Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

314 KB

Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари Reja: 1. Халқаро меҳнат тақсимоти , мамлакатлар ва минтақаларнинг иқтисодий ривожланиши ва ҳудудий интеграцион бирлашмаларнинг шаклланиши 2. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ва ҳудудшунослик 3. Иқтисодий салоҳият ва Ўзбекистоннинг минтақавий ривожланиши 4. Ташқи иқтисодий алоқалар ва уларга хос минтақавий хусусиятлар

1. Халқаро меҳнат тақсимоти , мамлакатлар ва минтақаларнинг иқтисодий ривожланиши ва ҳудудий интеграцион бирлашмаларнинг шаклланиши ХХ асрнинг иккинчи ярмида мамлакатлар ва минтақаларни ягона савдо ва иқтисодий тизимга , яъни ‘’ халқаро меҳнат тизими ’’ га , бирлашишга интилиши кескин кучайди . Бунда жаҳон савдоси , халқаро молия ва капитал бозорларинииг аҳамияти беқиёс бўлди . Маълумки , Ер шаридаги ҳудудлар бир - биридан табиий шароитларининг хилма - хиллиги билан фарқ қилади . Шунга боғлиқ ҳолда бир ҳудудларда товарлар ишлаб чиқариш фойдали бўлса , бошқа ҳудудларда худди шу товарларни ишлаб чиқариш иқтисодий зарар келтириши мумкин . Савдо қилаётган томонларнинг барчаси фойда кўриш , даромад олиш учун шу иш билан шуғулланади . Ана шундай шароитда савдо билан шуғулланиш фойда келтиради , чунки улар ўзларига керак бўлмаган ёки ортиқча бўлган буюмларни бошқа улар ўзлари муҳтож бўлган буюмларга алмаштиришга имкон беради . Мана шундай ҳолат халқаро меҳнат тақсимотини вужудга келиши ва уни фойда келтира олиши учун асос бўлиб хизмат қилади . Табиий ва меҳнат ресурслари билан таъминланганлигига , технологияларга эгалигига қараб бир хил мамлакатлар айрим маҳсулотлар турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашади ва қолган турдаги ўзига керак бўлган маҳсулотларни бошқа мамлакатлардан олади . Жумладан , КДР ва ЖАР хар - хил турдаги фойдали қазилмаларнинг катта заҳираларига эга . Бошқа мамлакатлар , чунончи Гондурас ва Гватемала ўзининг географик ўрнига биноан цитрус меваларни етиштириш учун қулай шароитларга эга . Учинчи ҳил мамлакатлар - Швейцария ва Японияда катта салоҳитга эга техника жамланган , замонавий технология

барпо қилинган ва малакали меҳнат ресурслари мавжудлиги сабабли , фанталаб маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда . Юқорида келтирилган ҳар бир ҳодисада қайд этилган алоҳида шароитлар давлатга у ёки бу товар ёки хизмат ишлаб чиқаришда қўшимча имкониятлар ва қулайликлар яратади . Бундай ҳолатнинг шаклланишида мутлоқ ташаббуснинг роли катта . Коста - Рика ёки Гондурас АҚШ га нисбатан бананни арзонроқ етиштиради , АҚШ ўз навбатида компьютер техникасини юқори технологияга эгалиги туфайли Гондурас ёки Гватемалага нисбатан арзонроқ ишлаб чиқариш имкониятига эгадир . Демак , Коста - Рика банан етиштиришда мутлақ ташаббусга эга бўлса , АҚШ компьютерлар ишлаб чиқаришда мутлақ ташаббусга эгадир . Лекин жаҳондаги кўпчилик мамлакатлар мутлақ ташаббусга эга эмас . Бунда уларнинг нисбий ташаббусга эга эканлиги муҳим аҳамият касб этади . Нисбий ташаббус бир хил турдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришда қийматни хар - ҳиллиги билан боғланган . Қуйидаги мисолда нисбий ташаббусни тушинтириб беришга ҳаракат қиламиз . Фараз қиламиз ,’’ А ’’ мамлакати 12 реактив самолёт ёки 12 океан танкери ишлаб чиқариши мумкин . ’’ В ’’ мамлакат унда мавжуд технологияга асосланган ҳолда 6 самолёт ёки 3 танкер ишлаб чиқариши мумкин . ‘’ А ’’ мамлакатда ‘’ В ’’ мамлакатга нисбатан самолёт ва танкерлар кўп ишлаб чиқарилиши барчага аён . Шунга қарамасдан вазиятга яна ҳам эътиборни кўпроқ ажратиб , чуқурроқ назар ташлайлик . Расмда келтирилганидек . ‘’ А ’’ мамлакатда бир самолётнинг қиймати бир танкер қийматига тенг . Демак , бу мамлакатда бир ойда танкерлар ва самолётлар хохлаган (4 х 8, 6 х 6 ва бошқа ) нисбатда ишлаб чиқарилиши мумкин . Айни пайтда ‘’ В ’’ мамлакатда бир самолёт қиймати бир танкер қийматидан икки марта арзон ёки самарадорлиги икки марта паст (1- жадвалга қаранг ).

‘ А ’ – МАМЛАКАТ ‘ В ’ – МАМЛАКАТ 12 С А М О Л 6 Ё Т 0 6 12 ТАНКЕР 12 С А М О 6 Л Ё Т 0 3 6 12 ТАНКЕР 1– расм ‘ А ’ ва ‘ В ’ мамлакатларнинг ишлаб чиқариш имкониятлари ‘’ В ’’ мамлакат бир танкерга кетган қийматга икки самолёт қуриши мумкин . Шунинг учун агар ‘’ А ’’ мамлакат самолёт ва танкерларни ишлаб чиқаришга ихтисослашса , ‘’ В ’’ мамлакатни фақат самолёт ишлаб чиқаришга ихтисослашуви иқтисодий жиҳатдан самаралироқдир . ХХ асрнинг иккинчи ярмида мустақил давлатлар сони кескин кўпайди . Бундай давлатларнинг сони аср ўртасида 57 дан аср сўнгида 193 га етди . Жаҳондаги мамлакатларнинг умумий сони давлатлар билан биргаликда 2003 йил 1 январ кунига 230 га етди . Дунё сиёсий жиҳатдан ҳам , иқтисодий жиҳатдан ҳам кундан кунга мураккаб ва кўп қиррали бўлиб бормоқда . Мустамлака тизими тамомила барҳам топди .

1 – жадвал Ишлаб чиқариш самарадорлиги ‘ А ’ мамлакат ‘ В ’ мамлакат Самолёт сони Танкер сони Самолёт сони Танкер сони 12 8 6 4 2 0 0 4 6 8 10 12 6 4 2 0 0 1 2 3 ХХ асрнинг сўнгги 20 йилида жаҳон халқларининг глобал сиёсий интеграциялашуви жараёни юз бермоқда . Ушбу жараённинг нақадар муваффақиятли ва самарали бўлганлигини БМТ , ЮНЕСКО , ЖВФ ( МВФ ) ва бошқа ташкилотлар фаолиятида ҳам кўриш мумкин . Халқаро интеграция ва халқаро меҳнат тақсимоти жараёнида ТМК нинг роли катта бўлмоқда . ТМК лар фаолияти глобал хусусиятга ( ҳам географик нуқтаи назардан , ҳам ишлаб чиқариш ва савдо миқёси нуқтаи назаридан ) эга бўлмоқда . Шелл , Кока - Кола , Форд , Даймлер - Бенц , Адидас , Сони , Самсунг ва бошқалар шулар жумласидандир . Жаҳон бозорининг кенгайиши ва халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашишида транспортнинг ривожланиши , континентлараро алоқаларнинг кенгайиши ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда . Транспорт ҳар қандай мамлакат иқтисодиётининг энг муҳим тармоғидир . Фан - техника инқилоби ва тараққиёти даврида транспорт воситаларининг тезлиги бениҳоя ошди , уларни юк кўтариш имкониятлари кенгайди . Жаҳоннинг бир бурчагидан бошқа қарама - қарши бурчагига олиб бориш учун имкониятлар яратилди .

Äóí¸ ìàìëàêàòëàðè ў ðòàñèäàãè áàð÷à òóðäàãè þê òàøèøëàðíèíã äåÿðëè 80 % äåíãèç òðàíñïîðòèãà ò ўғ ðè êåëàäè.Äåíãèç òðàíñïîðòè õàë қ àðî ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòè èìêîíèÿòëàðèíè êåñêèí êåíãàéèøãà îëèá êåëäè.Äåíãèç ñàâäî òðàíñïîðòè ðèâîæëàíèøèãà áèíîàí Ëèáåðèÿ, Ïîëüøà, ßïîíèÿ, Ãðåöèÿ, À Қ Ø, Õèòîé, Ðîññèÿ åòàê÷èëèê қ èëàäè. Äóí¸äà ýíã éèðèê äåíãèç ïîðòëàðè қ àòîðèãà Ðîòòåðäàì (Íèäåðëàíäèÿ), ßíãè Îðëåàí, Íüþ-Éîðê (À Қ Ø), Íàãîÿ, Éîêîãàìà (ßïîíèÿ), Ñèíãàïóð, Ñÿíãàí (Õèòîé) âà áîø қ àëàð êèðàäè. Қ àòîð ìàìëàêàòëàðäà äàð¸ òðàíñïîðòè ìó ҳ èì ў ðèí ýãàëëàéäè. Äàð¸ òðàíñïîðòè äàâëàòëàðíèíã è÷êè ý ҳ òè¸æëàðèíè қ îíäèðèáãèíà қ îëìàñäàí, õàë қ àðî þê òàøèøëàðäà ҳ àì ìó ҳ èì ðîëü ў éíàéäè. Қуруқликдаги транспортнинг асосини темир йўл транспорти ва автомобил транспорти ташкил этади . Уларни юк ва йўловчи ташишдаги роли турли мамлакатларда ҳар хил кўрсаткичларга эга . Темир йўл транспортининг ҳиссаси аста - секин пасайиб бормоқда . Шунга қарамасдан , темир йўл транспортанинг аҳамияти ҳанузгача беқиёсдир . Дунёда темир йўл транспортининг узунлиги бўйича АҚШ (240 минг км ), Россия (86 минг км ), Ҳиндистон (61 минг км ) ва Хитой (53 минг км ) кескин ажралиб туради . Автомобил транспорти динамик равишда ривожланмоқда , у йўловчи ташишда муҳим ўрин эгаллайди . Ҳозирги вақтда дунё автомобил паркида 500 млн дан ортиқ автомобил мавжуд бўлиб , унинг 80 % ривожланган мамлакатларга тўғри келади . Êåéèíãè éèëëàðäà қ óâóð òðàíñïîðòè òåç ñóðàòëàðäà ðèâîæëàíìî қ äà. Íåôò âà ãàç қ óâóðëàðè áèëàí áèð қ àòîðäà ê ў ìèð âà òåìèð ðóäàñèíè òðàíñïîðòèðîâêà қ èëóâ÷è қ óâóðëàð ñîíè îðòìî қ äà. Ùîçèðãè âà қ òäà Ðîññèÿäàãè ‘’Äðóæáà’’, Óðåíãîé (4,5 ìèíã êì),

Êàíàäàäàãè Ðåäóîòåð-Ïîðò-Êðåäèò (4,8 ìèíã êì), Ýäìîíòîí-Ìîíðåàë (3,2 ìèíã êì) âà À Қ Ø äàãè Õüþñòîí-Íüþ-Éîðê (2,5 ìèíã êì) é ў íàëèøëàðäàãè қ óâóðëàð äóí¸äà ýíã óçóí қ óâóðëàð ҳ èñîáëàíàäè. Қ óâóð òðàíñïîðòèäàãè ñàðô- ҳ àðàæàòëàð òåìèð é ў ë òðàíñïîðòèäàãè ñàðô- ҳ àðàæàòëàðäàí ó÷ ìàðòà ïàñò. Øó âà қ òíèíã ў çèäà қ óâóð òðàíñïîðòèíè áàð қ àðîðëèê, àòðîô ìó ҳ èòíè êàì èôëîñëàíòèðèø àæðàòèá òóðàäè. Ҳаво транспорти халқаро йўналишларда йўловчи ташишда муҳим роль ўйнайди . Дунёда 1 мингдан ортиқ аэропорт мавжуд . Шуларнинг ичида Нью - Йорк , Лондон ( Хитроу ), Париж , Москва , Токио аэровокзаллари жуда йирик ҳисобланади . Энг йирик самолёт парклари АҚШ , Россия , Канада , Франция , Австрия ва ГФР да жойлашган . Жаҳон мамлакатларининг глобал миқёсда ахборотлар бўйича бирлашиши беқиёс аҳамиятга эга бўлмоқда . Йўлдош кемалар ва кабеллар воситасида амалга оширилаётган алоқа имкониятлари кескин ошди . Интернет тармоғини барпо қилиниши инсониятнинг энг муҳим ва бетакрор ютуқларидандир . ФТИ таъсирида жаҳон иқтисодиётида мисли кўрилмаган ўзгаришлар содир бўлди . Олдинги ‘’ Индустриал ’’ иқтисодиёт кўпчилик ривожланган давлатларда ‘’ Постиндустриал ’’ иқтисодиётни шакллантиришга олиб келди . Хизмат соҳаси ҳозирда иқтисодиётнинг асосий тармоғига айланди . ХХ асрнинг якуний даврида халқаро меҳнат тақсимотининг олий босқичи - интеграциялашган жаҳон иқтисодиёти вужудга келди . Жаҳон иқтисодиётининг интеграциялашуви мамлакатлар ўртасида чуқур ва барқарор ўзаро алоқаларни амалга оширишга , иқтисодиётда давлатлараро ўзаро келишилган сиёсат олиб боришга имконият яратмоқда . Бундай ҳолат қатор халқаро бирлашмаларни барпо бўлишига сабаб бўлди .

Европа иттифоқи -15 Европа давлатларининг иқтисодий гуруҳи . 1993 йил 1 ноябрда Маастрих шартномаси кучга кирди . Унга биноан Европа Иттифоқини тўлақонли даражага кўтариш , ягона валюта тизимига ўтиш , ягона ташқи сиёсатни ўтказиш ва бошқа тадбирлар назарда тутилган эди . Ҳозирги кунда уларнинг кўпчилиги амалга оширилганлигини ҳаммамиз биламиз . Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти ( ОЭСР )- бозор иқтисодиёти мавжуд , саноати ривожланган 26 мамлакат ҳамжамияти . Улар ичида АҚШ , Буюк Британия , Франция , ГФР , Япония мавжуд . Ташкилотнинг асосий мақсади мамлакатлар иқтисодий сиёсатини координациялаштиришдан иборат . Ýðêèí ñàâäî á ў éè÷à Øèìîëèé Àìåðèêà øàðòíîìàñè (ÍÀÔÒÀ)- Øèìîëèé Àìåðèêà ìàìëàêàòëàðè-À Қ Ø, Êàíàäà, âà Ìåêñèêà ў ðòàñèäà áàðïî қ èëèíãàí è қ òèñîäèé óþøìà. Óíäà òîâàðëàð,õèçìàòëàð âà êàïèòàëíèíã ÷åãàðà îðòè ҳ àðàêàòëàðèíè ëèáåðàëëàøòèðèø âà î қ èáàò-íàòèæàäà áîæ ò ў ëîâëàðè âà èíâåñòèöèÿ ò ў ñè қ ëàðèíè áàðòàðàô қ èëèø ê ў çäà òóòèëãàí. Ëåêèí ÿãîíà âàëþòà áàðïî қ èëèø ìàñàëàñè óþøìà êóí òàðòèáèäà é ўқ . Нефт экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти ( ОПЕК )- бир гуруҳ ривожланаётган мамлакатлар томонидан 1960 йилда ташкил этилган . Асосий мақсади - нефт қазиб олиш , экспорт қилиш ва сотиш шартларини координациялаштириш . Унга 12 та мамлакат - Жазоир , Венесуэла , Габон , Индонезия , Ироқ , Эрон , Катар , Қувайт , Ливия , Нигерия , БАА ва Саудия Арабистони аъзо . Жануби - Шарқий Осиё давлатлари ассоциацияси -( АСЕАН )- минтақавий ташкилот . Таркибида Индонезия , Малайзия , Сингапур , Таиланд , Филиппин , Бруней давлатлари мавжуд .

Субрегионал блок ( МЕРКОСУР )-1991 йилда барпо қилинган . Асосий мақсади эркин савдо зонасини барпо қилиш . Аргентина , Бразилия , Уругвай ва Парагвай давлатлари аъзо . Лотин Америкаси интеграцияси ассоциацияси ( ЛААИ )-80 йилларнинг дастлабки даврида барпо қилинган . Боливия , Колумбия , Эквадор , Перу , Венесуэла , Бразилия , Чили , Мексика , Парагвай ва Уругвай давлатлари аъзо . Асосий мақсади - ўзаро савдо - молиявий алоқаларни либераллаштириш , ишчи кучининг эркин миграцияси учун шароит яратиш ва бошқалар . Араб мамлакатлари лигаси ( ЛАГ )-1945 йилда 20 араб мамлакатлари озодлигини ҳимоя қилиш мақсадида ташкил этилган . Африка бирдамлиги ташкилоти ( ОАЕ )- Африка мустақил мамлакатларининг жуда йирик ва обрўли давлатлараро сиёсий ташкилоти . Ўзида 50 дан ортиқ мамлакатларини бирлаштиради . Æà ҳ îí ìàìëàêàòëàðèíè è қ òèñîäèé ðèâîæëàíèø äàðàæàñèãà áèíîàí êëàññèôèêàöèÿëàøòèðèø æóäà ìó ҳ èì à ҳ àìèÿò êàñá ýòàäè. Áóíäà æóäà ê ў ï ê ў ðñàòêè÷ëàð ҳ èñîáãà îëèíàäè. Æóìëàäàí, äà- ñòëàáêè êëàññèôèêàöèÿëàøòèðèøäà õàë қ õ ў æàëèãèíèíã ñàìàðàäîðëèãè-ìå ҳ íàò óíóìäîðëèãè ҳ èñîáãà îëèíàäè*. 1 Øóíãà áèíîàí æà ҳ îí ìàìëàêàòëàðè áåíè ҳ îÿ ðèâîæëàíãàí, ðèâîæëàíãàí, êàì ðèâîæëàíãàí, ðèâîæëàíìàãàí, æóäà қ îëî қ ìàìëàêàòëàð òîèôàëàðèãà òà қ ñèìëàíàäè (2-æàäâàë). 2 – æàäâàë. Жаҳон мамлакатларининг меҳнат унумдорлиги бўйича тоифалари Дунё - Мамлакатлар , уларнинг гуруҳлари ва уларда аҳоли жон 1 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. М., ГАРДАРИКИ, 2001.

даги ўрни бошига тў ғ ри келувчи йиллик ишлаб чи қ ариш ҳажми , А Қ Ш долларида . 1-13 Энг ривожланган 1. АҚШ -51000: 2-3. Швейцария , Люксембург -48000; 4. Канада -46000; 5-6. Бельгия , Швеция -44000; 7-8. Дания , Нидерландия -42500; 9-10. Япония , Австрия -41000; 11-13. Франция , Норвегия , Бахрейн -40000 14-33 Юқори даражада р ивожланган 14-16. Буюк Британия , Италия , Австрия -39000; 17-21. ГФР , БАА , Саудия Арабистони , Қувайт , Пуэрто - Рико -37000; 22- 25. Финландия , Янги Зеландия , Бру - ней , Сингапур -35000;26- 28. Исландия , Ирландия , Испа - ния -32000; 29. Исроил -27500; 30. Корея Республикаси -21500; 31-33. Португалия , Ливия , Венесуэла -20000; 34-69 Ривожланган 34-35. Греция , Уругвай -18000; 36-37. Словения , Тайван - 17250; 38-41. Аргентина , ЖАР , Чили , Чехия -16500; 42-44. Мексика , Малайзия , Уммон -15000; 45-47. Венгрия , Эстония , Ботсвана -14500; 48-49. Латвия , Тринидад ва Тобаго 13500; 50-51. Габон , Коста - Рика -12500; 52-55. Хорватия , Польша , Панама , Жазоир 12000; 56-61. Литва , Словакия , Белорусия , Таиланд , Колумбия , Иордания -11500; 62-65. Туркия , Тунис , Эквадор , Ямайка -11000; 66-68. Бразилия -10500; 69. Россия -10000; 70-86 Ўртачадан юқори ривожланган 70-74. Сурия , Руминия , Парагвай , Қозоғистон , Сербия ва Черногория -9750; 75-77. Украина , Грузия , Ироқ -9000; 78-82. Эрон , Куба , Босния ва Герцоговина , Македония , Гватемала -

8500; 83-86. Перу , Молдавия , Армения , Қирғизистон -8000; 87- 106 Ўртача даражада ривожланган 87-90. Озарбайжон , Ўзбекистон , Сальвадор , Индонезия -7750; 91-92. Туркманистон , Марокко -7250; 93. Гондурас -6850; 94- 95. Филиппин , Доминикан Республикаси -6350; 96. Боливия - 6100; 97-100. Покистон , Шри - Ланка , Зимбабве , Гана -5700; 101-105. Хитой , КХДР , Тожикистон , Никарагуа , Кот - д ' Ивуар - 5300; 106. Папуа - Янги Гвинея -5000. 107- 1 42 Паст даражада ривожланган ва қолоқ малакатлар 107-108. Нигерия , Мўғилистон -4500; 109-111. Ҳиндистон , Сенегал , Мавритания -3750; 112-113. Вьетнам , Камерун - 3550; 114-115. Албания , Лесото -3250; 116-120. Бангладеш , Судан , Яман , Замбия , Того -3100; 121-123. Ангола , Уганда , Мадакаскар -2750; 124-125. Кения , Мозамбик -2500; 126- 127. Мьянма , Либерия ,-2150; 128-132. Непал , Руанда , Гвинея , Бенин , МАР -2000; 133-134. Нигер , Чад -1800; 135- 137. Малави , Гаити , Афғонистон -1600; 138-139. КДР , Буркина - Фасо -1500; 140. Эфиопия -1300; 141. Мали -1150; 142. Сомали -1000. Ундан ташқари “ БМТ нинг инсон тараққиёти тўғрисидаги доклади ” да жаҳон мамлакатлари иқтисодий ривожланиши ва унга хос кўрсаткичларга биноан ҳам айрим тоифаларга тақсимланган (3- жадвал ). 3 – жадвал Жаҳон мамлакатларининг иқтисодий ривожланиш даражасига нисбатан тоифалари

Саноатлашган ва ривожланган ( юқори даражада ) Ривожлана ё тган ( ўрта ча даражада ) Энг кам ривожланган ( паст даражада ) Àâñòðàëèÿ, Àâñòðèÿ, Îçàðáàéæîí, Àëáàíèÿ, Àðìåíèÿ, Áåëîðóññèÿ, Áåëãèÿ, Áîëãàðèÿ, Âåíãðèÿ, Ãåðìàíèÿ, Ãðåöèÿ, Ãðóçèÿ, Äàíèÿ, Èñðîèë, Èðëàíäèÿ, Èñëàíäèÿ, Èñïàíèÿ, Èòàëèÿ, Қ îçî ғ èñòîí, Êàíàäà, Қ èð ғ èçèñòîí, Ëàòâèÿ,Ëèòâà, Ëþêñåìáóðã, Ìàëüòà,Íèäåðëàíäèÿ ßíãè Çåëàíäèÿ, Íîðâåãèÿ, Ïîëüøà, Ïîðòóãàëèÿ, Ìîëäàâèÿ, Ðîññèÿ, Ðóìèíèÿ, Ñëîâàêèÿ, Áóþê Áðèòàíèÿ, Òîæèêèñòîí, Òóðêìàíèñòîí, Ў çáåêèñòîí, Óêðàèíà, Ôèíëàíäèÿ, Ôðàíöèÿ, ×åõèÿ, Øâåéöàðèÿ, Øâåöèÿ, Ýñòîíèÿ, ßïîíèÿ Жазоир , Антигуа ва Барбуда , Аргентина , Багам ороллари , Ба - хрейн , Барбадос , Бе - лиз , Боливия , Бот - свана , Бразилия , Бруней , Венесуэла , Вьетнам , Габон , Гана , Гайана , Гватемала , Гондурас , Гренада , Доминикан Респуб - ликаси , Миср , Зим - бабве , Ҳиндистон , Индонезия , Иордания , Ироқ , Эрон , Камерун , Катар , Кения , Кипр , Хитой , Колумбия , Ко - нго , КХДР , Коста - Рика , Куба , Қувайт , Ливан , Маврикий , Малайзия , Марокко , Мексика , Мўғилистон Намибия , Никарагуа , Нигерия , БАА , Уммон , Покистон , Панама , Папуа - Янги Гвинея , Парагвай , Перу , Ко - рея Ангола , Афғо - нистон , Бангладеш , Бенин , Буркино - Фасо , Бурунди , Бутан , Вануату , Гаити , Гамбия , Гвинея , Гвинея - Бисау , Жибути , КДР , Замбия , Яман , Кабо - Верде , Камбоджа , Камор ороллари , Лаос , Лесото , Либерия , Маври - тания , Мадага - скар , Малави , Мали , Мальдив ороллари , Моза - мбик , Мьянма , Непал , Нигер , Танзания , Руанда , Самоа ( Ғарбий ), Сан - Томе ва Принсипи , Соломон ороллари , Сомали , Судан , Сьерре - Леоне , Того , Уганда , МАР , Чад , Экваториал Гвинея ,

Республикаси , Сальвадор , Саудия Арабистони , Свази - ленд , Сейшел орол - лари , Сенегал , Сент - Люсия , Сингапур , Сурия , Суринам , Та - иланд , Тринидад ва Тобаго , Тунис , Туркия , Уругвай , Фижи , Филиппин , Чили , Шри - Ланка , Эква - дор , ЖАР , Ямайка Эфиопия 2. Жа ҳ он и қ тисодиётининг глобаллашуви ва ҳ уду д шунослик Глобаллашув бу тарихий миқёсда барқарор ҳудудий чегараларда шаклланган маданият ва цивилизацияларни ўзаро таъсири ва бир - бирига кириб , доимий тарзда кучайиб боришини акс эттираётган жараёндир . Иқтисодиётда мазкур жараён энг янги технологиялардан фойдаланиш орқали ахборот макони ва табиий ресурслар устидан назорат ўрнатиш бўйича жаҳон бозорида рақобат курашининг чуқурлашиши ва кенгайиши билан боғланган . ХХ асрнинг сўнги чорагида ” Совуқ уруш ” ҳавфининг барҳам топиши глобаллашувнинг иқтисодий ва сиёсий жараёнларини тезлаштириб юборди . Жаҳон иқтисодий муҳити яқин 15 -20 йил ичида ана шу

жараёнларнинг ўзаро таъсири натижасида белгиланмоқда . Шулардан энг муҳимлари қуйидагилардан иборат : 1. Сиёсий шароитларнинг ўзгариши жаҳон иқтисодиётида турли хил ўзгаришларга сабаб бўлмоқда . Дунё энди қарама - қарши сиёсий лагерларга бўлинмаган . Сиёсий сабаблар асосида мулкни национализациялаш ва мусодаралаш ҳолатлари кескин қисқарди . Тижорат корхоналари учун таваккалчиликнинг сиёсий моҳияти ўзгарди . 2. Жаҳон савдо ва халқаро капитал оқимлари тизими янги давлатлар ва фирмалар ҳисобига кўпайиб бормоқда . Шуларнинг баъзилари сиёсий ўзгаришлар ( Хитой Въетнам ), бошқалари тез суръатларда иқтисодий ва техник ривожланиш ҳисобига вужудга келди . 3. Дунёда рақобат ва иқтисодий таваккалчилик кучайиб бормоқда . Бундай ҳолат глобаллашув жараёнини асосий ҳаракатлантирувчи кучи - трансмиллий корпорацияларни бирлашишига ва бунинг натижасида монополия ва олигополияларнинг вужудга келишига сабаб бўлмоқда . 4. Жаҳон иқтисодиётининг ўсиш суръати бирмунча пасайишига қарамасдан фан ва техника юқори суръатларда ривожланишда давом этмоқда . Бунда рақобат асосий аҳамиятга эга . Шунинг учун ҳам ТМК лар халқаро бозорга янги технологияларни чиқарувчи , уларни сотиб олувчи ролни бажаришда давом этмоқда . Шу вақтнинг ўзида ТМК лар илм ва техника кооперацияларини янги тизимларининг харидори , ишлаб чиқарувчиси ва тадқиқотчилари вазифаларини ҳам бажармоқда . 5. Илмий - техник трансформация талаб ва таклифнинг ҳамда жаҳон иқтисодиёти энг муҳим секторлари ўртасидаги нисбатларининг ўзгаришида ҳал қилувчи омил бўлиб қолмоқда . Бунинг натижасида қишлоқ хўжалиги , ундирувчи ва қайта ишловчи тармоқларнинг улушлари пасаймоқда , хизмат кўрсатувчи тармоқларнинг аҳамияти эса узлуксиз равишда ошмоқда . ТМК

лар хорижий инвестицияларни олиб кириш йўли билан ушбу жараёнга ўз ҳиссаларини қўшмоқда . 6. Жаҳон иқтисодиётининг энг мураккаб жиҳатлари бўлиб халқаро валюталар ва молиявий муносабатлар эволюцияси ҳисобланади . Бунинг остида ” реал ” иқтисодиёт ва пул бозорлари ўзаро таъсирларининг ўзгариши назарда тутилмоқда . Халқаро молиявий ташкилотлар , банклар ва суғурта компанияларининг иш абороти 1964 йилга нисбатан 2000 йилда 30 марта кўпайди ва 10 трлн . долларга етди . Трансмиллий валюта бозорлари ва капитал бозорлари жаҳон иқтисодиётининг энг нозик ва муҳим тизимини шакллантирмоқда . Жаҳон иқтисодиёти Брейтон - Вудс тизимига нисбатан вазиятга тез мослашадиган валюта тизимига мухтож . 7. Халқаро валюта ва капитал бозорларнинг тез суръатларда ўсиши ва глобал миқёсда ўзаро алоқалар ўрнатиши янги имкониятларни очишдан ташқари , таваккалчилик ва рақобатнинг янги категорияларини олиб келди ҳамда мамлакатлар ўртасидаги фарқ ва тенгсизликларни янада чуқурлашишига сабаб бўлди . 8. Кўпчилик социал муаммоларни , янгиларини ҳам , эскиларини ҳам ҳал қилиш қийин ва мураккаб бўлиб қолди . Фаровонлик ва даромадлар ўртасидаги социал тенгсизлик жаҳон миқёсида кундан - кунга ошиб бормоқда . Паст даромадга эга мамлакатлар хорижий инвестициялар фокуслари бўлишдан ташқари халқаро ишчи кучи оқимларининг манбалари ҳам бўлиб қолмоқда . Бу меҳнат бозорида янги вазиятнинг шаклланишига олиб келди . Техниканинг ривожланиши , ишлаб чиқариш харажатларини глобал миқёсда рационаллаштириш ва қисқартиришга интилиш кўпчилик мамлакатларда ишсизликни ўсишининг , юқори даражада ривожланган давлатларда эса ушбу ҳолат барқарорлашишининг асосий сабабчисидир . ТМК лар ишчи ва хизматчиларини уларга бўлган ишончларини максималлаштиришга интилмоқда .

9. Дунёда атроф муҳитни ифлосланиши муаммоси кундан - кунга кенгайиб ва чуқурлашиб бормоқда . Бунда ТМК лар ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда . Улар атроф - муҳитни муҳофаза қилишга , зарарли ишлаб чиқаришни либерал қонунчилик мавжуд мамлакатларга кўчиришга жуда катта миқдордаги маблағларни сарф қилмоқда . Шунга қарамасдан атроф - муҳитни муҳофаза қилиш муаммоси ҳам ўзининг тўлақонли ечимини топганича йўқ . Кейинги 10 йилликларда халқаро иқтисодий муносабатларни институционал тартиблаштиришда катта ўзгаришлар юз берди . Халқаро савдони либераллаштириш жараёни давом эттирилди . Кўпчилик мамлакатлар хорижий капитал ҳаракатини чекловчи тадбирларни камайтирди ёки умуман бекор килди . ТМК лар фаолиятини БМТ доирасида назорат қилиш бўйича қоидалар тизимини ишлаб чиқиш натижасиз тугади . Капитал оқимни либераллаштиришда 1995 йил 1 январда ташкил этилган бутун жаҳон савдо ташкилотининг роли беқиёс бўлди . Тарихда биринчи бор хорижий инвестициялар ва хизматлар билан савдо қилиш операцияларига алоқадор бўлган универсал қоидалар ҳамда интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш қоидалари барпо қилинди . Жаҳон хўжалиги тизимининг негизини 500 га яқин трансмиллий корпорациялар ташкил этади .” Экономист ” журналининг баҳосига қараганда жаҳондаги 5 та ТМК жаҳонда ишлаб чиқарилган ва узоқ муддат давомида фойдаланиш мумкин бўлган товарлар , самолётлар , электрон ускуналар , автомобилларнинг ярмидан зиёд қисмини етказиб бермоқда . Ишлаб чиқаришнинг концентрациялашуви ахборот технологиялари тармоқларида айниқса юқори даражага эга . Самолётсозликда “ Эйрбас “ ва ” Боинг ” компаниялари ҳукмронлик қилади . Европа бозорларининг ривожланиши янги халқаро молиявий марказлар - Люксембург , Панама , Сингапур ва бошқаларнинг вужудга

келишига сабаб бўлди . Уларнинг фаолияти валюта назоратидан озод этилди , процентлардан олинадиган даромадларга эса солиқлар бекор қилинди . Кейинчалик Париж ( ПИБОР ) , Сингапур ( СИБОР ), Қувайт ( КИБОР ) ва шу каби бошқа марказларда янги марказлар вужудга келди . Эндиликда Лондон ев р о дол лар маркази ҳ исобланса , Париж евробозор ставкаларини белгилаб бермо қ да . Етакчи ТМК лар ўзларининг кенг тармоқларга эга бўлган хорижий филиаллари билан биргаликда ТМКлар , давлатлар ва халқаро ташкилотлар ўртасида евробозорида асосий воситачилар вазифасини бажармоқда . Жаҳон иқтисодиётининг кундан - кунга , йилдан - йилга глобаллашиб бориши ҳудудларни ўрганишни , ҳудудшунослик фанини ривожлантиришни тақозо этмоқда . Ҳудуд , унинг мазмун - моҳияти тўғрисида қўлланманинг 1- бобида муаллиф ўзининг фикр - мулоҳазаларини келтирган . қўлланманинг ушбу қисмида асосий эътибор жаҳон иқтисодиёти ва унинг глобаллашувига хос ҳудудий жиҳатларни тадқиқ этишга бағишланган . Ҳудудий омил инсоният тараққиётида жуда муҳим роль ў йнайди . Бунда ҳ удуд нинг меҳнат ни географик тақсимотида эгаллаган ўрни муҳим аҳамият касб этади . Ҳудуднинг географик ўрни ва унга хос хилма - хиллик мамлакат ёки мамлакатлар гуруҳининг жаҳон иқтисодиётидаги , унинг глобаллашувидаги мавқеини кўп жиҳатдан белгилаб беради . Жумладан , Шимолий Америка , Европадаги мамлакатлар гуруҳларини ҳозирги вақтда тараққиётнинг юқори даражасига эришганлигида ушбу мамлакатлар географик ўрнининг аҳамияти беқиёс бўлди . Дарҳақиқат АҚШ , Канада , Германия , Франция ёҳуд Япония давлатларининг жаҳон иқтисодиётида етакчилик қилишига уларнинг географик ўринлари жуда катта ижобий таъсир кўрсатган ва ҳозирги кунда ҳам таъсир кўрсатмоқда . 4- жадвал

Ер қуруқлик юзасида аҳоли яшаши учун яроқли ҳудудлар Шу жумладан иқлим минтақалари бўйича Аҳоли яша - ши учун яроқлик хусусиятига кўра ҳуду - дларнинг категория лари Жами Арктика ( Антарк тика ) ва субарктика ( субан таркти ка ) Мўъта - дил Субтро - пик Эквато - риал , Субэк - ватриал ва тро - пик Млн Км 2 % Млн Км 2 % Млн Км 2 % Мл н Км 2 % Млн Км 2 % 1. Яшаш ва турмуш ке - чи риш учун қулай ҳудуд лар . 64,4 43,2 - - 21,2 55,3 9,2 47, 9 34,0 5 3, 6 2. Маълум муҳандислик - мелиора - тив тадби - рлар амалга оширилга - ндан кейин турмуш ке - чириш мум кин бўлган ҳудудлар 37,5 25,2 - - 8,3 21,7 8,0 41, 7 21,2 3 3, 4

3. Иккинчи категорияда келтирилган тадбирлар амалга оширилган - да ҳам салбий физиоло - гик ва руҳий оқибатларга олиб келу - вчи ҳуду - длар 6,4 4,3 1,4 5,0 3,3 8,6 - - 1,7 2, 7 4. Аҳоли яша - ши учун яроқсиз ҳудудлар 40,7 27,3 26,7 95, 0 5,5 14,4 2,0 10, 4 6,5 1 0, 3 Жами 149 100 28,1 10 0 38,3 100 19, 2 10 0 63,4 1 0 0 Ҳудудий омил инсон тарқалган маконни белгилаб беради . Яъни уни баҳолаш йўли билан Ер қуруқлик юзасида аҳоли яшаши учун яроқли ҳисобланган ҳудудлар аниқланган . Аҳоли яшаши ва меҳнат фаолиятини амалга ошириши учун Ер қуруқлик юзасининг атиги 43,2% яроқли экан . Шу вақтнинг ўзида қуруқлик юзасининг 27,3% га тенг қисмида яшаш ҳам , меҳнат қилиш ҳам мумкин эмас . Ҳудудларда шаклланган экологик ҳолат ҳам уларнинг сифатига жуда катта таъсир кўрсатади . Экспертларнинг баҳосига биноан экологик жиҳатдан тоза ҳудудлар улуши Россияда 45% га

етади . Шу вақтнинг ўзида ушбу кўрсаткич АҚШ да 4,0 % га , Хитойда 20% га тенг , холос . Олимларнинг фикрига кўра ўртача йиллик ҳаво ҳарорати минус 2 0 С дан паст ва мутлақ баландлиги 2000 метрдан юқори бўлган ҳудудлар инсонлар яшаши учун ноқулай ҳисобланади . Ана шулардан келиб чиққан ҳолда сайёранинг ҳудудий ресурслари ҳақида сўз юритиш мумкин . Юқори самарали ҳудудларнинг майдонига кўра жаҳонда Бразилия - 8,05 млн . км 2 , АҚШ -7,89, Австралия -7,68, Хитой -5,95, Россия -5,51, Канада - 3,64 ва Ҳиндистон -2,9 млн . км 2 кескин ажралиб туради . Ҳудудларни ундан ташқари иқтисодий тараққиёт даражасига биноан ҳам айрим категорияларга тақсимлаш муҳим аҳамият касб этади . Ҳудудларни ЯММ ( ЯИМ ) ҳажмига , меҳнат унумдорлигига биноан ҳам категорияларга бўлиш мумкин . Ана шу кўрсаткичнинг катталигига биноан Шимолий Америкага дунёдаги 31,2 трлн долларга тенг ЯММ нинг деярли учдан бир қисми тўғри келади . Ундан кейинги ўринларни Европа ва Шарқий Осиё эгаллайди . Ҳудудларни табиий ва инсон ресурслари билан таъминланганлиги бўйича ҳам гуруҳларга ажратиш мумкин . 3. Иқтисодий салоҳият ва Ўзбекистоннинг минтақавий ривожланиши « Салоҳият » тушунчаси маълум макон ва замон доирасида ресурсларни умумлаштириш , жамлаш маъносини билдиради . « Иқтисодий салоҳият » тушунчаси жамиятни моддий ва инсон ресурслари билан таъминланганлик даражасини , улардан фойдаланиш бўйича имкониятларнинг ҳали мавжудлигини англатади ҳамда ана шу

имкониятлар миқиёси билан баҳоланади . Демак , иқтисодий салоҳиятни баҳолашни табиий ва инсон ресурсларини баҳолашдан бошлаш лозим . Илмий адабиётларда « табиий шароит » ва « табиий ресурс » тушунчалари кўпинча бир мазмунга эга бўлган тушунчалар сифатида талқин этилади . Аслида эса улар ҳар хил мазмунга эга бўлган тушунчалардир . Табиий шароит - инсон ҳаёти , жамият фаолияти учун ниҳоятда зарур бўлган , бироқ унинг иқтисодий тараққиётига билвосита таъсир кўрсатувчи табиат компонентларининг маҳсулидир . Табиий ресурслар - табиат , табиий муҳит билан бевосита боғлиқ бўлган , жамият ўзининг кундалик эҳтиёжларини қондириш мақсадида фойдаланаётган табиат компонентларидир . Табиий ва инсон ресурслари иқтисодий тараққиёт омилидир . Иқтисодий тараққиёт омиллари маълум ҳудуд доирасида жамият билан табиат ўртасидаги муносабатларни аниқлаб берувчи , ҳар хил аҳамият касб этувчи ресурлар мажмуидан иборат . Ўзбекистоннинг майдони -448,9 минг кв . км . Бу жаҳондаги 230 мамлакат ичида 53- кўрсаткичдир . Ҳудудининг 3-4 қисмидан ортиғи текисликлардан , қолгани тоғ ва тоғолди минтақалардан иборат . Текислик қисмининг асосини Қизилқум , Мирзачўл , Қарши чўллари , Устюрт платоси эгаллаган . Аҳолисининг 77,8% ( шу жумладан шаҳар аҳолисининг 84,3%, қишлоқ аҳолиснинг 73,8%) текисликларда жойлашган . Тоғ минтақасида жами аҳолининг 5,1% мавжуд , холос . Мамлакат иқтисодий салоҳиятининг ҳам асосий қисми текислик минтақасига тўғри келади . Лекин инсон салоҳияти ҳудуд бўйича нотекис жойлашган . Бу айниқса Қорақалпоғистон Республикасига , Навоий ва Бухоро вилоятларига хос . Ўзбекистон аҳолиси сони 25,4 млн . киши (2003 йилнинг 1 январига нисбатан , бу жаҳондаги 230 мамлакат ичида 37- кўрсаткич ). Шу жумладан , шаҳар аҳолиси 9,3 млн , (36,7%) қишлоқ аҳолиси 16,1 млн . (63,3%) кишини ташкил этади .

Инсон салоҳияти энг фаол , энг бунёдкор омил бўлиб , у мамлакатнинг ислоҳотлар ва туб ўзгаришлар йўлидан тинимсиз 5 - жадвал Минтақаларнинг асосий кўрсаткичлардаги улушлари (2003, фоизларда ) Ҳудуд и Аҳолис и нинг со - ни ,20 03,1. 01 Иқтисо диётда банд аҳоли ЯИМ Саноат маҳсу лоти Қишлоқ лоқ хўжа лиги маҳ сулоти Асосий капи - талга инвес тиция Қурили ш лиш иш лари Асосий фондл ар ни ишга тушур иш Шаҳар лар Ш а ҳ а р ч а л а р Ўзбекисто н Республик а Си 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100 120 1 1 3 Минтақалар Тошкент 3,5 17,9 21,1 23, 8 31,6 1 1 , 9 3 2 , 1 31 , 0 33,3 17 1 9 Фарғона 4,0 27,8 27,5 1 7 , 7 2 1 , 9 2 7 , 3 1 4 , 8 15 , 9 16,3 28 2 6 Зарафшон 37,4 19,9 20,4 18, 7 2 3 , 7 2 4 , 6 16 , 8 2 1 , 8 24,2 28 2 1 Мирзачўл 5,7 6,6 6,1 4, 8 2 , 8 9 , 3 3 , 8 3 , 9 3,6 12 1 3 Жанубий 10,9 16,2 14,4 12, 4 10, 9 18, 3 20 , 2 1 3 , 0 14,9 20 1 1 Қуйи Амударё 38,5 11,6 10,5 6, 1 3, 2 8, 6 9, 2 1 1 , 6 6,6 15 2 3 Бошқалар - - - 14,5 7 , 8 - 3 , 1 2 , 8 1,1 - -

илгарилаб боришини таъминлаб беради . Бу омилнинг кучи ва таъсири , энг аввало , юксак маънавият билан , жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражаси билан белгиланади . Ўзбекистоннинг муҳим хусусияти шундан иборатки , бу ерда аҳолининг ўсиш суръатлари юқори .1990-2002 йилларнинг ўзида мамлакат аҳолисининг сони 25,1% га кўпайди . Аҳоли сонининг ўртача йиллик ўсиш суръатлари 2,0% ни ташкил этди ёки аҳоли бир йилда 393 минг кишига кўпайди . Аҳоли табиий ўсиш ҳисобига кўпаймоқда (1995 йилда 533,8 минг , 2002 йилда 509 минг кишига ). Миграцион алоқалар натижасида республика аҳолисининг сони камайишда давом этмоқда (1995 йилда 89 минг , 2001 йилда 72,5 минг кишига ). Мамлакатимиздаги ижтимоий демографик аҳволнинг яна бир хусусияти - жамиятнинг асоси бўлган кучли оила тизимидир . Ўзбекистонда никоҳдан ўтиш даражаси юқори ва энг муҳими , ои - лаларнинг бузилиши дунё бўйича энг паст даражада . Республикада оилалар асосан кўп сонли бўлиб , уларда турли авлод вакиллари бирга яшашади ва бирга хўжалик юритишади . Ижтимоий - иқтисодий маънода буларнинг ҳаммаси ресупбликанинг меҳнат захиралари барқарор , интенсив равишда тўлдириб туриши демак , кўп меҳнат талаб қиладиган корхоналар ва ишлаб чиқариш тармоқларини барпо этиш учун имкониятлар мавжудлигини англатади . Меҳнат захиралари бутун аҳолининг 51% ни ташкил этади ва ҳар йили 210-220 минг кишига кўпайиб бормоқда . Меҳнат салоҳиятининг муҳим хусусияти - унинг ёш ва касб таркибидир . Ўзбекистон аҳолиснинг ўртача ёши 23 тенг . Аҳолининг 65% ини 30 ёшгача бўлганлар ташкил этади , 60 ёшдан зиёд бўлган аҳолининг улуши 7% дан сал ортиқ . Меҳнатга лаёқатли ёшларни фаолиятининг янги илғор тармоқлари ва

соҳаларига жалб қилиш ҳам меҳнат салоҳиятидан самарали фойдаланишнинг қудрали захирасидир . Ҳозир қишлоқ хўжалигида барча банд аҳолининг учдан бир қисмидан кўпроғи ишлайди . Уларни бўшатиб олиш ва иқтисодиётнинг бошқа соҳаларига , энг аввало , саноатга ва хизмат кўрсатиш соҳасига йўналтириш иқтисодиётда таркибий ўзгаришлар қилиш ҳамда уни жадал ривожлантириш учун кенг имкониятлар очиб беради . Шунинг учун ҳам ҳозир республикада ҳал қилинаётган энг долзарб муаммолардан бири - ишлашни ҳоҳловчиларнинг ҳаммасини иш билан таъминлаш ҳисобланмайди . Балки энг мақбул , ижтимоий йўналтирилган иш билан бандликни вужудга келтиришдан иборатдир . Вазифа республиканинг ҳар бир жадвал Ўзбекистон минтақаларининг ишланадиган ер ресурслари ва инфратузилма салоҳияти * Маъмурий - ҳудудий бўлаклар Ишланадиган ерлар Умумий тарзда фоедаланадиган темир йўлларнинг эксплуатацон узунлиги Умумий тарзда фоедаланадиган автомобил йўлларининг узунлиги Минг Га % Км % Минг км % Ўзбекистон Республикаси Шу жумладан Қорақалпоғистон Респуликаси 3778, 3 337,4 100 8,9 3952 , 9 829 , 7 100 21.0 4 3 , 8 4,3 100 9 , 8 Вил

оятлар : Андижон 231,3 6,1 155,8 3.9 2, 5 5.7 Бухоро 238,4 6,3 322 , 0 8.2 3, 8 8.7 Жиззах 384,3 10,2 217.8 5.5 2,5 5.7 Қашқадарё 460,8 12,2 379.8 9.6 3,5 8.0 Навоий 101,7 2,7 425.3 10.8 4,1 9.4 Наманган 220,7 5,8 144.6 3.7 3,3 7.5 СамарқАнд 402,9 10,7 287.7 7.3 4,1 9.4 Сурхандарё 280,5 7,4 300.0 7.6 2,7 6.2 Сирдарё 260,0 6,9 167.8 4.2 1,4 3.2 Тошкент 339,1 9,0 367.1 9.2 3,9 8.9 Фарғона 297,5 7,9 228.6 5.8 4,0 9.1 Хоразм 223,7 5,9 128.7 3.2 2,2 5.0 Тошкент шаҳри 0 0 0 0 1,5 3.4 Ўзбекистон Республикаси с татистика бўйича Давлат қўмитаси маълумотлари асосида тузилди . фуқаросига меҳнат фаолиятининг тури ва шаклини эркин танлаш учун чинакам имконият яратишдир ( И . Каримов ). Ўзбекистонда меҳнат салоҳиятининг муҳим хусусияти унинг таълим даражаси юқорилигидир . Республикада аҳолининг ялпи саводхонлиги муаммоси тўла ҳал қилинган . Саводхонлик даражаси 99,06% ни ташкил этади . Бу эса республикани инсон салоҳияти юқори даражада ривожланган иқтисодий тараққий этган мамлакатлар билан бир қаторга олиб чиқади . Меҳнат захираларининг умумий ва профессионал таълим даражаси ҳам юқоридир . Республикада мажбурий умумий ўрта таълим қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган . Бундай таълим умумий таълим мактаблари , лицейлар , гимназиялар , касб - ҳунар коллежлари ва тижорат мактабларининг кенг тармоғи орқали олиш мумкин . Ў çáåêèñòîí íî¸á òàðèõèé õîì àø¸ èìêîíèÿòëàðèãà ýãà. Қ óëàé è қ ëèì øàðîèòè, óëêàí ìèíåðàë õîì àø¸ çà ҳ èðàëàðè, ñòðàòåãèê ìàòåðèàëëàð âà қ èøëî қ õ ў æàëèê õîì àø¸ çàõèðàëàðè ҳ à қ ëè ñóðàòäà Ў çáåêèñòîííè ìèíòà қ à âà äóí¸íèíã ýíã áîé ìàìëàêàòëàðè

қ àòîðèãà îëèá ÷è қ àäè. Áó áîéëèêëàðíèíã ê ў ï÷èëèãè ҳ àëè èøãà ñîëèíìàãàí. Ў çáåêèñòîí ў ç åð îñòè áîéëèêëàðè áèëàí ҳ à қ ëè ñóðàòäà ôàõðëàíàäè, áó åðäà ìàø ҳ óð Ìåíäåëååâ äàâðèé ñèñòåìàñèíèíã äåÿðëè áàð÷à ýëåìåíòëàðè òîïèëãàí. Ùîçèðãà қ àäàð 2,7 ìèíãäàí çè¸ä òóðëè ôîéäàëè қ àçèëìà êîíëàðè âà ìàúäàíëàð ìàâæóä èñòè қ áîëè æîéëàð àíè қ ëàíãàí. Óëàð 100 ãà ÿ қ èí õîì àø¸ òóðëàðèíè ў ç è÷èãà îëàäè. Øóíäàí 60 äàí îðòè ғ è èøëàá ÷è қ àðèøãà æàëá ýòèëãàí. 900 äàí îðòè қ êîí қ èäèðèá òîïèëãàí á ў ëèá, óëàðíèíã òàñäè қ ëàíãàí çàõèðàëàðè 970 ìëðä. À Қ Ø äîëëàðèíè òàøêèë ýòàäè. Øó áèëàí áèðãà, óìóìèé ìèíåðàë õîì àø¸ ïîòåíöèàëè 3,3 òðëí. À Қ Ø äîëëàðèäàí îðòè қ ðî қ áà ҳ îëàíà¸òãàíèíè ҳ àì àéòèá ў òèø êåðàê. Ғ îÿò ìó ҳ èì ñòðàòåãèê ìàíáàëàð- íåôòü âà ãàç êîíäåíñàòè, òàáèèé ãàç á ў éè÷à 115 èñòè қ áîë л è êîí қ èäèðèá òîïèëãàí. Ãàç çàõèðàëàðè 2 òðëí. êóá. ìåòðãà ÿ қ èí, 160 äàí îðòè қ íåôòü êîíè ìàâæóä. Ðåñïóáëèêà ҳ óäóäèíèíã 60 % äà íåôòü âà ãàçíè èñòè қ áîëäà қ àçèá îëèø ìóìêèí. Íåôòü âà ãàç ðåñóðñëàðèíèíã çàõèðàëàðè 1 òðëí. À Қ Ø äîëëàðèäàí çè¸ä áà ҳ îëàíìî қ äà. Қ èäèðèá òîïèëãàí çàõèðàëàð ðåñïóáëèêà ý ҳ òè¸æèíè òàáèèé ãàç á ў éè÷à 35 éèëäàí ê ў ïðî қ , íåôòü á ў éè÷à ýñà -30 éèëãà÷à қ îïëàéäè. Ýíã éèðèê ãàç êîíëàðè Ø ў ðòàí âà Ìóáîðàê ãóðó ҳ ëàðèãà êèðóâ÷è êîíëàðäèð. Ўзбекистон катта кўмир захираларига эга . Кўмир Ангрен , Шарғун ва Бойсун конларида қазиб чиқарилади . Уларнинг умумий заҳираси -2 млрд . тонна . Ўзбекистон дунёдаги жуда катта олтин , кумуш ва бошқа қимматбаҳо ҳамда ер бағрида кам учрайдиган металлар заҳираларига эга бўлган давлатлар жумласига киради . Ҳозирги вақтда 40 та қимматбаҳо металл

конлари ҳам бор . Булар Навоий ( Вўсоковльтное , Ўқжетпес , Космоначи ) ва Наманган ( Оқтепа ) вилоятларидаги конлардир . Ўзбекистонда қимматбаҳо металлар билан бир қаторда уран ҳам ишлаб чиқарилади . Аниқланган уран захиралари 50-60 йил мобайнида қазиб олишга етади . Ўзбекистон рангли металлар - мис , қўрғошин , рух , вольфрам ва шу гуруҳга кирувчи бошқа металларнинг аниқланган захираларига эга . Ишлаб турган конлар мис ва унга йўлдош металларни 40-50 йил , рух ва қўрғошинни 100 йилдан кўпроқ вақт қазиб олишни таъминлайди . Ìèñ-ìîëèáäåí ðóäàëàðè Қ àëìà ққ èð, Ñàðè қ ÷åêó âà èñòè қ áîëè Äàëüíåå êîíëàðèäàí қ àçèá ÷è қ àðèëàäè. Қў ð ғ îøèí-ðóõ àñîñàí Æèççàõ âèëîÿòèíèíã Ó÷ қ óëî÷ âà Ñóðõàíäàð¸ âèëîÿòèíèíã Õîíäèçà êîíëàðèäà æàìëàíãàí. Ўзбекистон Республикаси бир қатор нодир ва тарқоқ ҳолда учрайдиган металлар ( литий , селен , теллур ва бошқалар ) ни ажратиб олиш ҳамда ишлаб чиқариш учун ишончли хом ашё базасига эга . Ў çáåêèñòîí ðåíèéíèíã íî¸á çàõèðàëàðèãà ýãà. Ў çáåêèñòîí ôîñôîðèòëàðãà áîé. Æåðîé-Ñàðäàðà êîíèäàãè ôîñôîðèòëàðíèíã àíè қ ëàíãàí çàõèðàñè òàõìèíàí 100 ìèëëèîí òîííàíè òàøêèë ýòàäè. Ўзбекистонда жуда катта калий туз конлари мавжуд бўлиб , булар Қашқадарё вилоятида Тубакат ва Сурхондарё вилоятидаги Хўжаикон конларидир . Тахминан ҳисобларга кўра калий тузлари 100 йилдан кўпроққа етади . Республика ош тузи конларига бой . Аниқланган бешта ош тузи кони - Хўжаикон , Тубакат , Борсакелмас , Бойбичакон ва Оққалъа конларида тахминан 90 миллиард тонна хом ашё бор . Республикада 20 та мармар , 15 та гранит ва габбро кони борлиги аниқланган . Қоплама тошларнинг умумий захиралари 85 миллион квадрат метрдан ошиб кетади .

Ўзбекистон Республикасининг ер фонди 44,8 млн . гектарни ташкил этади . Шундан ҳозирги пайтда 3,8 млн . гектарга яқин қисми суғорма ерлардир . Ер фондининг 71,0 %(31,9 млн . гектар ) аграр соҳада фойдаланилади ; 12,4 % ўрмон - хўжалик корхоналари ерларидан ; 10,4% чўл - тоғ минтақаларидан , 1,6% давлат захирасидаги кам маҳсулдор ерлардан ; 4,1% саноат ва транспорт тармоқлари фойдаланадиган ерлардан ; 0,5% шаҳарлар ва қишлоқлар жойлашган ерлардан иборат . Қишлоқ хўжалигида яроқли ерларнииг 83,5% яйлов ва ўтлоқлардан , 14,9% ҳайдаладиган ерлардан ( унинг 12,1% ни суғорма ерлар ташкил этади ), 1,4% боғлар ва токзорлардан , 2,1% томорқа ва дала боғлар ерларидан , 0,3% бўз ерлардан иборат . Қишлоқ хўжалигида яроқли ерларнинг ичида суғорма ерлар энг маҳсулдор ҳисобланади . Суғорма ерлар юқорида таъкидлаб ўтилганидек , 3,8 миллион гектарга тенг бўлиб , улар республика қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулотининг 97% ни беради . Ҳайдаладиган ва суғорма ерларнинг улуши Андижон , Сирдарё ва Фарғона вилоятларида ниҳоятда юқори , Қорақалпоғистон Республикасида эса ниҳоятда кичик кўрсаткичлар билан ифодаланади . Ўзбекистонда ер усти сувларининг манбаи бўлиб Амударё , Сирдарё , Зарафшон , Қашқадарё , Сурхандарё , Чирчиқ , Оҳангарон дарёлари ҳисобланади . Ўзбекистон ҳудудида ўртача йилига 10 куб . км . га яқин сув оқими шаклланади ва бошқа мамлакатлардан келувчи сув оқими 89 куб км . ни ташкил этади . Сирдарё ва Амударёнинг сув ресурслари , йилига мувофиқ равишда 40,8 ва 78,4 куб . км . дан иборат . Ўзбекистонда тегишли бўлган сув ресурслари , ҳавза сувлари лимитига биноан , йилига Сирдарё бўйича 25,5 куб . км . ни , Амударё бўйича 46,2 куб . км . ни , ҳаммаси бўлиб 71,7 куб . км . ни ташкил этади . Республиканинг сув билан таъминланганлик

даражаси 80% га , шу жумладан Амударё ҳавзасида 86 % ва Сирдарё ҳавзасига 71 % тенг . Сув ресурслари амалда ўзгармас катталик бўлганлиги ҳамда аҳоли сони узлуксиз ўсаётганлиги сабабли , сув билан таъминланганлик даражаси пасаймоқда . Мазкур кўрсаткич 1980-2003 йилларда деярли 40% га камайди . Ўзбекистон иқлими ҳаво ҳароратининг юқорилиги ва ёғин миқдорининг ниҳоятда камлиги билан ажралиб туради . Иқлимнинг энг муҳим ҳусусияти унинг қурғоқчил эканлиги билан боғланган . Ўзбекистон ҳудуди икки , яъни мўътадил ва субтропик иқлим минтақаларида жойлашган . Иқлимнинг таркиб топишида республиканинг географик ўрни ва у билан боғлиқ бўлган қуёш радиацияси , ҳаво массаларининг ҳаракати ҳамда ер юзасининг тузилиши асосий роль ўйнайди . Республика ҳудуди бўйича ҳаво ҳарорати ўзгариши ва унинг асосий сабабларини ҳам ана шулардан қидириш лозим . Ўзбекистон туризмни , шу жумладан халқаро туризмни ривожлантириш учун барча имкониятларга эга . Табиий - иқлимий шароитлари йил давомида даволаниш ва спорт туризми билан шуғулланишга имкон беради . Улкан тарихий ёдгорликлар ва обидалар тўпланган Самарқанд , Бухоро , Хива , Шаҳрисабз , Тошкент , Андижон ва бошқа шаҳарлар танишув туризмини янада ривожлантириш учун барча шарт - шароитларга эга . Ҳозирги вақтда республика рекреация муассасаларига йилига ўртача 40-45 минг хорижий туристлар ташриф буюрмоқдалар . Келажакда уларнинг сонини кескин кўпайтириш вазифаси қўйилган . Чунки ҳар бир хорижлик турист республикани бир неча юз долларга тенг валюта тушуми билан таъминлайди .

Ўзбекистон Республикасида , юқорида таъкидлаб ўтилганидек , 6 иқтисодий минтақа мавжуд бўлиб , уларнинг ҳар бири ўзига хос иқтисодий - демографик кўрсаткичлар билан ифодаланади . Ушбу иқтисодий кўрсаткичларнинг катталиги бўйича мамлакатда Тошкент , Фарғона ва Зарафшон минтақалари пешқадамлик қилади . Шундай кўрсаткичлар қаторига ЯИМ , банд аҳоли сони , саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ва бошқа кўрсаткичлар киради .

4. Ташқи иқтисодий алоқалар ва уларга хос минтақавий хусусиятлар Иқтисодиётда халқаро тенг манфаатли ҳамкорликни ўрнатишга интилиш орқали Ўзбекистон янги ишлаб чиқариш муносабатларида , иқтисодий барқарорлик ва товар айрибошлашда , халқаро ҳурмат тамойилларига риоя этишда чет эл сармоядорларининг ишончини қозонмоқда . Саноат ишлаб чиқаришида янги турдаги маҳсулотларнинг пайдо бўлиши маҳаллий аҳолининг ҳаётий ва ижтимоий эҳтиёжларини қаноатлантириш , билан áèðãà қў øíè äàâëàòëàð è÷êè áîçîðëàðèãà ðà қ îáàòáàðäîø, èñòåúìîë òàëàáëàðíè қ îíäèðàäèãàí ìà ҳ ñóëîòëàð èøëàá ÷è қ àðèø èìêîíèíè áåðäè. Øó ў ðèíäà Ў çáåêèñòîí òàø қ è àëî қ àëàðèíèíã àñîñèäà қ óäðàòëè âà çàìîíàâèé èøëàá ÷è қ àðèøíè ÿíàäà êåíãàéòèðèøãà, қ èøëî қ õ ў æàëèãè ìà ҳ ñ улотларини қайта ишлашда жаҳон андозаси талабларига жавоб берадиган технологияларни жалб қилишга ва халқ хўжалигининг бошқа тармоқларининг ривожланишига кенг йўл берилганлиги ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда . Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш технологияси юқорилиги жиҳатидан жаҳонда ўзига хос нуфузга эга бўлган давлатлар ( Нидерландия , Исроил ва б .) билан ҳамкорлик мамлакатимиз қишлоқ аҳолисининг иш билан бандлилик даражасининг ва экспорт салоҳиятининг ортиши учун хизмат қилмоқда . Республикамиз Президенти И . Каримов «... экспорт имкони - ятини кенгайтириш , жаҳон бозорига кириб бориш учун аввало , қимматбаҳо хом ашёни қайта ишлаш негизида тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи қўшма корхоналарни ривожлантириш зарур . Хорижий шериклар билан биргаликда замонавий ихчам корхоналар барпо этиб , уларни меҳнат

ресурсларининг манбалари бўлмиш қишлоққа яқинлаштириш лозим » 1 - деб таъкидлагани фикримиз далилидир . « Ўзбекинвест » 1994 йил 21 январда ташкил топган бўлиб , экспорт - импорт суғурта компанияси ҳисобланади . Компания ҳукумат қарорига биноан миллий экспортчиларни ва хорижий сармоядорларни Ўзбекистонда сиёсий , тижорат ва тадбиркорлик қалтисликларидан суғуртавий ҳимоялашни таъминлаш мақсадида ташкил этилган . Хорижий шериклар билан тузилган шартномаларнинг умуман ёки қисман бажарилишига тўсқинлик қилувчи шериклар ҳатти - ҳаракатлари , хорижий ҳаридорларнинг тасдиқланган тўловга қодир эмаслиги ёки банкрот бўлиши , ҳукумат кафолатларининг ноқонуний равишда бузилиши каби қалтисликлар шулар жумласидандир . Энг йирик корхоналар ва республика ҳудудида амалга оширилаётган инвестиция лойиҳалари « Ўзбекинвест » нинг суғурта ҳимоясидадир . Улар орасида Кўкдумалоқ нефт - газ конденсати конини ишга тушириш , Бухоро нефтни қайта ишлаш заводининг қурилиши юқори даражада қулай меҳмонхона хўжалиги барпо этиш ва сайёҳликни , транспорт ва телекоммуникация тармоқларини ривожлантириш , тамаки , озиқ - овқат , енгил , целлюлоза - қоғоз саноатини модернизациялаш , қурилиш инфратузилмасини такомиллаштириш ва кўпгина бошқа лойиҳалар бор . Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ ташқи алоқаларни кенгайтириш мамлакатимиз экспорт имкониятларини рағбатлантириш мақсадида муҳим меъёрий ҳужжатлар қабул қилинганлиги ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш йўлида қўйилган муҳим қадам бўлди . Шунга кўра , ташқи иқтисодий алоқаларни кенгайтириш ва рағбатлантириш мақсадида иқтисодий муносабатларда кўмаклашувчи муассасаларнинг ташкил этилиши , хориждаги юридик шахслар , фуқаролар 1 Каримов И.А. Ызбекистон буюк келажак сари. Тошкент, «Ызбекистон», 1998.148

ва республикамиз худудидаги ажнабий сармоядорлар фаолияти учун ҳуқуқий кафолатларнинг белгиланиши ҳамкорликка кенг йўл очамоқда . È қ òèñîäè¸ò òàðêèáèíè òóáäàí ў çãàðòèðèøäà ñòðàòåãèê âàçèôàëàðíè áåëãèëàø îð қ àëè õîì àø¸ åòêàçèá áåðèøäàí òàé¸ð ìà ҳ ñóëîò èøëàá ÷è қ àðèøãà ў òèø, êîðõîíàëàðíè ýíã ÿíãè óñêóíàëàð áèëàí қ àéòà òàúìèíëàø æà ҳ îí òàëàáëàðè äàðàæàñèäàãè ðà қ îáàòáàðäîø ìà ҳ ñóëîò åòêàçèø èìêîíèíè áåðìî қ äà. Áóãóíãà êåëèá, òàø қ è àëî қ àëàðãà êåíã é ў ë î÷èá áåðèëãàíëèãè áîèñ õîðèæèé ñàðìîÿäîðëàðíèíã қ èçè қ èøèíèíã îðòèøè ñàíîàò èøëàá ÷è қ àðèøèäà ñåçèëàðëè, çàìîí ðó ҳ èãà ìîñ ў çãàðèøëàðíèíã á ў ëãàíëèãè ðåñïóáëèêàìèç òàø қ è àëî қ àëàð ñè¸ñàòèäà êàôîëàòëè ҳ àìêîð ñèôàòèäà õîðèæèé èíâåñòîðëàð èøîí÷èíè қ îçîíà¸òãàíëèãè ҳ àìäà èñëî ҳ îòëàðíèíã ìà қ ñàäè ýçãóëèê ñàðè é ў íàëòèðèëà-¸òãàíèäàíäèð. Мамлакатимиз Ïðåçèäåíò и È.À.Êàðèìîâ 1999 éèë 14 àïðåë áèðèí÷è ÷à қ èðè қ Ў çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Îëèé Ìàæëèñèíèíã Õ1Ó ñåññèÿñèäàãè ìàúðóçàñèäà òàø қ è è қ òèñîäèé ôàîëèÿòíè òàøêèë ýòèøíèíã áóòóí òèçèìèíè òóáäàí қ àéòà ê ў ðèá ÷è қ èø ëîçèìëèãèíè, ìàúìóðèé ÷åêëàøëàð îð қ àëè áîø қ àðèø óñóëëàðè óñòóíëèê қ èëìàñëèãè êåðàêëèãè, æà ҳ îíäà қ àáóë қ èëèíãàí ìàúðèôèé øàêëëàðãà òåçðî қ ў òèø âà áóòóí äóí¸ ñàâäî òàøêèëîòëàðèãà àúçî á ў ëèøãà ýðèøèø äàðêîðëèãèíè қ àéä ýòäè.

Ўзбекистонда давлат мустақиллиги äàâð и òàø қ è ñàâäî ôàîëèÿòè ó÷óí ÿíãè ýðêèíëàøòèðèø äàâðè ñèôàòèäà ҳ àðàêòåðëàíàäè. Áó âàëþòà áîçîðèíèíã ýðêèíëàøòèðèø á ў éè÷à ÷îðà-òàäáèðëàð âà ñ ў ìíèíã âàëþòà êóðñèíè òåç äåâàëüâàöèÿ á ў ëèøèäà, ýêñïîðòíèíã, àéíè қ ñà, îçè қ -îâ қ àò ýêñïîðòè, òàø қ è ñàâäî ôàîëèÿòèíè ýðêèíëàøòèðèø íó қ òàè-íàçàðèäàí ҳ ó қ ó қ èé àñîñíè øàêëëàíòèðèøãà қ àðàòèëãàí áèð қ àòîð ìó ҳ èì ìåú ё ðèé- ҳ ó қ ó қ èé ҳ óææàòëàð қ àáóë қ èëèíèøèäà ў ç àêñèíè òîïäè. ×åò ýë òàæðèáàñèíè ў ðãàíèø âà òàø қ è è қ òèñîäèé ôàîëèÿòèíè òàðèôëàð àñîñèäà òàðòèáãà ñîëèø ÷îðà-òàäáèðëàðèíè ÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèø á ў éè÷à òàêëèôëàð òàé ё ðëàø ìà қ ñàäèäà èäîðàëàðàðî áîæõîíà-òàðèô êåíãàøè òóçèëèá, “Òàø қ è ñàâäî ôàîëèÿòè ò ўғ ðèñèäà”ãè қ îíóííèíã ÿíãè òà ҳ ðèðè қ àáóë қ èëèíäè. 2002 éèë 1 ÿíâàðäàí õàë қ àðî ñòàíäàðòëàðãà ìîñ êåëàäèãàí òîâàðëàðíè ñîòèø êëàññèôèêàöèÿñè ó÷óí ÿíãè òîâàð íîìåíêëàòóðàñè êó÷ãà êèðèòèëäè. 2000-2002 éèëëàðäà ðåñïóáëèêà ñàâäî áàëàíñè èæîáèé íàòèæàãà ýãà á ў ëäè âà 2002 éèëäà 2000 éèëãà íèñáàòàí 242,9 ìëí. äîëëàðãà, 2001 éèëãà íèñáàòàí ýñà – 342,2 ìëí. АҚШ äîëëàðèãà ê ў ïàéäè. 2001-2002 éèëëàðäà èæî б èé ñà в äî õîðèæèé ìàìëàêàòëàð (ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðèäàí òàø қ àðè) ñàâäîíè ðåæàëàøòèðèø õèñîáèãà ýðèøèëäè. Шу билан бирга , 2002 éèëäà òàø қ è ñàâäî àéèðáîøëàø 2000- 2001 éèëëàðãà íèñáàòàí ïàñàéäè âà 2000 éèëãà íèñáàòàí 91,8 % íè òàøêèë қ èëäè. Øó æóìëàäàí, ýêïîðò á ў éè÷à 91,5 % âà èìïîðò á ў éè÷à 92,0 %. Òàø қ è ñàâäî ðèâîæëàíèøè ñóðúàòèíèíã ïàñàéèøè àñîñàí, ðåñïóáëèêàäàí ýêñïîðò қ èëèíà ё òãàí òîâàðëàðãà (ïàõòà òîëàñè, îëòèí, ìèñ) íàðõëàð êîíüþíêòóðàñèíè қ îíè қ àðñèç âà íîáàð қ àðîð á ў ëãàíëèãè áèëàí âà ñ ў ìíèíã а ëàìàøèíóâ êóðñè ў ñèøè

õèñîáèãà èìïîðò ҳ àæìèíèíã қ èììàòëàøóâè ñîäèð á ў ëäè. 2000-2002 éèëëàð ýêñïîðò òàðêèáèäà èæîáèé ў çãàðèøëàð êèì ё ìà ҳ ñóëîòëàðè, ìàøèíàëàð, æè ҳ îçëàð âà õèçìàòëàð ñàëìî ғ è îðòèøè õèñîáèãà ñîäèð á ў ëäè. Êèì ё ìà ҳ ñóëîòëàðè ýêñïîðòèíèíã óëóøè 2000 éèë 2,9 %äàí 2002 éèë 3 %ãà÷à; õèçìàòëàð ìîñ ðàâèøäà 3,7 %äàí 15,9 %ãà÷à îøäè. Æóìëàäàí, òðàíñïîðò õèçìàòëàðè 65 %äàí ê ў ïðî ғ èíè òàøêèë қ èëàäè. Ìàøèíà âà æè ҳ îçëàð ýêñïîðòè 2000 éèë 3,4 %äàí 2002 éèë 3,9 %ãà÷à îøãàí á ў ëñàäà, ýêñïîðòíè óìóìèé ҳ àæìèäà òåõíîëîãèê âà èëìêîð èøëàá ÷è қ àðèø õóñóñèÿòèãà ýãà òàé ё ð ñàíîàò òîâàðëàðè ҳ àëè ҳ àì æóäà êè÷èê óëóøãà ýãà. æàäâàë Ў çáåêèñòîí òàø қ è ñàâäîñèíèíã àñîñèé ê ў ðñàòêè÷ëàðè* Ê ў ðñàòêè÷ëàð 2000 2001 2002 Ў òãàí éèëãà íèñáàòàí, % 200 0 200 1 200 2 Òàø қ è ñàâäî àéèðáî- øëàø,æàìè, ìëí. д îëëàð Øó æóìëàäàí: 6212, 1 6307, 3 5700, 4 97,9 101, 5 90,4 ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðè 2297, 8 2258, 7 1823 , 8 128, 2 98,3 80,7 Х îðèæèé äàâëàòëàð 3914, 3 4048, 6 3876, 6 86,0 103, 4 95,8 Статистика департаменти маълумотлари асосида тузилди .

Ýêñïîðòäà ïàõòà òîëàñè ÿíà óñòóíëèê қ èëäè. Àììî, óíèíã óëóøè 2000 éèë 27,5 %äàí 2002 éèë 22,4 %ãà÷à ïàñàéäè. Ðàíãëè âà қ îðà ìåòàëëàð ýêñïîðòè 2000 éèë 6,6 %äàí 2002 éèë 6,4 %ãà÷à; ýíåðãèÿ òóðëàðè – ìîñ ðàâèøäà 10,3 %äàí 8,1 %ãà÷à; îçè қ - îâ қ àòëàð – 5,4 %äàí 3,5 %ãà÷à ïàñàéäè. Èìïîðò òàðêèáèäà ҳ àì ў çãàðèøëàð ð ў é áåðäè. 2000-2002 éèëëàðäà қ óéèäàãè òóðëàð á ў éè÷à èìïîðò ҳ àæìëàðè êàìàéäè: îçè қ -îâ қ àò, ðàíãëè âà қ îðà ìåòàëëàð, ýíåðãèÿ òóðëàðè. Øó áèëàí áèð қ àòîðäà èìïîðò òàðêèáèäà ìàøèíàëàð, æè ҳ îçëàð, êèì ё ìà ҳ ñóëîòëàðè âà õèçìàòëàð ҳ àæìè îøäè. Àéíè қ ñà, ñåçèëàðëè ў çãàðèøëàð òîâàðëàðíèíã èêêèòà ãóðó ҳ è ýíåðãèÿ òóðëàðè ҳ àìäà ìàøèíà æè ҳ îçëàðèäà ñîäèð á ў ëä и . Èìïîðò ў ðíèíè áîñèø á ў éè÷à îëèá áîðèëà ё òãàí ñè ё ñàòãà àñîñàí, 2000-2002 éèëëàðäà ýí е ðãèÿ òóðëàðè âà îçè қ -îâ қ àòëàð èìïîðòè óëóøè 3,8 %äàí 1,3 %ãà÷à ïàñàéäè. 2000-2002 éèëëàðäà òàø қ è è қ òèñîäèé ôàîëèÿòíèíã òàðêèáèäà ðåñïóáëèêàíèíã ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðè áèëàí ñàâäîñè 37,0 %äàí 32,0 %ãà÷à, øó æóìëàäàí – ýêñïîðò á ў éè÷à ìîñ ðàâèøäà 35,9 %äàí 27,6 %ãà÷à âà èìïîðò – 38,2 %äàí 36,9 %ãà÷à ïàñàéäè. Áó àñîñàí, ÌÄ Ҳ д àâëàòëàðè савдо ҳ àìêîðëàðè òîìîíèäàí ñàâäî м àæáóðèÿòëàðèíè ò ў ëè қ áàæàðèëìàãàíëèãè æà ҳ îí êîíüþ- íêòóðàñèíèíã áàð қ àðîð ýìàñëèãè, ýêñïîðòíè áîø қ à äàâëàòëàðíèíã (àñîñàí, ðèâîæëàíãàí äàâëàòëàðíèíã) юқори ðà қ îáàòáàðäîø товарларига ў òêàçèëãàíëèãè áèëàí á оғ ëè қ . Ìàøèíà âà æè ҳ îçëàð ãóðó ҳ èíè ýêñïîðòè óëóøèíèíã ê ў ïàéèøèíè èæîáèé áà ҳ îëàø ìóìêèí. Áó ê ў ðñàòêè÷, 2000 éèë 10,8 %äàí 2002 éèë 23,9 %ãà÷à îðòäè. Øó ïàéòíèíã ў çèäà îçè қ -îâ қ àò, ìàøèíà âà æè ҳ îçëàð, ýíåðãèÿ òóðëàðè á ў éè÷à ÌÄ Ҳ ýêñïîðò áîçîðëàðè

èëãàðèäàí ñà қ ëàíèá êåëìî қ äà, 2002 éèëäà áó ãóðó ҳ òîâàðëàðèíèíã 67 %äàí 90 %ãà÷à ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðèãà åòêàçèá áåðèëäè. ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðèäàí èìïîðò óëóøè ў ñèøè áàð÷à éèðèê òîâàð ãóðó ҳ ëàðè á ў éè÷à êóçàòèëäè (ýíåðãèÿ òóðëàðè âà èìïîðòíèíã áîø қ à òóðëàðèäàí òàø қ àðè). Áó ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðèäàí èøëàá ÷è қ àðèëãàí íèñáàòàí àðçîí òîâàðëàðèíè ñîòèá îëèíèøè áèëàí áî ғ ëè қ . 2000-2002 éèëëàðäà ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðè è÷èäà åòàê÷è ñàâäî ҳ àìêîðëàðè á ў ëèá, Ðîññèÿ (2002 éèë ýêñïîðòíèíã 10,6 %), Óêðàèíà (5,4 %), Т îæèêèñòîí (3,4 %), Қ îçî ғ èñòîí (2,7 %); Узоқ õîðèæ äàâëàòëàðè – Áóþê Áðèòàíèÿ (7,7 %), Øâåéöàðèÿ (6,3 %), Ýðîí (5,8 %), À ҚШ (2,6%), Корея Республикаси (2,2 %) ҳисобланади . 2002 éèëäà åòàê÷è ýêñïîðò қ èëóâ÷èëàð қ àòîðèãà Òóðêèÿ ҳ àì қў øèëäè (ýêñïîðò ҳ àæìèíèíã 3,4 %). Áó äàâðäà Ðîññèÿ, Қ îçî ғ èñòîí, Òóðêìàíèñòîí, Áóþê Áðèòàíèÿ, Êîðåÿ Республикаси , Øâåéöàðèÿãà ýêñïîðò ҳ àæìëàðèíèíã ïàñàéèøè âà Óêðàèíà, Ëàòâèÿ, Òîæèêèñòîí, Ýðîí, À ҚШ , Òóðêèÿãà - ў ñèøè êóçàòèëäè. ÌÄ Ҳ äàâëàòëàðè è÷èäà èìïîðò á ў éè÷à àñîñèé ñàâäî ҳ àìêîðëàðè á ў ëèá, Ðîññèÿ (2002 éèë èìïîðòèíèíã 22%), Қ îçî ғ èñòîí (6,7 %), Óêðàèíà (4,5 %), Узоқ х îðèæèé äàâëàòëàð îðàñèäà ýñà, À Қ Ø (12,1 %), Êîðåÿ Республикаси (9,5 %), Ãåðìàíèÿ (7,8 %), Õèòîé (4,2 %), Òóðêèÿ (3,2 %), Áóþê Áðèòàíèÿ (2,7 %), Ôðàíöèÿ (2,1 %). 2000-2001 éèëëàð ßïîíèÿ åòàê÷è èìïîðò қ èëóâ÷èëàðäàí ýäè, ëåêèí 2002 éèë Ў çáåêèñòîíãà òîâàð åòêàçèá áåðèø ҳ àæìëàðè 2000 éèëãà íèñáàòàí 2,7 ìàðòà қ èñ қ àðäè. Øó äàâðíèíã ў çèäà ёқ , Èñðîèëäàí қ èëèíãàí èìïîðò ҳ àæìëàðèíèíã 2,1 ìàðòàãà ê ў ïàéèøè êóçàòèëäè. Ýêñïîðò âà èìïîðò òàðêèáèäà Ðîññèÿ òîâàðëàðèíèíã áàð÷à ãóðó ҳ ëàðè á ў éè÷à òîâàð àí÷à êàòòà óëóøãà ýãà. Ў çáåêèñòîííèíã

