Хаяжонланиш ва низоларни бошқариш - Экономика - Рефераты

Хаяжонланиш ва низоларни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Хаяжонланиш ва низоларни бошқариш Режа: 1. Низолар табиати, тури ва сабаблари. 2. Низоли вазиятни бошқариш. 3. Стресс холатини (рухий зарбани) бошқариш.

1. Низолар табиати, тури ва сабаблари Низо - бу аниқ шахс ёки гуруҳлардан иборат бўлган икки ёки ундан ортиқ томон ўртасида муроса мавжуд бўлмаслигидир. Ҳар бир томон ўз нуқтаи назари қабул қилинишига интилиб, бошқа томоннинг шундай ҳаракат қилиш учун тўсқинлик қилади. (масалан икки мухандис станок яратиб, ҳар бири ўз лойихасини қабул қилишини талаб қилади). Низо кўпинча тажов у з, тахдид, мунозара, душманлик, уруш ва х.к.лар билан тенглаштирилиб, доимо номақбул ҳодиса сифатида қабул қилинади, унга имкони борича йўл қўймаслик, ёки тезлик билан вужудга келган пайт да ҳамл а этиш зарур деб ҳисоблайдилар. Низога нисбатан бундай муносабат “илмий бошқарув” ва “маъмурий мактабга” мансуб муаллифлар асарларида акс эттирилган. “Инсоний муносабатлар” мактабига мансуб муаллифлар, шунингдек, низоларга йўл қўймаслик мумкин деб ҳисоблаганлар. Улар низоларга корхон а фаолияти самарадор эмаслиги ва ёмон б о ш қ арув белгиси сифатида қ араганлар. Улар фикрига кўра корхонадаги яхши ў заро муносабат низолар вужудга келишининг олдини олиши мумкин деб ҳисоблаганлар. Ҳ озирги замон нуқтаи назаридан самарали бошқарилувчи корхоналарда баъзи низолар мавжуд бўлибгина қолмай, улар мавжуд бўлиши зарурдир ҳам. Албатта, низо доимо ижобий хусусиятга эга бўлмайди. Баъзи холларда у ало ҳ ида шахс ёки бутун корхона э ҳ тиёжларини қондиришга тўсқинлик қилади. Лекин кўпчилик холларда низолар турли нуқтаи назарни баён қилишга ёрдам беради, қўйим ш а ахборот, альт е рнатив қарорларга эга бўлиш учун имкон яратади. Бу қарор қабул қилиш жараёнини самаралироқ қилиб, кишиларга ўз фикрини билдириш учун имкон яратади. Шундай қилиб, низо маълум бир вазифа бажариши ва корхона фаолияти самарадорлиги ортиши учун хизмат қилиши мумкин, ёки бирор вазифани

бажаришга тўсқинлик қилиб, шахсий қониқиш ва корхона фаолияти самарадорлиги пасайишига олиб келиши мумкин. Низоларни бошқариш учун низоли вазият вужудга келиш сабабларини билиш лозим. Низоларнинг т ў рт асосий тури мавжуд: шахснинг ички низоси, шахс ва гуруҳ ўртасидаги низо, шахслар ўртасидаги низо, гуруҳлар ўртасидаги низо. Нахснинг ички низоси бир кишига қ арама- қ арши топшириқ берилган ва ундан бир-бирини инкор этувчи натижа талаб қилинган ҳолда вужудга келади. Масалан, цех бошлиқига ишлаб чиқариш бошли ғ и махсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришни талаб қилса, корхона СНБ бўлими бошлиқи ишлаб чиқариш жараёнини секинлаш т ириш йўли билан махсулот сифатини яхшилашни талаб қилади. Бундай ҳолда низонинг асосий сабаби - ягона раҳбарлик тамойилининг б у зилишидир. Шахс ички низоси, шунингдек, ишлаб чиқариш талаблари ходимлар шахсий манфаатларига мувофиқ бўлмаслиги натижасида вужудга кел а д и . Масалан, ўша цех бошлиқи шанба ва якшанба кунларини оиласи даврасида ўтказишни режалаштиргн эди, лекин у жума куни раҳбар шанба кунини иш куни деб эълон қилиши ва шошилинч буюртмани бажариш зарурлиги ҳақида буйруқ олади. Натижада ҳам ишда, ҳам оилада низоли вазият вужудга келади. Шахслар ўртасидаги низо энг кенг тар қ алгани корхонада у турлича намоён бўлади. Кўпинча бу раҳбарларнинг хокимият, ресурс, капитал ва иш кучи учун курашидан иборатдир. Ҳар бир раҳбар ресурслар чекланган бўлганлиги сабабли, улар фақат унинг корхонасига ажратилиши керак, деб ҳисоблайди. Битта бўш жой учун икки номзод мавжуд бўлган ҳ олда ҳам улар ўртасида у зоқ низо давом этиши мумкин. Шахслар ўртасидаги низо икки шахс ўртасидаги қ арама- қ аршилик сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Турли феъл, дунё қ араш, қадриятларга эга кишилар кўпинча чиқиша олмайди.

Алоҳида шахс ва гуруҳ ўртасида бу шахс гуруҳ нуқтаи назаридан фарқ қилувчи нуқтаи назарга эга бўлган ҳолда низо чиқиши мумкин. Масалан, мажлисда сотув хажмини ошириш масаласини мухокама қилиш жараёнида кўпчилик бунга махсулот нархини туш и риш йўли билан эришиш тарафдори бўлса, бир киши бу нарса фойда қис қ аришига ҳамда махсулот сифати ёмонлашган деган фикрга олиб келиши мумкин дейиш мумкин. Бу хол албатта низога олиб келади , ёки бошқа мисол келтирайлик. Раҳбарнинг интизомни мустахкамлаш учун кўрган тадбирлари ходимлар гуруҳига ёқмаслиги мумкин. Бу ҳолда гуруҳ раҳбарга нисбатан муносабатини ўзгартириб, меҳнат унумдорлигини пасайтиришлари мумкин. Гуруҳлар ўртасида низо гуруҳлар ўртасида келишмовчиликлар вужудга келган ҳамда, масалан, касаба қўмитаси ва маъмурият ўртасида, корхона чизиқли бошқаруви билан штабли бошқарувчилар ўртасида рўй бериш мумкин. Ч изиқли раҳбарлар кўпинча штаб мутахассислари тавсияларини тан олмайдилар, ҳар бир масала бўйича уларга тобе эканликларини рўкач қиладилар. Штаб ходимлари ўз навбатида ўз қарорларини мустақил ҳал этиш имкониятига эга эмасликларидан норози бўладилар. Бу вазият вазифани бажаришга қ аршилик қилувчи низога мисол бўлади. Уларнинг асосий сабаби ресурсларнинг чекланганлиги, масалаларни ҳал этишнинг ўзаро боғлиқлиги, мақсад, қадриятлардаги фарқлар, хаётий тажриба ва хулқдаги фарқлар, қони қ арсиз коммуникациялардир. Баъзи ташкилий тизимлар ва муносабатлар вазифалар ўзаро боғлиқлигидан келиб чиқувчи низолар рўй бериши учун шароит яратади. Шу сабабли ўзаро боғлиқ бўлинмалар раҳбарлари битта умумий раҳбарга бўйсунуши керак, чунки шундай қилинганда низо вужудга келиши эхтимоли камаяди. Масалан, меҳнат ва иш хақи бўлими, молия бўлими ўзаро боғлиқ бўлиб, битта раҳбар - бошлиқ ёки бош иқтисодчига бўйсунади ва ихтисослашуви кучайиши билан низо вужудга

келиш эхтимоли ҳам шунча ортади. Ихтисослашган ташкилотлар мақсадлари турлича, улар қарор қабул қилишда нисбатан мустақилдир. Тасаввур ва қадриятлар ўртасидаги фарқ ҳам низолар чиқишга сабаб бўлади. Масалан, раҳбар қўл остидаги ходим ўз фикрини билдириш хуқуқига эга деб ўйласа, раҳбар фикрига кўра фақат унинг фикри сўралганда билдириш, бошқа пайт эса буюрилган ишни бажариш керак. Олий ў қув юртининг юқори малакали ходимлари мустақиллик ва эркинликни, улар манфаатларини чекламасликни талаб қиладилар. Кафедра мудири ҳар бир муаммо ишини қаттиқ назорат қилган ҳолда низом вазият вужудга келиш мумкин. Кишилар хулқи ва хаётий тажриба фарқ қилиши ҳам низога олиб келиши мумкин. Баъзан ҳар бир сўз учун жанжаллашувчи кишилар ҳам учраб туради. Бундай кишилар низоли вазият вужудга келишига сабабчи бўладилар. Қ они қ арсиз коммуникациялар, яъни ахборот алмашинуви қйинлашуви низо учун ҳам сабаб, ҳам унинг оқибати мумкин. Масалан, ҳар бир бўлим ёки ходим бажариши лозим бўлган вазифалар аниқ белгилаб қўйилмаган тақдирда ҳам бўлимлар, ҳам айрим ходимлар ўртасида низо келиб чиқишга олиб келади. Бир неча низо манбаининг мавжуд бўлиши низоли вазият эхтимолини кўпайтиради. Бир томон иккинчи томонга ўз нуқтаи назари тўғри эканлигини уқтириш натижасида бундай низолар вужудга келади. 2. Низоли вазиятни бошқариш Низоли вазиятни бошқаришнинг бир қанча самарали усуллари мавжуд бўлиб, уларни қуйидаги икки категорияга ажратиш мумкин: таркибий ва шахслар ўртасидаги. Раҳбар низонинг асосий сабаби кишилар феълидан иборат деб ҳисобламаслиги керак. Албатта, бундай фарқлар низога сабаб бўлиши мумкин,

лекин улар кўпинча низога олиб келвчи омиллар қаторига киради холос. Раҳбар низони бартараф қилишдан аввал унинг келиб чиқиш сабабларини турли усуллар воситасида тахлил қилиш керак. Низоларни хал этишнинг тўртта таркибий усуллари мавжуд: ишга бўлган талабни тушунтириш, координация ва интеграция механизмларидан фойдаланиш, умумий ташкилий мақсадлар мажмуини белгилаш, рағбатлантириш тизимини қўллаш. Ишга қўйиладиган талабларни тушунтириш низоли вазиятни бошқаришнинг энг яхши усулларидан ҳисобланади. Ҳар бир ходим, бўлинма ишидан қандай натижа кутилиши, уларнинг асосий хуқуқ ва бурчлари тизимини тушунтириш керак. Низоли вазиятни бошқаришнинг яна бир усули координация механизми - буйруқлар занжири, ваколатларини тақсимлашни қўллашдир. Агар бир-икки ходим ўртасида баъзи масалалар бўйича норозилик бўлса, улар умумий бошлиқларга қарор қабул қилиш учун мурожаат қилишлари низонинг олдини олади. Ягона бошчилик усули низоли вазият олдини олиш имконини беради, чунки раҳбар қўл остида ишловчи ходим кимга бўйсунишини яхши билади. Низоли вазиятни бошқаришда бошқарув иерархияси, вазифаларни боғловчи хизматлар, мақсадли гуруҳлар каби интеграция воситаларини қўллаш зарур. Масалан, савдо бўлими билан ишлаб чиқариш бўлими ўртасида низо вужудга келган корхонада буюртма ва сотув объектларини координация қилувчи бўлинмалар хизматларини ташкил этиш йўли билан муамм о ни ҳал этиш мумкин. Умумий ташкилий мақсадлар мажмуини белгилаш низоли вазиятни бошқаришнинг яна бир таркибий усулидир. Масалан, ишлаб чиқариш бўлимининг уч сменаси бир-бири билан низо қилган бўлса, ҳар бир смена учун эмас, балки бутун корхона бўлим учун вазифа белгиланиши лозим. Худди шундай тарзда бутун корхона учун мақсад белгилаш бўлимлар бошлиқлари фақат

бўлим учун эмас, балки бутун корхона учун муҳим қарорлар қабул қилишга олиб келади. Низоли вазиятни бошқариш усули сифатида кишилар хулқига таъсир кўрсатувчи тақдирлаш усулини қўллаш мумкин. Муаммони ҳал этишга ҳар томонлама чуқур ёндашувчи кишиларга ташаккур эълон қилиниши, мукофот берилиши, ёки лавозим кўтарилиши лозим. Низоларни бартараф этишнинг қуйидаги беш шахслараро услублари мавжуд. Ч екланиш (уклонение) киши низодан қочиши, қ арама- қ аршиликлар вужудга келиши мумкин бўлган вазиятга тушмасликка, зиддиятларга олиб келувчи масалаларни мухокама қилмасликка ҳаракат қилишини ифодалайди. Силлиқлаш бекорга жахл қилмаслик, битта жамоада аъзоси бўлганлиги учун ходимлар бир-биридан ач ч иқланмаслиги кераклигини кўзда тутади. Низолар бўйича америкалик олимлар Р.Блейк ва Д.Мутон бир кишида низога бўлган интилишини бу муаммо унча катта аҳамиятга эга эмаслигини, хозирги пайтда яхши нарсалар ҳақида ўйлаш кераклигини таъкидлаш билан босиш мумкинлигини кўрсатганлар. Натижада тинчлик-тотувлик ўрнатилади, лекин муаммо бартараф қилинмайди. Зўрла б таклиф этилаётган нуқтаи назарни зўрлик билан қабул қилдиришдир. Бундай йўл тутган кишини бошқалар фикри қизиқтирмайди, низо куч билан, бошлиқ иродасига бўйсундириш йўли билан бостирилади. Бу услуб раҳбар қўл остидагиларга нисбатан катта эътибор га эга бўлган вазиятларда қўл келади. Бу услубнинг камчилиги - ходимлар ташаббусини бўғади. Зўрлаш, ёшроқ ва билими кучлироқ ходимлар ўртасида норозилик вужудга келишига олиб келади. Келишув бошқа томон нуқтаи назарини маълум даражада қабул қилишни ифодалайди. Келишув қобилияти юқори бақоланади, чунки у зиддиятларни бартараф қилиш, томон рози бўлишига олиб келади.

Муаммони ҳал этиш турли нуқтаи назарлар мавжуд эканлигини тан олиш ва низолар келиб чиқиш сабабларини тушуниш учун улар билан танишиши ҳамда барча томон учун мақбул иш кўришни кўзда тутади. Низоларни чуқур тахлил этиш ва низоларни хал этиш мумкин, лекин бунинг учун тажриба, сабр-қаноат ва кишилар билан ишлай олиш қобилиятига эга бўлиши лозим. Шундай қилиб низоли қ арашлар вужудга келган мураккаб вазиятда муаммони хал этишнинг ўзига хос услубини қўллаб уни бошқара олиш зарурдир. Барча низо қилувчи томонлар учун тўғри келадиган муаммонинг ечимини топиш катта аҳамиятга эга. Рухий зарбага таъсир ва рухий зарбага чидамли хаёт тарзлари ўртасидаги фарқ Рухий зарбага таъсирчан хаёт тарзи Рухий зарбага чидамли хаёт тарзи. Сурункали рухий зарбага учрайди Кўпинча рухий тушкунликка учраб туради. Шахслар ўртасидаги рухий келишмовчиликларни қийинчилик билан бошдан ўтказади. (масалан, оиладаги қийинчилик, турмуш ўрто ғ и билан ёмон муносабат ва х.к.) Унча қизи қ арли бўлмаган з е рикарли ишда қатнашади. Доимо вақт зиқ бўлади ишларни бажариб улгурмайди. Юз бериши мумкин бўлган мураккаб ҳодисалар тўғрисида ташвиш чекади. “Ижодий” рухий тушкунликлар учраб туришини инкор қилмайди. Вақтинча бўшашишни ўрганиш Ўзаро хурмат муносабатини ўрнатишга ҳаракат қилади, танлаб дўстлашишади, ўзаро хотиржам муносабатларга интилади. Самарали қизи қ арли ишда қатнашади, ундан етарли самара олишга ҳаракат қилади. Ишда ўз вақтида ишлаб ўз вақтида дам олиш қобилиятига эга бўлади. Жиддий вазиятни унча жиддий бўлмаган вазият билан алмаштира

Соғлиққа зарар келтирувчи одатларга эга (чекади, спиртли ичимликла ичади, спорт билан шу ғ улланмайди). Фаолиятининг фақат бир тури билан шу ғ улланади (иш, жамоат иши, спорт, илм). Ўз вақтини яхши ташкил этолмайди. Турли жинсдаги кишилар ўртас и даги муносабатларни нотўғри, ноўрин деб ҳисоблайди. Хаётга қийин, мураккаб жараён сифатида қ арайди, хазилни тушунмайди. Рухий зарба, тушкунлик вазиятини пассив қабул қилади. Индамасдан ич- ичидан азобланади. олади. Яхши жисмоний холатни сақлайди, алкоголь истеъмол қилмайди, чекмайди. Қ они қ арли деб ҳисоблаган ишлар билан шу ғ улланади. Оддий ишдан ҳам қониқиш хосил қилади. Жинсий хаётдан тўла завқ олади, бу нарсани қизиқтиришини намоён қилади. Умуман хаётдан завқланади, ўз устидан кулиш мумкин хазилни тушунади. Мушкул вазиятни ўзгартиришга уларнинг олдини олишга ҳаракат қилади, ўз вақтини тўғри тақсимлайди. 3. Стресс холатини (ру ҳ ий зарбани) бошқариш Кўпчилик раҳбарларни қўл остида ишловчилар соғли ғ ига зарар келтириш, оилаларда рухий тушкунлик холати вужудга келган шароитда уларга рахм-шавқат қилишда айблайдилар. Лекин та д қиқотлар натижаси бундай қ арашлар нотўғри эканлигини намоён қилмоқда: раҳбар, баъзи та д қиқотчилар оилани қўллаб- қувватлаш вазиятни мушкуллаштиради. Чунки оилавий низода бирор томон тара ф бўлиш, ёки уни оқлаш зиддият кучайишига олиб келади деб ҳисоблайдилар , д еб таъкидласаларда ходимларни рухий тушкунлик даврида

қўллаб қувватлаш лозим. Хатто энг намунали оила ҳам ишда олинган рухий зарбани бартараф қилолмайди, раҳбарнинг эса бунга имконияти бор бўлади. Яхши раҳбар доимо ўз ходимлари ҳақида ғамхўрлик қилади, рухий зарбаларсиз унумли меҳнат учун шароит яратади, қўл остида ишловчилар а ҳ волидан доимо хабардор бўлади. У ходимлари вазифасини ўзи бажаришга ҳаракат қилмайди шу билан бирга уларга ўз вазифаларини ишониб топширади, мустақил ишлашларини билдириш учун ҳаракат қилади. Б ундай раҳбар қорни оч кишига тайёр т у тилган балиқ беришдан кўра, уни т у тишни ўргатиш муҳимлигидан келиб чиқади. Ишончли раҳбар ўз қўл остидагиларни ортиқча муаммолардан холос этади. Тажрибали раҳбар ходимларини ру ҳ ий зарба натижасида келиб чиқувчи жисмоний ва рухий тушкунликдан химоя қила олади. Та д қиқотчилар кўпинча рухий зарба остида бўлувчи, лекин раҳбар қўллаб-қувватловчи ходимлар бундай қўллаб-қувватламайдиган ходимларга нисбатан икки марта кам касалга чалинишларини кўрсатди. Шуниси қизи қ арлики, ўз оиласи томонидан нисбатан кўпроқ қўлла б - қувватлаш ёмон деб ҳисобловчи ходимлар ру ҳ ий-зарба билан боғлиқ касалликларга кўпроқ чалинар эканлар. Бундай холат хатто юқори иш хақи ёки катта лавозимга эга бўлиш каби ижтимоий омил таъсирида бўлганлар орасида к у затилар экан. Рухий тушкунлик, зарба эхтимолини камайтирувчи омиллар қаторига овқатланиш тартибига риоя қилиш, жисмоний тарбия билан шу ғ улланиш каби омиллар ҳам киради. Қ уйидаги жадвалда рухий зарбага берилувчан ва унга берилмайдиган хаёт тарзи ўртасидаги фарқ кўрсатилган. Агар психология соҳасида маълум билимга эга бўлган раҳбар рухан тушкунликка тушган ходим учун эътиборли бўлса , нотўғри тушунчага эга раҳбар эса ходим соғли ғ и учун зарар келтириши мумкин.

Хулоса Мунозара - бу икки ва ундан ортиқ томнларнинг келишмо в чилиги ту ш унилади, булар аниқ шахс ёки гуруҳлар бўлиши мумкин. Мунозаранинг тўрттта асосий типлари мавжуд: шахс ичидаги мун о зара; шахс ва гуруҳ ўртасидаги мунозара; шахслараро мунозара; гуруҳлараро мунозара. Мунозаралар функционал ва дисфункционал бўлиши мумкин. Вазиятли мунозараларни бошқаришни бир қанча самарали усуллари мавжуд, уларни 2 категорияли бўлиши мумкин: тизимли ва шахслараро. Тажрбали раҳбар ўзининг қўл остидагиларини кераксиз вазиятлардан химоя қилиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Курс МВА по стратегическому менеджменту. /Пер. с англ. Лайм Фаэй, Роберт Рэнделл. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2004. - 608 с. 2.Ладанов И.Д. Практический менеджмент. Психотехника и самотренировки: Учеб. пособ. - М.: Корпоративнўе стратегии, 2004.-496с. 3.Карминский А.М. и др. Информатизация бизнеса: концепции, Каплан Р., Нортон Д. Ориентация ориентированная . 4 . Менеджеры как лидеры. Бостон, 2000 й. 5 . Менеджмент. Маркетинг. Т.: ТашГЭУ, 2002 й. 6 . http // www . dis . ru / manag / index . html

Похожие

Созлаш ва бошқариш қонуниятлари

Низо ва стрессларни бошқариш

Меҳмонхона ва ресторанларни бошқариш

Ташкилотлар ва уларни бошқариш

Меҳнат жамоаларини режалаштириш ва бошқариш