, ҳозирда айрим ривожланган, социал иқтисодиёт л и мамлакатларда янгидан яратилган қиймат таркибида ходимлар даромадларининг ялпи салмоғи 60-65% гача етади. Ўзбекистонда эса бу кўрсаткич таққослаб бўлмайдиган даражада пастдир.

Бундай шароитларда янгидан яратилган қийматни иш берувчилар ва ёлланма ишчилар ўртасида адолатли тақсимлаш бўйича катта масъулиятни давлат ўз зиммасига олиши, бунинг учун қонунчилик базасини такомиллаштириш, шунингдек аҳоли турли тоифа лари даромадларини табақалаштириш ва тартибга солишнинг самарали механизмини амалиётга қўллаш йўли билан таъсир кўрсатиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. “Халқ сўзи” газ., 2000 йил 15 июн. 3. “Фуқароларнинг жамғарилиб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №10-11. 4. “Хусусий корхона тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №1 5. “Жамоат фондлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2003 йил.№9 6. ”Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ, 2005 йил 16 июн. 7. “Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ 2005 йил 16 июн. 8. ”Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 24 июн. 9. “2004-2009 йилларда Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 21 май Фармони. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 2004 йил май. №5. 10. ”Банклардаги депозит ҳисобварақалардан нақд пул тўловларини узлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2005 йил 5 август Қарори. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 9 август.

Похожие

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари

Иқтисодий ўсишнинг неоклассик моделлари

Иқтисодий ўсишнинг янгича назарияси

Иқтисодий ўсишнинг матрицали моделлари

Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари