Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Иқтисодий ривожланишнинг мезон ва кўрсаткичлари Режа: 1. Иқтисодий тараққиётнинг асосий мезони : қўшимча маҳсулотнинг кўпайиб бориши . 2. Ишлаб чиқариш имкониятларининг кенгайиши. 3. Аҳоли турмуш даражасининг кўтарилиши. 4. Иқтисодий ўсиш суръати ва самарадорлиги. 5. Ўзбекистонда ўтган йилдаги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар бўйича юқори ўсиш суръатларининг таъминланиши.

Асосий таянч тушунчалар: Иқтисодий тараққиётнинг мезон ва кўрсаткичлари, аҳоли турмуш даражаси, секинлашган иқтисодий ўсиш, мўътадил иқтисодий ўсиш, ўртача иқтисодий ўсиш, барқарор иқтисодий ўсиш, минимал истеъмол бюджети, камбағаллик кўрсаткичи, мутлоқ камбағаллик концепцияси, нисбий камбағаллик концепцияси, камбағалликнинг субъектив концепцияси, мутлоқ қашшоқлик, нисбий қашшоқлик. Иқтисодий тараққиётнинг мезон ва кўрсаткичлари Ҳар бир мамлакатнинг иқтисодий тараққиёт даражасини ифодаловчи энг асосий кўрсаткичлардан бири бу - ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)дир. ЯИМ яҳлит иқтисодиётнинг ривожланиш якунини ёритиб берадиган ишлаб чиқаришнинг пировард кўрсаткичидир. Унинг мазмуни истеъмол қиймати нуқтаи-назаридан қараганда - якуний товар ва хизматларнинг жамини, қиймат жиҳатидан эса қайта яратилган қиймат ҳамда асосий фондлар амортизациясини ифодалайди. Мамлакатимизда иқтисодий ўсиш мезонларини аниқлаш бўйича қатор тадбирлар ишлаб чиқилди 1 . Унга кўра, иқтисодий ўсишни унинг мезонлари бўйича қуйидаги турларга бўлиш мумкин: 1. Секинлашган иқтисодий ўсиш (2% дан паст); 2. Мўътадил иқтисодий ўсиш (2%-4%); 3. Ўртача иқтисодий ўсиш (4%-6%); 4. Барқарор иқтисодий ўсиш (6% дан юқори). Замонавий бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай давлатда яратилаётган ЯИМ ҳажмининг таркибида иқтисодиёт субъектлари томонидан аҳолига кўрсатиладиган хизматлар улуши аҳамиятли ўрин эгаллаши объектив жараёндир. Мамлакатимизда охирги йилларда норасмий фаолият (оилавий бизнес, магазинлар, ёрдамчи хўжалик, якка тартибдаги меҳнат фаолияти кабилар) соҳаси ҳам сезиларли даражада кенгайди. Иқтисодиётнинг норасмий сектори

товар ва хизматларни ишлаб чиқариш бўйича очиқ фаолият юритувчи сектор ҳисобланади, лекин улар мунтазам равишда тегишли статистик ҳисоботларни топширмаслиги сабабли ушбу фаолият натижаларини ҳисобга олиш имконияти чекланган. Бу эса ЯИМ ҳажми ва унинг динамикасини аниқ баҳолаш имкониятини бермайди, бунинг оқибатида эса ҳуфёна ва норасмий иқтисодий фаолият натижалари якуний макроиқтисодий кўрсаткичларда ўз ифодасини топмайди. Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи асосий кўрсаткичлар Турмуш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар турли-туман бўлиб, турмуш даражаси концепцияси билан узвий боғлиқ. Айрим муҳим кўрсаткичлар ва унинг индикаторлари 1-жадвалда келтирилган. Турмуш даражасини баҳолаш учун жадвалда келтирилган кўрсаткичлар: -даражага оид кўрсаткичлар (мутлоқ қийматлар); -таркибий кўрсаткичлар (даражага оид кўрсаткичларнинг таркибий қисмлари); -динамик (даражага оид кўрсаткичларнинг ўзгаришини тавсифлайдиган, нисбий) кўрсаткичлар сифатида ҳисоблаб чиқилиши мумкин. 1-жадвал Аҳоли турмуш даражаси кўрсаткичлари ва индикаторлари Турмуш даражаси кўрсаткичлари Кўрсаткичлар индикаторлари I . Асосий жисмоний эҳтиёжлар қондирилиши 1. Саломатлик 1.1. 1минг ёки 100 минг аҳоли ҳисобига жами ўлим. 1.2. 1000 туғилган бола ҳисобига бир ёшгача ўлган болалар сони. 1.3. Кутилаётган умр узоқлиги. 1.4. Касаллик натижасида меҳнат қобилиятининг йуқотилиши. 2. Овқатланиш 2.1. Асосий озиқ-овқат маҳсулотлари истеъмоли ҳоказолар. 3. Турар жой 3.1. Турар жойларда уйларнинг умумий майдонини ишга тушириш. 3.2. Турар жойларнинг умумий майдони. 3.3. Турар жой жамғармасини ободонлаштириш. 3.4.Квартираларнинг ўртача катталиги.

4. Уйлардаги мол- мулклар 4.1. Аҳолининг моддий-маиший ва хўжалик буюмлари билан таъминланганлиги. 4.2. Аҳолига маданий-маиший буюмлар сотиш. ҳоказолар. 5. Пулли хизматлар 5.1. Аҳолига пулли хизматлар кўрсатиш ҳажми. 5.2. Аҳолига пулли хизматлар кўрсатиш таркиби. 5.3. Маиший хизматлар ҳажми. ҳоказолар. II. Маънавий эҳтиёжларнинг қондирилиши 6. Аҳолининг маданий даражаси 6.1. Аҳолининг маълумот даражаси. 6.2. Нашр этилаётган китоб ва рисолалар ҳажми. 6.3. Чиқарилаётган журналлар ва бошқа даврий нашрлар ҳажми. 6.4. Аҳолининг телевизорлар билан таъминланганлиги. ҳоказолар. III. Ижтимоий эҳтиёжларни қондириш 7. Меҳнат шароитлари 7.1. Саноатда иш вақти нобудгарчилиги (ўрта ҳисобда бир ишчи ҳисобига, кун). 7.2. Ходимларнинг меҳнат шароитини ўзгартириш (оғир жисмоний меҳнат билан банд бўлганлар ва ҳоказо). 7.3. Ишлаб чиқаришда шикастланиш (бир иш куни ва бундан кўпроқ иш куни ҳисобига бахтсиз ҳодисаларда шикастланган ва меҳнат қобилиятини йўқотганлар ҳамда 1000 нафар ишлайдиган одам ҳисобига шикастланиши ўлим билан тугалланганлир сони). ҳоказолар. 8. Дам олиш шароитлари 8.1. Ёзги оромгоҳларда дам олган болалар сони. ҳоказолар. 9. Ижтимоий таъминот 9.1. Пенсиялар ва ўртача иш ҳақи ва унинг энг кам миқдорлари бўйича нисбат. 9.2. Болаларга аталган нафақаларнинг ўртача миқдорлари ва уларнинг яшашига лойиқ минимум нисбати. 9.3. Пенсиялар миқдори ва тирикчилик минимуми нисбати. ҳоказолар. 10. Ижтимоий- маиший вазият 10.1. Ишсизларнинг умумий сони. 10.2. Бахтсиз ҳодисалар, захарланиш ва шикастланишлар, қотилликлар ва ҳоказолар оқибатидаги ўлим. 10.3. Иш ташлашлар (иш вақти нобудагарчилиги киши-кунлари миқдори, қатнашчилар сони). 10.4. Руйхатга олинган жиноятлар сони. 10.5. Ифлосланган оқар сувларнинг чиқариб ташланиш ҳажми. 10.6. Ҳавога ифлосланган моддалар чиқариб ташланиши. ҳоказолар. 11. Даромадлар ва сарф-харажатлар 11.1. Аҳолининг пул даромадлари, жумладан, уларнинг турлари буйича. 11.2. Аҳолининг пул сарф-харажатлари, жумладан, уларнинг турлари буйича. 11.3. Иш билан банд бўлган ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи, жумладан, тармоқлар, минтақалар ва касблар буйича унинг табақаланиши. 11.4. Аҳолининг омонатлардаги жамғармалари ва унинг кўпайиши. ҳоказолар. Нисбий турмуш даражасини қуйидаги учта жиҳат бўйича: а) аввалги йиллардаги турмуш даражаси билан таққослаш;

б) бир минтақадаги турмуш даражасини бошқа минтақалардаги (мамлакатлардаги) турмуш даражаси билан таққослаш; в) амалдаги турмуш даражасини одамларнинг минимал ва оқилона талабларини ифодоловчи эҳтиёжларнинг ривожланганлик даражаси билан таққослаш орқали аниқлаш мумкин. Юқорида келтирилган турмуш даражаси концепцияси инсон фаолиятининг алоҳида қирраларини характерлайди. Таъкидлаб ўтилганидек, барча классификациялар ўртасида узвий алоқа мавжуд. Улар бир-бирини тўлдиради, аммо комплекс баҳолаш учун интеграл кўрсаткичлар тизими зарур. Ҳозирда асоси турлича бўлган турмуш даражаси концепцияларини аҳолининг турмуш даражасини (сифатини) ҳар томонлама характерлаб берадиган ягона кўрсаткичга келтириш бўйича самарали усул йўқ, бироқ олимлар шундай усулларни ишлаб чиқиш бўйича жиддий иш олиб бормоқдалар. Аҳолининг турмуш даражасини ифодалаш учун жаҳондаги турли мамлакатларда турлича мезонлар қўлланилади Улар орасида минимал истеъмол бюджети, камбағалчилик, мутлоқ ва нисбий камбағалчилик кўрсаткичлари кенг фойдаланилади. Минимал истеъмол бюджети - шахснинг ривожланиши учун зарур бўлган маънавий эҳтиёжлар истеъмолининг ижтимоий асосланган минимал даражасини таъминлайдиган истеъмол товарлари ва хизматлари турларининг қиймати Камбағаллик кўрсаткичи аҳолининг турмуш даражасини баҳолаш учун фойдаланиладиган мезонлардан биридир. Жаҳон амалиётида камбағаллик даражасини таърифлашга ёндашишда учта асосий концепция: мутлақ, нисбий ва субъектив камбағаллик концепциясидан фойдаланилади. Мутлақ камбағаллик концепцияси шахс ёки оқилона минимал ҳаётий эҳтиёжларини таъминлаш учун зарур бўлган даромадни таърифлашга асосланади. Ўзбекистонда инсоннинг минимал эҳтиёжларини таърифлаш учун шундай тирикчилик минимуми белгиланганки, уни ҳисоблаб чиқишда

калориялар, оқсиллар, ёғлар ва углеводлар зарурий истеъмолининг физиологик меъёрларидан фойдаланилади. Нисбий камбағаллик концепцияси асосий мезон сифатида инсоннинг минимал эҳтиёжларидан эмас, балки унинг фаровонлиги кўрсаткичларининг у ёки бу мамлакатда устунроқ келувчи моддий таъминланганлик даражаси билан бўладиган нисбатидан фойдаланади. Бундай ёндашишда даромадлари мамлакат бўйича ўртача даромаднинг муайян улушидан ошмайдиганлар камбағал ҳисобланади. Кейинги вақтларда чет элдаги тадқиқотларда нисбий камбағалликни таърифлашнинг бошқа услубиятидан ҳам кенг фойдаланилмоқда, у инсоннинг бошдан кечираётган, умумқабул қилинган турмуш тарзи олиб бориш имконини бермайдиган етишмовчиликлар рўйхатини ўз ичига олади. Камбағалликнинг субъектив концепцияси ижтимоий мақбул турмуш даражаси учун зарур бўлган ресурсларни субъектив таърифлашга асосланган. Турмуш даражасини ифодалаш учун мутлақ ва нисбий қашшоқлик кўрсаткичларидан ҳам фойдаланилади. Мутлақ қашшоқлик - даромадларнинг умуман йўқлиги ёки шахснинг (оиланинг) минимал турмуш эҳтиёжларини қондириш учун зарур даромаднинг йўқлигидир. Мутлақ қашшоқлик кўпроқ дайдилар, бошпанасизлар ва шу кабилар орасида учрайди. Нисбий қашшоқликни Ўзбекистон шароитида яшаш минимуми бюджетидан кам бўлган даромадлар миқдори билан аниқланади. Жаҳон амалиётида эса бу кўрсаткич мамлакат бўйича ўртача даромадларнинг 40-60 фоизидан кам бўлган даромадларга нисбатан қўлланилади. Аҳолининг қуйидаги тўртта турмуш даражасини ажратиб кўрсатиш мумкин: - тўқ турмуш даражаси - инсоннинг ҳар томонлама камол топишини таъминлайдиган неъматлардан фойдаланиш;

- нормал даража - инсоннинг жисмоний ва ақлий куч-қувватини тўла тиклаш учун қулай шароитларни таъминлайдиган илмий асосланган меъёрлар бўйича оқилона истеъмол қилиш; - камбағаллик - меҳнат учун ресурсларни қайта яратишнинг қуйи чегараси сифатидаги иш қобилиятини сақлаш даражасида неъматларни истеъмол қилиш; -қашшоқлик - истеъмол қилиниши инсоннинг яшаш қобилиятини сақлаш имкониятинигина берадиган неъматлар ва хизматларнинг биологик мезонлар бўйича йўл қўйиладиган минимал турларини истеъмол қилиш. Истеъмол бюджетлари турмуш даражаси индекси ва динамикасини меъёрий таҳлилий баҳолаш, башоратлаш ва тартибга солиш ҳамда даромадлар соҳасида асосланган сиёсат ишлаб чиқишнинг муҳим воситасидир. Ўзбекистонда ўтган йилдаги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар бўйича юқори ўсиш суръатларининг таъминланиши Иқтисодиётимиз таркибидаги чуқур ўзгаришлар мамлакатимиз экспорт салоҳиятини мустаҳкамлаш, экспорт ҳажмини барқарор ошириш ва унинг таркибида ижобий ўзгаришларга эришишда энг муҳим омилга айланди. Маълумки, биз мамлакатимиздаги ишлаб чиқариш корхоналарини модернизация қилиш ва янгилаш, замонавий инновацияларга асосланган ва юксак самарали технологияларни жорий этиш бўйича ўз олдимизга катта мақсадлар қўйганмиз. Уларни амалга оширишда керакли имтиёзларга эга бўлган махсус индустриал зоналарни ташкил этиш йўлида охирги йилларда биз кўпгина тажрибаларга эга бўлмоқдамиз. Бунинг амалий тасдиғини «Навоий» ва «Ангрен» махсус индустриал зоналари фаолияти мисолида кўриш мумкин. «Навоий» эркин индустриал-иқтисодий зонаси ташкил этилганидан буён унинг ҳудудида умумий қиймати 100 миллион доллардан зиёд бўлган 19 та инвестиция лойиҳаси бўйича ишлаб чиқариш корхоналари ишга туширилди.

Жумладан, юксак технологиялар асосида модем ва телевизорлар учун приставкалар, электр энергияни электрон ҳисоблагичлар, юқори кучланишга чидамли кабеллар, иссиқлик ва сув иситиш қозонлари, мобиль ва стационар телефон аппаратлари, тайёр дори воситалари ва бошқа турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилди «Ангрен» махсус индустриал зонаси ҳудудида қисқа муддатда умумий қиймати қарийб 44 миллион доллар бўлган 5 та лойиҳа асосида энергияни тежайдиган диодли ёруғлик лампалар, турли катталикдаги мис қувурлар, кўмир брикетлари каби юксак технологиялар асосидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Шунингдек, шакар ишлаб чиқариш бўйича янги завод ва бошқа корхоналар ташкил этилди. Айни шу йўналишда тўпланган тажрибани ҳисобга олиб, ўтган йилнинг март ойида Жиззах вилоятида «Жиззах» махсус индустриал зонаси ташкил этилгани сизларга яхши маълум. Сирдарё вилоятида бу зонанинг филиали фаолият кўрсатиши кўзда тутилган. Бугунги кунда «Жиззах» махсус индустриал зонаси ҳудудида транспорт, ишлаб чиқариш ва муҳандислик-коммуникация инфратузилмасини жадал ривожлантириш бўйича фаол ишлар олиб борилмоқда.

Адабиётлар : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

Похожие

Иқтисодий ривожланишнинг цикллилик характери

Иқтисодий ривожланишнинг асосий омиллари ва жиҳатлари

Таркибий ўзгаришлар ва иқтисодий ривожланишнинг боғлиқлиги

Иқтисодий ўсишнинг асосий омиллари, турлари ва кўрсаткичлари

Индикатив режалаштиришда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг сценарий шартларини аниқлаш