Иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш шароитида янгиликларни бошқаришнинг ташкилий усуллари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш шароитида янгиликларни бошқаришнинг ташкилий усуллари

Загружено в:

30.09.2022

Скачано:

0

Размер:

212.5 KB

Иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш шароитида янгиликларни бошқаришнинг ташкилий усуллари Режа: 1. Ташкилий ривожланиш 2. Техникавий ривожланиш эвазига ўсиш . 3. Рақобатсиз воситалар ёрдамида хавфсиз фаолият соҳасига кириб олиш эвазига ўсиш . 4. Ташкилий мослашувчанлик яратиш эвазига ўсиш .

Янгиликларни бошқаришнинг ташкилий усуллари инновация жараёнини ташкил қилиш шаклларини танлаш билан чамбарчас боғлиқ . Янгиликлар киритиш жараёнини ташкил қилишнинг учта базавий шаклини ажратиш мумкин : • маъмурий - хўжалик ; • дастурий - мақсадли ; • ташаббускор . Янгиликларни таъминлашнинг асосий шакли маъмурий хўжалик шакли , яъни илмий ишлаб чиқариш маркази ҳисобланади . Бу одатда умумий раҳбарлик остида илмий тадқиқотлар ва ишланмаларни , янги маҳсулот ишлаб чиқариш ва ўтказишни бирлаштирадиган йирик ёки ўртача корпорация . ИТТКИни бошқаришнинг у ёки бу шаклларини танлашга таъсир этувчи энг муҳим омиллардан бири умумий хўжалик сратегиясининг характеридир . Масалан , мудофаа стратегиясида , яъни позицияларни мавжуд бозорларда сақлаб қолиш йўналишида ( курсида ) фирма асосан ҳаммага маълум фан ва техника ютуқларидан фойдаланади , ҳаракатларини сифатни таъминлаш ва оммавий равишда ҳамда кўплаб ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар харажатларини камайтиришга қаратади . Ҳужумкор хўжалик стратегиясида , яъни янги бозорларга кириш ва рақобатчиларни сиқиб чиқариш мақсади қўйилганида фирма фундаментал ва излов тадқиқотларининг янги ютуқларини ўзлаштиришга , ишлаб чиқаришда ҳар хил , жумладан фан ютуқлари қўлланиладиган маҳсулотни истеъмолчиларнинг якка буюртмалари бўйича ишлаб чиқаришни босқичма - босқич ўзлаштиришга асосий эътибор қаратади . ИТТКИни ташкил қилишнинг кўпгина шакллари амалда табиатан мудофаа стратегиясига яқин бўлган хўжалик стратегияларини амалга оширишга мослаштирилган . Умумкорпоратив даражада фаол ҳужумкор стратегияларда ўзига хос стратегик бошқарув тизимлари кўринишидаги бутун бошли устқурма пайдо бўлади . Уларнинг мақсади — бозорнинг ҳар бир алоҳида секторида молни ўтказиш бозорларини , илмий тадқиқотларни бирлаштириш , янги маҳсулотнинг

истиқболли турларини ишлаб чиқиш ҳамда жорий ва истиқболли даврларда уларни ишлаб чиқариш учун шартшароит тайёрлаш орқали фирманинг мавқеини ( позициясини ) мустаҳкамлашнинг узоқ муддатли истиқболлари ишлаб чиқилишини таъминлаш . Корпорацияда стратегик бошқарув тизими доирасида жорий хўжалик раҳбарлиги бир неча ўнлаб тижорат жиҳатдан мустақил бўлинмаларга — фойда марказларига юклатилади , стратегик раҳбарлик эса марказлашган тартибда — янги маҳсулот ишлаб чиқиш ва уни бозорга киритиш бўйича узоқ муддатли стратегик дастурлар орқали амалга оширилади . Йирик корпорацияларда янгиликларни бошқаришни ташкил қилиш марказлашган ва марказлашмаган тартибда ҳал этиладиган вазифаларнинг аниқ ажратилиши билан фарқ қилади . Катта корпорациялардаги йирик илмий ва конструкторлик марказлари ўз аҳамиятини сақлаб қолмоқда , аммо бевосита ишлаб чиқариш бўлинмалари ва заводларда ҳам борган сари кўпроқ илмий ва муҳандислар кучлари тўпланмоқда . Фан - техника ривожланиши жараёнларига маъмурий хўжалик шаклида ва дастурий - мақсадли шаклда раҳбарлик қилиш ўртасидаги янги бир оралиқ шакл — йирик техникавий муаммоларни ҳал қилиш учун яратилган муваққат марказлар . ИТТКИни ташкил қилишнинг дастурли - мақсадли шакли АҚШ , Япония ва Ғарбий Европа амалиётида муҳим ўрин тутади . Мақсадли илмий - техникавий дастурларни бошқаришда кўпинча дастурлар иштирокчиларининг ўз ташкилотларида ишлашини ва уларнинг фаолиятини дастурларни бошқариш марказидан туриб мувофиқлаштириб боришни назарда тутувчи мувофиқлаштириш шаклидан фойдаланилади . Бироқ бу шакл энг самаралиси эмас . У ёки бу илмий - техникавий вазифани ҳал қилиш учун ( лоақал вақтинчалик асосда ) янги ташкилотларни шакллантириш ҳар ҳолда анча амалий эканлиги маълум бўлди . Бошқарувнинг бу шакли соф дастурли - мақсадли тузилма деб аталади . Унга раҳбарлик яккабошчилик принципига асосланади . Яна бир дастурли мақсадли тузилма — ишлаб чиқариш техникаси ва технологиясида фундаментал ва излов тадқиқотларини инқилобий ўзгаришлар

ясашни ваъда қилаётган йўналишларда жамлаш учун ташкил этилаётган фирмалараро илмий тадқиқот консорциуми . Фундаментал фаннинг ишлаб чиқариш билан ҳамкорлигини ташкил этишнинг АҚШ , Буюк Британия , Японияда маълум бўлган комплекс шакли илмий ишлаб чиқариш паркларидир . Бундай парк йирик университет атрофида жойлашган хўжалик ва илмий - техникавий инфратузилмаси ривожланган ҳудуддир . ИТТКИни ташкил этиш ташаббускор шаклининг маъноси ёлғиз ихтирочилар , ташаббускор гуруҳлар , шунингдек техникавий ва бошқа янгиликларни ўзлаштириш учун ташкил қилинаётган кичик фирмаларга молиявий , илмий - техникавий , маслаҳатбошқарув , маъмурий ёрдам кўрсатилишини таъминлашдан иборат . Бундай иқтисодий ва ташкилий механизмларнинг муҳимлиги инновация жараёнининг хусусиятидан , айниқса янги илмий ва техникавий ғояларни ишлаб чиқишнинг бошланғич босқичларидаги хусусиятларидан келиб чиқади . Янгиликдан қандай илмий - техникавий ва тижоратга оид муваффақият келиши мумкинлигини амалда олдиндан билиб бўлмайди ва асосий эътибор инсон омилини сафарбар этишга қаратилмоғи керак . Асосий вазифа фойдали ғояларга эга бўлган , уларни амалга ошириш учун қаттиқ ишлашга тайёр бўлган , таваккал қила оладиган ва юксак пировард натижаларга эриша оладиган одамларни қўлдан бермасликдан иборат . АҚШда саноат соҳасидаги янгиликларнинг деярли ярми майда фирмалар ҳиссасига тўғри келади . Янги маҳсулот яратиш ва ишлаб чиқаришга ихтисослашган майда инновацион фирмалар ИТТКИга сарфланган ҳар бир долларга катта корпорацияларга қараганда 24 марта кўп ҳамда битта иш билан банд бўлган одамга ҳисоблаганда 2,5 баравар кўп янгиликлар беради . ИТТКИни ташкил қилишнинг ташаббускор шакли учун иқтисодий асос бўлиб майда тадқиқот бизнесини молиялаштириш фондида жамланган « таваккал » ( венчур ) капитал ҳисобланади . Новаторлик жуда таваккалли иш бўлиши мумкин .

Тадқиқотлардан бирининг маълумотларига қараганда , кенг истеъмол товарлари бозорида таклиф этиладиган янгиликларнинг 40%, саноат товарлари бозорида — 20%, хизмат кўрсатиш бозорида эса 18% муваффақиятсизликка учрайди . Шундай қилиб , фирма олдида дилемма туради : бир томондан , янги товарлар ишлаб чиқиш зарур , бошқа томондан — янгиликларнинг муваффақият қозониш имконияти унчалик катта эмас . Ушбу ҳолда фан - техника тараққиётининг энг илғор йўналишлари қаторида етакчиликни қўлга киритишга бўлган кўпгина умидлар янги технологиялар ва янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқиш ва ўзлаштиришга ихтисослашган майда фирмалар билан боғланади . Уларнинг оммавий равишда юзага келиши кўп жиҳатдан йирик корпорацияларнинг илмий - техникавий консерватизмига жавоб реакциясидир . Масалан , ҳозирги вақтда АҚШда фан ютуқларидан кўплаб фойдаланиш керак бўладиган тармоқларда янгиликлар киритишнинг юксак суръатларини қўллабқувватлаш учун янги ташкил қилинган кичик корхоналар устунлик қилиши керак . Улар пировардида йирик ишлаб чиқариш доирасига кириб , аслида , йирик компаниялар учун янгиликларни саралаб беради . Энди янгиликлар киритиш жараёнини ташкил қилишнинг ташаббускор шаклини батафсилроқ кўриб чиқамиз . Илмий - техникавий янгиликларни ишлаб чиқиш ва ўзлаштиришнинг катта корпорацияларга муқобил сифатида эътиборини тортадиган шаклларидан бири — янгиликларни ишлаб чиқиш ва ўзлаштириш мақсадида ташкил қилинадиган майда мустақил фирмалар кўринишидаги « таваккалчи » фирмалардир . Ушбу фирмаларнинг ишлаб чиқариш ва илмий - техникавий афзаллигини уларнинг тижорат ва техника соҳасидаги катта таваккал билан боғлиқ бўлган мутлақо янги маҳсулотлар ва жараёнларни излашга қаратилганлиги ; йирик жорий ишлаб чиқаришдан ташкилий жиҳатдан ажралганлиги ; уларда йирик ташкилотларга хос бўлган кўплаб бюрократик тартиб ва чекловларнинг йўқлиги ; қўйилган вазифани бажариш борасида интенсив иш муҳитининг яратилганлиги , жумладан майда бизнес раҳбарларининг ( улар одатда шу фирмаларнинг тенг шерик эгалари

ҳисобланади ) истиқболда шахсан бойиб кетиши ва муваффақият қозониши мумкинлиги каби омиллар белгилаб беради . Бундай фирмалар ҳиссасига қиймати нисбатан катта бўлмаган илмий - техникавий янгиликларни излаш , такомилига етказиш , синов тариқасида ўзлаштириш борасидаги ҳаракатларнинг асосий қисми тўғри келади . Одатда « таваккалчи » янгиликлар компаниясини яратиш учун учта шарт талаб қилинади : янгилик ғояси ( янги маҳсулот , технология ёки хизмат ); бундай ғоя асосида янги фирма ташкил қилишга тайёр бўлган тадбиркор ; кичик фирмаларни молиялаштиришга ихтисослашган капитал . Янги товарлар рақобат қилаётган , чиқарилаётган маҳсулот ассортименти янгилаш суръатлари ҳал қилувчи омил бўлган шароитда тез ҳаракат қилувчи венчур фирмалар ўз ўрнини топди . Улар янгиликлар киритишнинг бошланғич босқичлари билан шуғулланадилар , катта фирмаларга саноат йўли билан ривожлантиришнинг энг кўп сармоя талаб қиладиган босқичларини қолдирадилар . Натижа бермаслик ёки зарар келтириш хавфи катта бўлгани сабабли янги ишланмаларни ўзлаштириш билан шуғулланиш йирик компанияларга фойда келтирмайди . Улар майда тадқиқот фирмаларига айрим йўналишларни олиб боришни топширадилар ва ғоянинг қисман молиялаштирилишини таъминлайдилар . Улар венчур ишлаб чиқариш фирмасини молиявий ёрдамдан ташқари ҳар хил маслаҳат хизматлари , салгина ишлаб охирига етказиш талаб этиладиган конструкторлик - техник ҳужжатлар тўплами ҳамда бошқа турдаги ёрдамлар билан таъминлайдилар . Муваффақият қозонилган тақдирда тадқиқот натижалари тижорат босқичига етказилади ҳамда корпорациянинг янада ўсиши ва янги маҳсулот бозорида мавқеининг мустаҳкамланиши учун фойдаланилади . Муваффақиятсизликка учраган тақдирда эса майда фирма банкрот бўлади , йириги эса унча катта бўлмаган харажатлар билан чекланади . Фан ютуқларидан кенг фойдаланадиган кичикроқ фирмаларнинг тез ўсиши кўп жиҳатдан юксак малакали мутахассисларнинг мавжудлиги билан боғлиқ . Одатда бундай фирманинг ўзагини кўпинча ихтиро ёки кашфиёт муаллифи

бошчилигида ишлайдиган истеъдодли муҳандислар ва иқтисодчилар гуруҳи ташкил қилади . Кўпчилик тадқиқот фирмалари университетлар , илмий марказлар атрофида юзага келади ҳамда уларда ишлайдиган олимлар ва ихтирочилар томонидан ташкил этилади . Венчур фирмалари муваффақиятли фаолиятининг асосини кўпинча патентга ёки ишлаб чиқариш сирига эгалик ташкил этади , уларни ИТТКИ натижаларини бозорларда синовдан ўтказиб маъқуллаш ( апробация ) борасидаги катта ҳаракатчанлик ажратиб туради . Кўпгина майда фирмаларга илгари йирик компанияларда ишлаган мутахассислар бошчилик қиладилар . Кўпгина венчур фирмалар учун молиялаштириш муаммоси асосий муаммолигича қолмоқда . Ишланмаларни молиявий таъминлаш ва тезлик билан ўсиш борасидаги қийинчиликларга амалда ҳар қандай инновацион фирма уч келади . 80 йилларда асосан янги маҳсулот ва технология ишлаб чиқаришга йўналган кичик корхоналарни молиялаштириш учун ссуда беришнинг капиталовенчур ( таваккалли ) янги шакли пайдо бўлди . ИТТКИни ташкил этишнинг иқтисодий асоси , ташаббускор шакли бўлган венчур капитали йирик корпорациялар ва банклар маблағи , шунингдек , бошқа молиявий манбалар , жумладан шахсий омонатлар , пенсия , хайрия ва суғурта компанияларининг жамғармалари эвазига ташкил этилади . Венчур капитали кичик инновацион фирмаларга турли йўллар билан — майда бизнесни айрим корпорацияларнинг бевосита молиялаштириши , махсус инвестиция компаниялари , шунингдек давлат субсидиялари орқали келиб тушади . Кичик фирмаларнинг янгиликлар киритиш борасидаги фаолиятини таваккал билан молиялаштиришда таваккал капитали беришга ихтисослашган компаниялар энг катта ўрин тутади . Таваккал капитали берувчи компанияларнинг ҳар бири одатда ё саноатнинг муайян тармоғида , ё муайян ҳудудда кичик инновацион фирмаларни қўллабқувватлашга ихтисослашган бир қанча пул жамғармаларини бошқаради . Ўзининг юридик мақомига кўра таваккал капитали берувчи компанияларнинг ўзлари ҳам , уларнинг оператив бошқарувида бўлган , юқорида

айтилганидек , пенсия жамғармалари , суғурта компаниялари ва банклар , корпорациялар ва аҳоли маблағлари эвазига тўпланган пул даромадлари ҳам масъулияти чекланган ширкатлар ёки камроқ ҳолларда ёпиқ корпорациялар ҳисобланади . Бундай юридик мақом нафақат имтиёзли солиққа тортилиши сабабли , балки алоҳида инвесторлар ундан ўз маблағларини маълум муддатгача ёки бошқа аъзоларининг розилигисиз қайтариб олиш имконига эга бўлмаганлиги учун ҳам алоҳида аҳамиятга эга . Бундай чеклов инновация лойиҳаларини молиялаштирувчи компанияларнинг муваффақиятли фаолияти учун жуда муҳим : бундай компаниялар кичик инновацион фирмаларга киритадиган инвестицияларнинг узоқ вақт мобайнида ўзини қоплаши ҳамда бундай инвестицияларнинг катта таваккалга эгалиги барқарор узоқ муддатли сиёсатни ва мустаҳкам молиявий базани талаб этади . Таваккал капитали берувчи компания кичик фирмага маблағ бериб , муайян вақтдан кейин унга такроран инвестициялар киритиш учун қўшимча маблағга эга бўлиш мақсадида ҳаракат қилади . Такрорий инвестициялар киритиш зарурати фирма унинг маҳсулотига талаб кўпайиб кетганида ишлаб чиқаришни тезлик билан ривожлантириш учун капитал етишмаган пайтда юзага келади . Таваккал капитали берувчи кўпгина компаниялар кўпинча « бўлинган таваккал » амалиётидан фойдаланадилар . У шунда намоён бўладики , бундай компаниянинг маблағлари биттагина кичик инновацион фирма лойиҳасига сарфланмайди , балки турли фирмаларнинг бир қанча лойиҳалари ўртасида тақсимланади . Шундай қилиб , айрим лойиҳаларнинг муваффақиятсизликка учраш хавфи бошқаларнинг муваффақияти билан суғурталанади . Бундай амалиёт кўпгина янги ташкил қилинган фирмалар бирданига бир қанча компаниялардан маблағ олишига сабаб бўлади , бунда барча инвесторлар ўз улушига мос иштирок ҳиссасига эга бўладилар . Таваккал қилувчи тадбиркорлар учун кичик инновацион фирмаларни танлашнинг муҳим мезони — ушбу фирмалар қаратилган янгилик . Шу билан бирга , янгилик киритиш ғояси унинг бозор салоҳияти , бинобарин уни ишлаб чиқарувчи фирманинг салоҳияти , бундай ҳолларда таваккал капитал берувчи

компаниялар мурожаат этадиган экспертларнинг фикрича , етарлича катта бўлмаган ҳоллардагина молиявий кўмак олиши мумкин . Фан ютуқларидан кенг фойдаланиладиган кичик фирмалар корпорация мақомига эга бўлмагунича молия масаласида асосий қийинчиликларга учрайдилар . Кейин эса улар акциялар чиқариш орқали асосий ва айланма капиталини кескин оширишлари мумкин бўлади . Агар фан ютуқларидан кенг фойдаланиладиган янги корпорация бозорда муваффақият қозонса , яъни унинг сотув ҳажми тез ўсаётган , фойдаси катта норма ва барқарорликка эга бўлса , акциялари эса биржада ўз нархидан юқори баҳоланса , акционерлар одатда вақтинчалик дивиденд олмасликка , бошқача айтганда бу олинган бутун маблағни қайта инвестиция қилишга рози бўладилар . Шу боис одатда венчур инвесторлар улар ушбу корхона қимматли қоғозларини муомалага чиқариш ҳуқуқига эга бўлган акционерлик компаниясига айлангач ёки у бошқа каттароқ компанияга сотилгач оладиган акционерлар капиталида ўз ҳиссасига эга бўлиш эвазига янги таваккалли корхоналарга маблағ қўшадилар . Омонатчилар фойдаси асосан капиталнинг ўсишидан келадиган даромад тариқасида шаклланади . Шундай қилиб , венчур фирмаларининг илмий - техникавий тараққиёт учун аҳамияти жуда катта . Кўп ҳолларда майда ишлаб чиқариш йиригиникига қараганда самаралироқ бўлади . Ҳозирги вақтда ҳар хил катталикдаги корхоналарни бирлаштириш курси хўжалик юритишнинг замонавий талабларига мослашишни яхшилаш , шунингдек фан - техника тараққиётини тезлаштириш учун энг тўғри йўлдир . Янгиликни яратиш ва ўзлаштириш жуда таваккалли жараён ҳисобланади . Аммо бу хатар венчур фирмалар янгиликларни жорий тиш суръатларининг анча тезлиги эвазига ўзини оқлайди . Бунинг устига , юқорида таъкидланганидек , « бўлинган таваккал » амалиётидан борган сари кўпроқ фойдаланилмоқда . Бизнинг амалиётда тадқиқотлар ва ишланмаларнинг ташаббускор шаклари ривожлантирилишига етарлича эътибор қаратилмаяпти , ҳолбуки бозор муносабатларига ўтиш хусусиятлари уни ривожлантириш учун объектив имкониятлар яратади .

Инновацион стратегияни шакллантириш ва танлаш муаммоси ташкилий ривожланишнинг , уни амалга ошириш механизмининг мазмуни ва моҳияти ҳақидаги муҳим масалалар билан боғлиқ . Ташқи шароитлардаги рақобат , киритилган янгиликлар , истеъмол талаби ва давлат сиёсати каби ўзгаришлар корхона лоақал эришилган ишлаб чиқариш даражасини сақлаб қолиши учун янги ёндашувлар , иш усуллари ва маҳсулотлар ишлаб чиқаришни талаб қилади . Ташкилот мавжудлик шартларининг вақтдаги ўзгаришлари ташкилий ривожланишнинг моҳиятидир . Одатда ривожланиш янгиликлар киритиш , ўсиб борувчи қувватлар ва ишлаб чиқариш миқёсининг ортиши сифатида тушунилади . Бироқ ушбу ижобий жиҳатлар ривожланишнинг ягона хусусиятлари эмас . Ташкилотлар вақтда гуллаб - яшнаш томон ҳам , таназзул ва ҳалокат томон ҳам ривожланиши мумкин . Гарчи бу таъриф аниқ ҳолда вақт ўлчовларини тақозо этса - да , ташкилот вақтда нима учун , қай тариқа ва қандай воситалар ёрдамида ўзгаради , деган асосий масалалар унда ҳал этилмайди . Бу масалалар ривожланиш ташкилотнинг вақтда мавжудлик шартларининг ўзгариши сифатида таърифланганида батафсилроқ кўриб чиқилади . Одамлар онгида ўсиш ва ривожланиш кўпинча чамбарчас боғлиқ ҳолда тасаввур қилинади , ҳолбуки ўсиш ташкилий ривожланишнинг ягона стратегияси эмас . Гарчи ривожланишни ташкилий хатти - ҳаракатнинг табиий усули деб ҳисоблаш мумкин бўлса - да , қандай кучлар ривожланишни келтириб чиқаради ёки уни тўхтатиб туради , деган масалада назарий жиҳатдан якдил фикр йўқ . Ташкилотларнинг ривожланишини ижтимоий ва иқтисодий муҳит келтириб чиқарган ташқи кучларнинг маҳсули деб талқин этиш мумкин бўлмайдиган , балки уни ташкилотдаги сиёсатни белгиловчи одамларнинг мақсадли хатти - ҳаракатларининг натижаси сифатида тушуниш керак бўлган чегаралар қаерда эканлиги номаълум . Нима муҳимроқ эканлиги — муҳитми ёки бошқарув , ташкилий жиҳатдан тобеликми ёки мухторият — номаълум . Бу масала —

фирмалар иқтисодий назариясининг ҳам , ташкилий назариянинг ҳам асосий муаммоси . Юқорида кўрсатилганидек , таърифнинг асосий мазмуни шундаки , ташкилий ривожланишни муҳит белгилаб беради . Масалан , классик марксча назарияда капиталистик фирмаларнинг фаолияти капиталистик ривожланишнинг ички қонунларига боғлиқ деб ҳисобланарди . Сўнгги пайтларда иқтисодиётда биологиянинг табиий танланишига ўхшатишдан фойдаланишга ҳаракат қилинди . Яъни яшаб қоладиган фирмалар муҳитга мослашганларидир деб ҳисобланди . Бундан , ташкилий бошқарувчиларнинг мақсадли ҳаракатлари муҳитни ўзгартириш ёки назорат қилиш мақсадини қўювчи ташқи талабларни эътироф этиш билан чекланганлиги келиб чиқади . Ташкилий ривожланишга оид масалага муқобил ёндашувда юқорида санаб ўтилган камчиликлар инобатга олинади ; бу жиҳатдан у муҳитга қаратилган далилларни тўлдиради . Бундай ёндашувда эътибор ташкилий бошқарувчининг янги шароитлар яратишга мўлжалланган ҳаракатларига , шунингдек бундай қарорлар ва атайин яратилган бошқарув стратегиялари асосида ётган мотивлар ва сиёсий жараёнларга қаратилади . Ташкилот ривожланишига бундай икки ( муҳит амал қилишининг натижаси сифатида ҳамда мақсадли ҳаракат сифатида ) ёндашувдаги фарқлар ташкилотлар ривожланишини таҳлил қилиш учун дастлабки асос бўлади . Бунда ўзгаришларга ёрдам берувчи ёки халал берувчи муҳит кўриб чиқилади , хусусан ташкилотнинг у боғлиқ бўлиши ёки ўзининг ривожланиш суръатларини солиштириши мумкин бўлган бошқа ташкилотлар билан ўзаро алоқалари таҳлил қилинади . Ташкилий ривожланиш одатда мақсадли ҳаракатлар билан боғлиқ деган фикрга қўшиладиган бўлсак , ташкилий ривожланишни кучайтиришда фойдаланиладиган асосий стратегиялар , ушбу стратегиялар қабул қилинадиган шароитлар ва уларнинг ташкилот ички тузилиши учун оқибатлари билан боғлиқ бўлган муаммо юзага келади .

Айрим олимлар ташкилотларнинг умумий ривожланиши муайян ҳаётий циклга эга , деб яна бир бор биологияга қиёсладилар . Бундай ёндашувда ташкилотлар одатда ривожланишнинг муайян босқичлари орқали ўтадилар деб ҳисобланади . Ривожланишнинг умумий моделлари бор ёки йўқлигидан қатъи назар , шундай саволлар туғилади : ташкилотлар ривожланиш тақозо этадиган ўзгаришлар орқали қандай ўтади ? Ўзгаришлар аста - секин ва силлиқ бўладими ёки бу узлукли ва сакрашсимон жараёнми ? Қандай ҳаракатлар ва воқеалар ўзгаришларга туртки беради ҳамда улар ташкилий ривожланишни келтириб чиқарадиган кучларни қай даражада изоҳлайдилар ? Ташкилотларнинг ривожланишини фақат унинг баъзи ёки ҳамма аъзоларини , шунингдек ундан ташқарида бўлган гуруҳларнинг манфаатларини қондириш нуқтаи назаридангина тушунтириш мумкин . Ташкилотларнинг ўзгариб бораётган шароитларда яшашга қодир бирликлар сифатида сақланиб қолиши уларнинг сиёсати , фаолияти ва тузилиши муайян даражада ривожланишини тақозо этади . Бошқа томондан , ташкилотлар фаолият кўрсатишининг ҳозирги тамойилларини таҳлил қилиш улар ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида ташкилий жиҳатдан ўсишга интилаётганидан далолат бермоқда . Демак , ташкилий ривожланиш зарурати ташкилотни сақлаб қолиш , шунингдек ўстиришга интилиш оқибати сифатида юзага келиши мумкин . Бунда ўсишнинг ўзи яшаб қолишни кафолатловчи восита сифатида танланган ривожланиш стратегияси бўлиши мумкин . Ҳозирги пайтда кўпчилик ташкилотлар фаолият кўрсатишига тўғри келаётган муҳит типлари борган сари турбулентроқ бўлмоқда , деган нуқтаи назар кенг тарқалган . Муҳит доирасидаги турбулентлик техникавий , ижтимоий ва бошқа ўзгаришларнинг борган сари кучайиб бораётган суръатлари оқибатида ҳам , ташкилотларнинг иқтисодиётнинг турли секторлари бўйича ўзаро алоқадорлиги борган сари кучайиб бораётганлиги оқибатида ҳам ўсмоқда . Ушбу секторларнинг

амал қилишидан ҳосил бўладиган ижобий алоқа беқарорлик келтириб чиқариши мумкин . Алоҳида олинган ташкилот раҳбариятига турбулентлик муҳитнинг муҳим соҳаларида ҳаракатларнинг кейинги бориши масаласида ноаниқлик келтириб чиқаради . Ноаниқлик , аниқроқ айтганда — ахборот излаш , шунингдек ушбу ахборотни қайта ишлаш зарурати — муҳит турбулентлигини назорат қилиш учун мўлжалланган сиёсатда ҳам , ахборотни қайта ишлаш қувватларини оширишга қаратилган сиёсатда ҳам ташкилий ривожланишни келтириб чиқарувчи катта куч ҳисобланади . Ташкилотнинг яшаб қолиши унинг муҳитидаги айри шахслар ёки ташкилотлар билан айирбошлашга , хусусан унинг келгуси фаолиятини ресурслар билан таъминлайдиган айирбошлашнинг мувозанатига боғлиқ . Ишбилармонлик ташкилотларида бундай ресурслар билан таъминланишни тижорат айирбошлашининг қулай баланси эвазига олиш мумкин . Ресурслар етишмаган шароитда ресурслар қиймати ва ташкилот уларни олиши мумкин бўлган шартлар унинг ривожланишига таъсир кўрсатувчи критик омиллар бўлади . Шундай қилиб , ташкилотнинг айирбошлаш бўйича шерикларига боғлиқлиги уларнинг яшаб қолиши учун муайян хавфга эга . Агар хавф жиддий ҳисобланса , икки стратегияни қўллаш мумкин . Уларнинг иккови ҳам ташкилий ривожланишни келтириб чиқаради . Биринчидан , ташкилот айирбошлаш бўйича шерикларининг талабларига мослашиши мумкин , бу ҳол унинг ҳаракатларида ўзгаришлар рўй берганини билдиради . Иккинчидан , ташкилот муқобил шериклар ва / ёки мавжуд шериклар ёки улар билан айирбошлаш шартлари устидан кўпроқ назорат ўрнатиш учун воситалар топиб , ана шу айирбошлаш бўйича шерикларга боғлиқлигини камайтириши мумкин . Умуман олганда , ҳар қандай ташкилот ўзининг фаолият кўрсатиши учун энг муҳим бўлган ресурслар бўйича бошқа ташкилотларга боғлиқлик даражасини камайтиришдан манфаатдор . Шу боис

боғлиқликни камайтириш орқали ҳаёт қобилиятини сақлаб қолиш ташкилий ривожланишни келтириб чиқарувчи яна бир куч ҳисобланади . Амалиётда ноаниқлик ва боғлиқлик кўпинча бирга келади , зеро хилма - хил манфаатларга эга бўлган бошқа ташкилотларга юқори даражада боғлиқлик режаларнинг ноаниқлигини янада чуқурлаштиради . Бироқ ноаниқлик ва боғлиқлик — ташкилотнинг муҳит билан алоқаларидаги икки мустақил ўлчов бўлиб , ташкилий ривожланишни келтириб чиқарувчи кучлар сифатида иккови мавжуд бўлиши шарт эмас . Ривожланиш боғлиқлик ва ноаниқликни камайтириш зарурати туфайли юзага келганлиги ҳақида илгари сурилган фикрдан ушбу мустақилликка интилиш амалга оширилиши ҳақидаги фикр келиб чиқиши шарт эмас . Масалан , ташкилот муҳитининг турбулентлик даражаси ташкилотнинг ана шу турбулентликка жавоб чораси кўришнинг адекват усулини яратишига ёрдам беради ва бу ҳол ташкилотнинг таназзулига олиб келиши мумкин . Ташкилотни ҳимоя қилиш ва / ёки кучайтириш учун қабул қилинадиган ривожланиш стратегиялари қуйидагиларга қаратилиши мумкин : ўсишга ; самарадорликни ошириш ва рационаллаштириш ёки техникавий тараққиётни амалга ошириш орқали рақобат кучини ёки ижтимоий эътирофини оширишга ; ушбу ташкилот учун қонуний фаолият майдони ҳақида шартнома тузиш ёки нисбатан хавфсиз ва ташкилотнинг аниқ йўналиши билан мос келувчи фаолият соҳалари топиш орқали муҳитда хавфсиз « зона » яратишга ; хавф туғдириши мумкин бўлган ташқи ўзгаришларга муносиб жавоб беришни таъминлай оладиган ахборот тизимлари ва ички мослашув тизимлари яратишга . Энди ўсиш мотивларига батафсилроқ тўхталамиз . Ташкилий ривожланиш стратегияси сифатида ўсишни танлаш учун кўпгина шартшароитлар маълум . Улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади : А . Ташкилотнинг ўсиши низони бартараф этишни осонлаштиради . Ўсиш фойдани камайтириш эвазига бўлмаган ва номутаносиб ўсиб борувчи харажатларга олиб келмаган тақдирда ташкилот барча аъзоларининг талабларини

ўсиш бўлаётган шароитда қондириш осонроқ эканлиги тушунарли . Иқтисодий ўсиш каттароқ маошлар , обрў ва ҳокимиятга эга бўлиш ( айниқса раҳбар ходимлар орасида ) эҳтиёжини қондиради . Бошқарув даражаларида ўсиш одамлар олдида турган вазифаларни қизиқарлироқ қила олади . Бу , биринчи навбатда , ёрдамчи ходимларга тааллуқлидир , чунки кенгайиш уларга янги илғор лойиҳаларни жорий этиш имконини беради . Ўсиш лавозимларда кўтарилиш учун яхшироқ истиқболларни таъминлайди . Б . Ўсиш , айниқса бошқа ташкилотларга боғлиқ бўлса , ташкилотнинг бошқа ташкилотларга боғлиқлигини пасайтириши мумкин . Ўсиш ташкилий муҳит доирасида назоратнинг кўпайишини таъминлагани сабабли , ноаниқликни камайтиришга имкон беради . Экспериментал тадқиқотларнинг кўрсатишича , фирма ўлчамининг катталиги билан фаолиятининг барқарорлиги ўртасида ижобий боғлиқлик мавжуд . Тадқиқотлар фирма ўлчамлари катталашган сари фаолиятининг пасайиш эҳтимоллиги камайиб боришини ҳам кўрсатди . Шу боис ўсиш — хавфсизлик асоси . В . Ўсиш бошқа стратегияларнинг , жумладан ташкилотнинг ўз хизматларига бўлган талабни қондиришдаги муваффақиятининг қўшимча маҳсули бўлиши мумкин . Муваффақиятга интилиш шу тариқа ўсишга олиб келиши мумкин . Айни вақтда ортиқча ресурслар яратишнинг ўзи ўсишнинг муҳим рағбати бўла олади . Ташкилий ўсиш зарурати бўлгани ҳолда кўпчилик ташкилотлар вақт ўтган сайин ўсиб бориши ва ташкилий ривожланиш моделларида ўсишга энг катта ўрин ажратилиши бежиз эмас . Ўсишнинг қайси сабаблари энг муҳим эканлигини аниқлаш анча мураккаб вазифа , зеро , афтидан , бу ҳол ташкилотнинг типи ва аҳволига боғлиқ . Хизматчилари кўп бўлган кўпчилик ташкилотларда кузатилиши аниқ бўлган ўсишнинг кучли рағбатларидан бири — хизмат бўйича кўтарилиш учун имкониятлар яратишга интилишдир . Ниҳоят ўсишнинг асосий шакллари ҳақидаги масалага тўхталамиз . Фаолиятнинг янги соҳаларини яратиш эвазига ўсиш . Ташкилот фаолиятнинг янги соҳасига киришиб , ўзи ўзлаштириб бўлган соҳаларга боғлиқлигини камайтириши мумкин . Агар унинг ҳозирги фаолиятига

бўлган талаб камайса , янги фаолият соҳасига кириб бориш ташкилотнинг яшаб қолиши учун ягона воситага айланиши мумкин . Ташкилот фаолиятининг янги соҳаларини яратишнинг муҳим йўналиши маҳсулотни табақалаштириш стратегиясидир . Агар ташкилотлар ўз маҳсулотлари ва хизматларини аниқ ажратиб қўйсалар , улар ўзаро рақобатни ва бу рақобат келтириб чиқарадиган ноаниқликни камайтиришлари мумкин . Кўпчилик ташкилотлар шу йўлдан борса , фаолиятнинг умумий соҳасида ҳаракатлар мувофиқлигига эришишлари мумкин . Бу стратегияни ташкилотларнинг кўпгина типлари , жумладан курсларнинг муайян дастурларга ихтисослашган университетлар қабул қиладилар . Фаолиятнинг ушбу ажратилган соҳаларида ўсиш тўсқинликсиз , рақобат халал қилмаган ҳолда бориши мумкин . Мутлақо янги фаолият соҳасига кириб боришни тақозо этадиган бошқа бир машҳур ўсиш стратегияси — диверсификация ( ишлаб чиқариладиган маҳсулот турларини кўпайтириш ). Ушбу ҳолда ташкилот фаолиятнинг чекловлар аниқ камроқ ва экспансия истиқболлари кўпроқ бўлган янги майдонига кириб бориш орқали ўзининг дастлабки соҳасидаги чекловларни енгади . Диверсификация ёрдамида агрессив ривожланиш деярли ҳар доим тижорат ( тадбиркорлик ) ташкилотларининг хусусияти ҳисобланади ; у бир қанча шаклларда намоён бўлади . Булар янги маҳсулот ва хизматларни киритиш орқали горизонтал диверсификация , вертикал интеграция , концентрик диверсификация ва конгломерат диверсификациядир . Горизонтал диверсификация — ташкилотни маҳсулот турлари бўйича янгиликлар киритиш орқали ривожлантириш бўлиб , ушбу маҳсулотларни ўша мижозлар ва буюртмачиларга етказиб беришда давом эттирилади . Янгилик кўпинча шу пайтгача яширин бўлган талабни юзага чиқариши мумкин ; бу ҳол техник кўрсаткичлари ва хусусиятлари бўйича яхшироқ ёки арзонроқ ( ёхуд иккови ) эвазига юз беради . Тажрибада исботланганидек , аввало , муайян монопол ҳокимиятга эга бўлган катта ташкилот янгиликларнинг юқори даражада бўлишига имкон яратади , зеро бу жиҳатлар унга қиммат турадиган тадқиқотларни молиялаштириш , ишлаб

чиқариш миқёси ( миқёс эффекти ) нинг ўсиши билан боғлиқ тежамкорликка эришиш , ўзининг бозордаги ҳукмронлиги эвазига таваккални камайтириш , шунингдек таваккалли инвестицияларни камайтириш имконини беради . Ана шу априор далиллар асосида ташкилотнинг янгиликлар киритиш орқали муваффақиятли ривожланиши кучайиб бориш тамойилига эга : улар янгиликлар эвазига ўсади , ўсган сари эса — янгиликларни жорий этиш суръатлари ошади , деган хулоса чиқариш мумкин . Вертикал интеграция — бу ташкилотга хомашё етказиб берувчилар ва / ёки буюртмачилар фаолияти соҳасидаги диверсификация . Вертикал интеграция хос бўлган саноат тармоқлари одатда ташкилотлар хомашё етказиб берувчилар ёки буюртмачиларга жуда боғлиқ бўлган тармоқлардир . Ташкилотларнинг раҳбарлари хомашё етказиб берувчилар ва буюртмачилар функцияларини эгаллаб олиб , ушбу боғлиқликни камайтиришга ҳаракат қиладилар . Вертикал интеграция ташкилотнинг қандайдир аниқ фаолият соҳасига боғлиқлигини оширади . Агар вертикал интеграция ташкилотни қандайдир муайян хомашё етказиб берувчилар ёки буюртмачиларга боғлаб қўйса , у бу билан қандайдир даражада ўзининг стратегик мослашувчанлигини йўқотиши мумкин . Бундай ташкилотлар ўсиш суръатларининг бошқача усуллар билан диверсификация ўтказадиган , хусусан концентрик диверсификацияни амалга оширадиган ташкилотлардаги ўсиш суръатларидан анча пастлиги айнан шу сабаблар билан изоҳланади . Концентрик ва конгломерат диверсификация — булар ташкилотларнинг саноатдаги янги тармоқларга ёки иқтисодиёт секторларига ўтиши . Диверсификациянинг бундай концентрик шакли техника ва / ёки бозор йўналиши бўйича фаолиятнинг мавжуд тармоқлари билан боғлиқ соҳаларига кириб борилганида юз беради . Бунда мавжуд билим ва кўникмалардан эски иш шаклари билан боғлиқ янгиликларда фойдаланиш учун кўпроқ имкониятлар пайдо бўлади . Конгломерат диверсификация — фаолиятнинг мавжудлари билан боғлиқ бўлмаган янги соҳаларига кириб боришдир .

Афтидан , ўсиш суръатлари паст бўлган , ёрдамчи ходимлар жуда кўп бўлган ёки кўпчиликни ташкил этган саноат тармоқларида фаолият кўрсатувчи фирмалар саноатнинг бошқа тармоқларига диверсификация қилиниши эҳтимоли кўпроқ . 2. Техникавий ривожланиш эвазига ўсиш . Ишлаб чиқаришнинг янги усулларини қабул қилиш ва иш тузилишини ўзгартириш орқали техникавий тараққиётни амалга ошириш тарихан ташкилий ривожланишга энг катта таъсир кўрсатган ( лоақал фаолияти техника билан боғлиқ ташкилотларда ) стратегия ҳисобланади . Ривожланишнинг бу тамойили , гарчи у тижорат фирмаларигагина хос бўлмаса - да , айнан мазкур йўналишда аниқ кўзга ташланади . Саноат инқилоби замонларидан буён тижорат ташкилотларининг ривожланиши асосан техникавий тараққиётга мослашишдан иборат бўлган . Техникавий тараққиёт — ташкилий ривожланишни кучайтириш мақсадида қабул қилинган муҳим стратегия бўлиб , иқтисодчилар АҚШ ва Ғарбий Германияда айнан у иқтисодий ўсишнинг асосий сабаби бўлганлигини ҳақиқатан тан оладилар . Шундай қилиб , раҳбарлар қандай шароитларда техникавий тараққиётни ривожланиш стратегияси сифатида танлашлари фақат илмий қизиқиш уйғотмайди . 3. Рақобатсиз воситалар ёрдамида хавфсиз фаолият соҳасига кириб олиш эвазига ўсиш . Ташкилот ўз асоси билан ривожланишга интилиши ва буни ўз муҳити доирасида ёхуд ўз позицияларини рақобатчиларникига нисбатан кучайтиришга қаратилган рақобатли стратегиялар орқали , ёхуд мақсади бошқа ташкилотлар билан бевосита ёки билвосита шартлашув ёрдамида ушбу ташкилотларга мослашиш мақсадини кўзловчи рақобатсиз стратегиялар орқали амалга оширишга интилиши мумкин . Рақобатсиз стратегиянинг учта асосий типи мавжуд : контрактлар тузиш ; кооптация қилиш ; бирлашиб кетиш .

Контрактлар тузиш — келажакда фаолият айирбошлаш ҳақида биргаликда битим ишлаб чиқиш . Кооптация қилиш ташкилотнинг барқарорлиги ёки мавжудлигига таҳдидларни бартараф этиш воситаси сифатида унинг раҳбариятга ёки таркибини белгиловчи асосий сиёсатига янги элементлар киритиш жараёни сифатида таърифланади . Шундай қилиб , шартномалар орқали ривожланиш стратегиялари анча катта афзалликларга эга . Биргаликдаги дастурлар мавжуд бўлганида ушбу стратегиялар ёрдамида икки ёки ундан ортиқ ташкилот параллел ишлаб , айни бир янгиликка ресурслар сарфлаши натижасида келиб чиқадиган ортиқча харажатларнинг олдини олиш мумкин . Шартномалар орқали муҳитнинг ҳар хил турларини белгилаш ҳам ресурсларни таъминлаш , чоралар кўриш ҳамда товар ва хизматларни таклиф этиш мумкин бўладиган шароитлар яратиб , ноаниқликни камайтиради . 4. Ташкилий мослашувчанлик яратиш эвазига ўсиш . Ўз рақобатчиларига қараганда узоқроқни кўриш ва тезда чора қўллиш қобилияти ҳам ноаниқлик ва боғлиқликни камайтиради . Бунга муҳит ҳақидаги маълумотларни тўплаш эвазига ва мувофиқлаштиришнинг турли усуллари ёрдамида эришиш мумкин . Шундай қилиб , ташкилий мослашувчанликни яратиш — ташкилотни ривожлантиришнинг яна бир стратегияси . У юқорида тавсифланган стратегияларга қарама - қарши равишда муҳит устидан ҳокимиятни кучайтиришга қаратилмаган ; бу актив стратегияга қараганда кўпроқ пассив стратегиядир . Шундай қилиб , ривожланишнинг у ёки бу стратегиясини танлаш бошқарувнинг адекват механизмларини ишлаб чиқишни талаб этади . Ушбу қўлланма мақсадларига мувофиқ улардан бири сифатида инновацион стратегия кўриб чиқилади .

Фойдаланилган адабиётлар : 1. В. А. Чжен – “Пул ва молия бозорлари” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 2. В. А. Чжен – “Бозор очиқ иқтисодиёт” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 3. В. А. Чжен – “Бозор қонунлари асослари” Тошкент иқтисодиёт ва ҳуқуқ нашриёти 1997 й. 4. Ё . Абдуллаев, Т. Бобоқулов – Кредит. Тошкент меҳнат нашриёти 1997 й. 5. Ўзбекистон Республикаси – Қонунлар ва фармонлар Тошкент адолат нашриёти 1993 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Маразий банки фаолиятига доир меъ ё рий хужжатлар Тошкент 1996 й. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг банк тизимини такомиллаштириш ва пул кредит муносабатларини барқарорлаштириш чоралари тўғрисидаги 1994 йил 18 март 146 сонли қарори.

Похожие

Бошқаришнинг ташкилий структуралари

Иқтисодиётни эркинлаштириш ва модернизациялаш шароитида кадрлар тизимидаги янгиликларни бошқариш

Мехмонхона ва ресторан хизматлари маркетингини бошқаришнинг иқтисодий механизми

Меҳмонхона ва ресторан хўжалиги маркетингини бошқаришнинг иқтисодий механизми

Оммавий овқатланиш ва уни ташкилий иқтисодий тавсифи