áîø қ à äàâëàòëàð áèëàí ñàâäîñèäà òîâàðëàð íîìåíêëàòóðàñè êè÷èê. Ў çáåêèñòîííèíã х îðèæèé äàâëàòëàð áèëàí ñàâäî àéèðáîøëàøèíèíã èæîáèé ñà в äîñè ( қ îëäè ғ è) àñîñàí, Áóþê Áðèòàíèÿ (155,9 ìëí. äîëëàð) âà Ýðîí (142,2 ìëí. äîëëàð) áèëàí ñàâäî ҳ èñîáèãà ýðèøèëäè. Ðåñïóáëèêàìèçäà х îðèæèé èíâåñòîðëàð ôàîëèÿòèíèíã қ îíóíèé- ҳ ó қ ó қ èé àñîñëàðè øàêëëàíòèðèëäè, х îðèæèé èíâåñòèöèÿ èøòèðîêèäàãè êîðõîíàëàð (ÕÈÊ) ôàîëèÿòè ó÷óí ìàú қ óë øàðò- øàðîèòëàð ÿðàòèø á ў éè÷à àíè қ òèçèì қ àáóë қ èëèíäè. 2003 éèë 1 ÿíâàð øàðîèòèãà ðåñïóáëèêàìèçäà х îðèæèé èíâåñòèöèÿëè 3400 äàí îðòè қ êîðõîíàëàð қ àéä қ èëèíãàí ýäè. 2000 éèë áèëàí òà ққ îñëàíãàíäà ÕÈÊëàð ñîíè 3,5 áàêàëàâðäàí ê ў ïðî қ ў ñäè. ×åò ýë èíâåñòèöèÿëàðèíè æàëá қ èëèø ҳ èñîáèãà àìàëäà øàêëëàíãàí æàì ғ àðìàëàðíèíã óìóìèé ìè қ äîðè 2003 éèë áîøèäà 1607,2 ìëí. À ҚШ äîëëàðè òàøêèë қ èëäè ё êè 2000 éèëãà íèñáàòàí – 143,1 %ãà îøäè. ÕÈÊëàðíèíã æàì ғ àðìàñèãà àñîñèé қў éèëìàëàð (60 %äàí îðòè қ ) æè ҳ îçëàð, òåõíîëîãèÿëàð âà áîø қ à ìàòåðèàë àêòèâëàð ê ў ðèíèøèäà àìàëãà îøèðèëäè, қ îëãàí қ èñìè àñîñàí, ïóë òóøóìëàðè ê ў ðèíèøèäà á ў ëäè. ÕÈÊ х îäèìëàðè ñîíè ў ðãàíèëà ё òãàí äàâðäà 22,8 %ãà ê ў ïàéäè. 2002 éèëäà ÕÈÊ òîìîíèäàí 1049,5 ìëðä. ñ ў ìëèê òîâàð (õèçìàòëàð) èøëàá ÷è қ àðèëäè. Áó ðåñïóáëèêà ßÈÌíèíã 14,7 %èíè òàøêèë қ èëàäè. Ýíã éèðèê èøëàá ÷è қ àðóâ÷è êîðõîíàëàð îðàñèäà “ Ў çÄÝÓàâòî Êî” (àâòîìàøèíàëàð), “Çàðàôøîí-Íüìîíò” (îëòèí), “Êàáóë- Ў çáåê” âà “ÄÝÓòåêñòèëü êîìïàíèÿ” (òåêñòèë ìà ҳ ñóëîòëàðè), “ Қ èçèë қ óì öåìåíò” (öåìåíò) êîðõîíàëàðè àæðàëèá òóðàäè.

Òàðìî қ ëàðàðî ê ў ðèíèøäà ìà ҳ ñóëîò èø âà õèçìàòëàðíèíã ýíã êàòòà ҳ àæìè ìàøèíàñîçëèê âà ìåòàëãà èøëîâ áåðèø, îçè қ -îâ қ àò, åíãèë, ðàíãëè, êèì ё âà íåôòêèì ё òàðìî қ ëàðèäà, ҳ àìäà ñà в äî âà óìóìèé îâ қ àòëàíèø ñî ҳ àëàðèäà èøëàá ÷è қ àðèëäè. Ìîääèé ñî ҳ àäà ìà ҳ ñóëîò èøëàá ÷è қ àðèøíèíã óëóøè 2000 éèë 79 %äàí 2002 éèë 83,1 %ãà÷à ê ў ïàéäè. 2002 éèëäà ðåñïóáëèêà òàø қ è ñàâäî àéèðáîøëàøäà ÕÈÊíèíã óëóøè 21,4 %íè òàøêèë қ èëäè (2000 éèë - 19,5 % ). ÕÈÊíèíã òîâàðëàð (õèçìàòëàð) èìïîðòè ҳ àæìè 705,1 ìëí. À Қ Ø äîëë ар ё êè ðåñïóáëèêà æàìè èìïîðòèíèíã 26 %íè òàøêèë қ èëäè. ÕÈÊ èìïîðòè ñóðúàòëàðèíèíã 2000 éèë íèñáàòàí 7,3 %ãà âà 2001 éèë – 24,8 %ãà ïàñàéèøè èæîáèé íàòèæà á ў ëèá, êîðõîíàëàðíèíã èìïîðò õîì-àø ё âà ìàòåðèàëëàðãà á ў ëãàí òàëàá ïàñàéãàíëèãèíè âà è÷êè èìêîíèÿòëàðäàí ôîéäàëàíèøíèíã îðòãàíëèãèíè àêñ ýòàäè. Ëåêèí øó áèëàí áèðãà ÕÈÊ àñîñàí, èìïîðò ýêñïîðòãà íèñáàòàí þ қ îðèëèãè÷à қ îëãàí. 2002 éèëäà æàìè ðåñïóáëèêà á ў éè÷à ÕÈÊíèíã ýêñïîðòè 442,96 ìëí. äîëë ар ё êè æàìè ýêñïîðòíèíã 14,8 %èíè òàøêèë қ èëäè. Áóíäà òîâàðëàð (õèçìàòëàð) èøëàá ÷è қ àðèøíèíã óìóìèé ҳ àæìèäà ýêñïîðòíèíã óëóøè 2000 éèëãà íèñáàòàí 2,5 % ïóíêòãà ê ў ïàéäè. ÕÈÊ ýêñïîðòèíèíã òîâàðëàð òàðêèáèäà 2002 éèëäà ýíã êàòòà óëóøíè ìàøèíà âà æè ҳ îçëàð (16,5 %), îçè қ -îâ қ àòëàð (4,1 %), õèçìàòëàð (3,8 %) ýãàëëàéäè. Òîâàð ãóðó ҳ ëàðè á ў éè÷à 2000 éèë ýêñïîðò äàðàæàñèãà òà ққо ñëàíãàíäà қ îðà âà ðàíãëè ìåòàëëàð (157,8 %) âà êèì ё ìà ҳ ñóëîòëàðè (140,2 %) íèñáàòàí þ қ îðè ñóðúàòëàð áèëàí ў ñäè. ÕÈÊ ìà ҳ ñóëîòëàðè ýêñïîðòèäà – Òîøêåíò ø аҳри , Íàâîèé, Òîøêåíò, Àíäèæîí âà Ôàð ғ îíà âèëîÿòëàðèíèíã óëóøè þ қ îðè.

Ðåñïóáëèêà ÕÈÊëàð ýêñïîðòíèíã 90 %è àíà øó ҳ óäóäëàðãà ò ўғ ðè êåëàäè. Áó àñîñàí, ìàøèíàñîçëèê, îëòèí қ àçèá ч è қ àðèø âà åíãèë ñàíîàò ìà ҳ ñóëîòëàðèäèð. Éèðèê ýêñïîðò қ èëóâ÷èëàðãà “ Қ èçèë қ óìðåäìåòçîëîòî” äàâëàò êîíöåðíè, “ Ў çàâòîñàíîàò” óþøìàñè, “ Ў çáåêåíãèëñàíîàò” äàâëàò óþøìàñè êîðõîíàëàðè ҳ èñîáëàíàäè. Ðåñïóáëèêà ÕÈÊ ýêñïîðòèäà óí÷à êàòòà á ў ëìàãàí óëóøíè Қ îðà қ àëïî ғ èñòîí Ðåñïóáëèêàñè, Áóõîðî, Æèççàõ, Ñóðõîíäàð ё âà Õîðàçì âèëîÿòëàðè êîðõîíàëàðèãà ò ўғ ðè êåëàäè. Áó ҳ óäóäëàð ÕÈÊ æàìè ðåñïóáëèêà ýêñïîðòèíèíã 1 %äàí êàìèíè òàøêèë қ èëàäè. ÕÈÊíèíã åòàê÷è èíâåñòîðëàðè Æàíóáèé Êîðåÿ, À Қ Ø, Áóþê Áðèòàíèÿ, Òóðêèÿ äàâëàòëàðèäèð. ÕÈÊ òîìîíèäàí èøëàá ÷è қ àðèëãàí ìà ҳ ñóëîòëàðäà Òóðêèÿíèíã óëóøè 4,2 %íè Æàíóáèé Êîðåÿíèíã ýñà 30,3 %ãà ò ўғ ðè êåëàäè. Òà ҳ ëèë қ èëèíà ё òãàí äàâðäà þ қ îðèäà àéòèá ў òèëãàí äàâëàòëàð, øóíèíãäåê, Ãåðìàíèÿ, Èòàëèÿ, Èñðîèë, Õèòîé, Øâåéöàðèÿ áèëàí òóçèëãàí қў øìà êîðõîíàëàð ñîíè àí÷à ў ñäè. Х ÈÊíèíã ê ў ï÷èëèãè ìà ҳ ñóëîò èìïîðò қ èëóâ÷èëàðäèð, 2002 éèëäà ÕÈÊ èìïîðò ҳ àæìëàðè ýêñïîðò ҳ àæìëàðèäàí 1,6 ìàðòà îðòè қ á ў ëäè. ÕÈÊíèíã Ў çáåêèñòîíäà ñàìàðàëè ôàîëèÿòèíèíã àñîñèé ìóàììîëàðè қ óéèäàãèëàðäèð: òàø қ è ñàâäîíè ÿíàäà ýðêèíëàøòèðèø çàðóðëèãè; èíòåëëåêòóàë ìóëê ҳ ó қ ó қ ëàðè ҳ èìîÿñè; áîçîð èíôðàòóçèëìàñè òàðìî ғ èíè ðèâîæëàíòèðèø; ìàëàêàëè êàäðëàð òàé ё ðëàøäàí èáîðàò.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқу - рлаштириш йўлида Т .: Ўзбекистон , 1995 2. Êàðèìîâ È.À. Ў çáåêèñòîí ÕÕ I àñð á ў ñà ғ àñèäà: õàâôñèçëèêêà òàõäèä, áàð қ àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà ққ è¸ò êàôîëàòëàðè Ò.: Ў çáåêèñòîí, 1997 3. Àëàåâ Ý.Á. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿ: Ïîíÿ-òèéíî- òåðìèíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì.: Ì ў ñëü, 1983 4. Àëèåâ Í.Ã. Èøàíõîäæàåâà Ä.À, Õà÷èåâ Ã.À Ýêîíîìèêà è ôèíàíñ ў ðåãèîíîâ ìèðà â öèôðàõ ñðàâíåíèÿ Ò.: Óçáåêèñòîí, 1998 5. Ахмедов Э . А . Ўзбекистон Республикаси . Т .: Ўзбекистон , 1998 6. Вахобов А . В . Бозор муносабатлари тизимида ижтимоий фондлар . Т .: Шарқ , 2003 7. Градов А . П . Национальная экономика . М .: Специальная литература , 1997 8. Доклад о человеческом развитии Узбекистан Т .: Ўзбекистон , 2000 9. Кудров В . М . Мировая экономика . Учебник М .: « БЕК »,1999 10. Ломакин В . К . Мировая экономика . Учебник , М .: « Финансў » Издатель . Объеденение « ЮНИТИ »,1998

Похожие

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари

Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари

Иқтисодий ривожланишнинг цикллилик характери

Таркибий ўзгаришлар ва иқтисодий ривожланишнинг боғлиқлиги

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари