Созлаш ва бошқариш қонуниятлари - Экономика - Рефераты

Созлаш ва бошқариш қонуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.25390625 KB

Созлаш ва бошқариш қонуниятлари Режа: 1. Созлаш ва бошқариш тушунчаси 2. Созлаш ва бошқариш қонуниятлари кўринишлари 3. Функционал схемалар

Автоматик тизимни ишлаб чиқишдан олдин, аввало, ушбу объектни автоматлаштириш зарурати аниқланади. Кейин созлаш қонунияти танлаб олинади. Созлаш ва бошқариш қонуниятлари инжнерлик амалиёти натижаларидан келиб чиққан ҳолда шарҳланади. Автоматик созлагичларнинг ва бошқаргичларнинг мақсади маълум бир физик катталикни (бу катталик созланувчи ёки бошқарилувчи катталик деб аталиб, Х чик билан белгиланади) ёки белгиланган қийматларда ушлаб туришдан ёки олдиндан белгиланган қонуният асосида ўзгартириб боришдан иборатдир. Созланувчи ёки бошқарилувчи ўзгарувчининг қиймати белгиланган қиймат Х б деб аталиб, уни шу қийматга созловчи ёки бошқарувчи қурилма олиб келиши керакдир. Тизимнинг иш жараёнида чиқишдаги ўзгарувчи ўлчаниб, белгиланган (берилган) қиймат билан солиштирилади (тескари алоқа қонуниятидан фойдаланилади). Агар чиқишдаги ўзгарувчини берилган қийматдан оғганлиги аниқланса, у ҳолда тизимга бошқарувчи таҳсир ∆Х киритилади. Бу таъсир чиқишдаги ўзгарувчини берилган қиймат билан бир хил бўлгунча ўзгартиради. Автоматик тизимларининг иш режимлари берилган Х кир ва қўзғатувчи Z таъсирларга боғлиқдир. Қўзгатувчи таъсирлар, одатда, бошқарилаётган катталикни берилган қийматларидан оғишига олиб келади. Дастлабки берилган сигнал эса объектнинг чиқишидаги ўзгарувчисини белгиланган қийматини аниқлайди. Чиқишдаги ўзгарувчининг қиймати вақт бўйича ёки бир хил ўзгармас бўлади ёки ўзгарувчан бўлади. Автоматик созлаш деб машина ва аппаратларда инсон иштирокисиз қандайдир физик катталикни белгиланган бир хил қийматда ушлаб туришга айтилади. Бундай автоматик тизимлар учун энг хислатли нарса шуки, уларда мавжуд бўлган қўзғатувчи таъсирларни тизим жуда минимал хатоликка эришгунча дахлсизлаштириш лозим. Автоматик бошқариш деб машина ва аппаратларда инсон иштирокисиз қандайдир физик катталикни белгиланган қонуният асосида ўзгартириб

туришга айтилади. Бу тизимлар учун энг хислатли нарса-қандайдир берилаётган таҳсирларнинг ўзгариши чиқишдаги параметрни ўзгаришда аниқ акс этиш лозимлигидир. Обҳектга бошқарувчи таҳсирнинг олдиндан белгилаб қўйишлар бўйича шаклланиши бошқариш ёки созлашнинг қонуни (бошқариш алгоритми) деб аталади. Чизиқли ва эгри чизиқли бошқариш қонунлари мавжуддир. Бошқаришнинг чизиқли конуниятлари созлагичнинг чизиқли тенгламаси билан тавсифланади; чизиқли қонуниятда созлагич киришдаги ўзгарувчи қийматига пропорционал бўлган сигнал ишлаб чиқаради, айрим ҳолларда эса киришдаги ўзгарувчининг ҳосиласига ва интегралига пропорционал бўлган сигнал чиқаради. Шунинг учун хусусий ҳолларда бошқаришнинг чизиқли қонунияти ёки пропорционал (П-созлагич) ёки интеграллаговчи (И-созлагич) бўлиши мумкин. Ундан ташқари чизиқли қонуният пропорционал-дифферен- циалловчи (ПД-созлагич) ёки пропорционал-интеграл-дифференциалловчи (ПИД-созлагич) бўлиши мумкин, одатда, дифференциалловчи бошқариш қонунияти пропорционал ёки интегралловчи қонуниятлар билан қўлланилади. Бошқаришнинг эгри чизиқли қонуниятлари, қатор ҳолларда, махсус ҳолда ҳосил қилинади (оптимал, ўз-ўзини ростлаш ва бошқа тизимлар). Бу билан автоматик тизимлар белгиланган сифат даражасига етказилади. Бу қонуниятлар созлагичлар тавсифининг эгри чизиқлилиги билан ёки логик элементларнинг мавжудлиги билан характерланиши мумкин. Чунки улар созлагич тузилишсини ўзгартирадилар. Эгри чизиқли бошқариш қонуниятлари автоматик тизимларга алоҳида хусусиятлар киритади. Созлаш ва бошқариш қонуниятлари кўринишлари Автоматик бошқариш тизимларида тескари боғланиш ( алоқа ) деган тушунча бор бўлиб, унда созланаётган чиқишдаги ўзгарувчининг ҳақиқий қийматлари киришга берилади. Бу қиймат берилаётган қиймат билан солиштирилади. Агар тизим киришига берилаётган тескари боғланиш

сигнали, вақтнинг ҳар қандай лаҳзаларида, фақат обҳектнинг чиқишидаги ўзгарувчининг турланиши қийматларига пропорционал бўлса, бундай тескари боғланиш дағал тескари боғланиш деб аталади. Бордию, тескари боғланиш сигнали нафақат чиқишдаги ўзгарувчи турлангандагина пайдо бўлмай, балки унинг ҳосилаларида ҳам пайдо бўлса, бундай тескари боғланиш мосланувчан (қайишқоқ) тескари боғланиш деб аталади. Амалда учрайдиган талай дағал тескари боғланишларда созланаётган ўзгарувчининг ҳақиқий қийматлари билан олдиндан белгиланган катталигини солиштириб кўриш имконияти мавжуд бўлиб, уларда ўрин олган фарқларни мос тушмаслик-сигнал хатолигини аниқлаш мумкин. Аниқланган фарқ созлагич киришига узатилиб чиқишдаги ўзгарувчини белгиланган қийматларда ушлаб туришга хизмат қилади. Бундай усул созланаётган ўзгарувчини белгиланган қийматидан оғиш қонунияти бўйича созлаш (Ползунов қонунияти) деб аталади. Бу усулни Ползунов қозондаги сув сатҳини белгиланган даражада ушлаб туриш учун қўллаган эди. Кўп сонли автоматик тизимлар шу принцип бўйича ишлайди. Кўрсатилган созлаш усули асосий тескари боғланиш манфий ишорали бўлганда қўлланилиши мумкин, яҳни топшириқ берувчи сигнали билан чиқишдаги ўзгарувчининг ишоралари қарама-қарши бўлса! Оғиш приципи бўйича созлаш, деярли ҳар доим чиқишдаги ўзгарувчининг турланиш сабаби қандай бўлишидан қатҳий назар, амалга ошаверади. Замонавий, юқори сифатли барча автоматик бошқариш тизимлари тескари боғланишли принцип бўйича ишлашади. Бу принцип автоматик тизимларнинг асосий қонуниятидир. Бунда тизимнинг барча элементлари ёпик занжирни бошкарувчи контурни, ташкил этади–бошқарувчи контурни, ташкил этади; бошқарувчи таҳсир эса контур бўйича маҳлум бир йўналиш бўйлаб узатилади. Бошқарувчи тизимларда шундай ҳолатлар мавжудки, уларда қўлланиладиган қурилмалар кўзғатувчи таҳсир функциясида бевосита фаолият кўрсатиб, уни таҳсирини компенсациялайди. Созлашнинг бундай

усули қўзгатиш бўйича созлаш қонунияти деб аталади. Аммо бундай созлашда, бошқа факторлар таҳсирида ўзгарган, чиқишдаги ўзгарувчини оғиши ҳисобга олинмайди ва тўлдирилмайди. Қўзғатувчи таҳсир функциясида бошқарувчи таҳсир кўрсатувчи қурилмани компенсацияловчи боғланиш деб аташ мумкин. Агар бордию, бир нечта қўзғатувчи ёки тойдирувчи таъсирлар ўрин тутадиган бўлса, созлагич уларнинг ҳар бири учун компенсацияловчи боғланишга эга бўлиши лозим; фақат шундагина чиқишдаги ўзгарувчини белгиланган даражада ушлаб туриш мумкин. Табиийки, бу ҳолларда созлагичнинг конструкцияси мураккаблашади, хилма хил элементлар учун эҳтиёж туғилади. Юқори даражадаги сифатга эга бўлган автоматик тизимларини яратиш учун созлашнинг мужатсамланган тартибидан, яҳни бир пайтнинг ўзида оғиш ва қўзғатиш бўйича созлаш қонуниятидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу созлашда юқори аниқликни таҳминлайди. Хар хил принципларда ишлайдиган тизимлар ўзаро анча фарқ қилади. Масалан, оғиш бўйича созлаш қонунияти орқали бошқарилувчи тизимларда бош-қарувчи таҳсир ёпиқ контур бўйича ўтади. Бунда таҳсир кетма-кет бир элементдан иккинчи элементга ўтиб ўзининг ўлчамини ва физик табиатини ўзгартириб боради. Таҳсирнинг таркалиши бир йўналишда бўлиб, таҳсир тарқалиши йўналиши деб номланади. Йўналтирилган таъсир элементлари деб шундай элементларга айтиладики, уларда чиқишдаги катталик киришдаги сигнал қийматига боғлиқ бўлади, киришдаги катталик эса чиқишдаги катталик қийматига бевосита боғлиқ бўлмайди. Агар тизимни шартли равишда таҳсирлайдиган бўлса, у ҳолда оғиш бўйича созлаш қонунида бошқарилганда асосий тескари боғланиш (АТБ) деб аталувчи тескари боғланиш ёпиқ контурни ташкил этади (1а-расм). Одатда, кўпинча АТБ манфий ишорали бўлади, бунда бошқарилувчи обҳектга чиқишдаги ўзгарувчи билан белгиланган қийматлари фарқига пропорционал сигнал бериладики, охир натижада улар ўртасидаги фарқ камайиши керак.

a ) б) в) 1-расм . С-созлагич, О-объект. Қўзғатишни камайтириш қонуниятидан фойда-ланилганда созлагич С нинг киришига қўзғатувчи таҳсирга пропорционал сигнал берилади ( 1б- расм). Бу ҳолда бошқарувчи таҳсир билан бу таҳсирнинг объектга бўлган таҳсири натижалари ўртасида боғлиқлиқ йўқ. 1в -расмда мужатсамланган созлаш қонунияти ифодаланган бўлиб, оғиш бўйича ва қўзғатиш бўйича созлаш қонуниятидан бир пайтнинг ўзида фойдаланилади. Бу қонуният бошқариш ва ростлашда юқори аниқлиликни таҳминлайди. Функционал схемалар Автоматик бошқариш ва созлаш тизимларининг схемалари бир неча белгисига қараб тузилиши мумкин. Шундай белгилардан бири шу элементнинг берилган тизимдаги функцияси (вазифаси) бўлиб саналади. Бундай схемалар функционал схемалар дейилади.Хкир Z Хчик Z Хчик C O Хчик Х созл. X чик АТБ C OХкир Z Z ХсозХкир Хчик C O Z

Асосий ва муҳим функциялардан бири - бу берилган ва олинган чиқишдаги ўзгарувчиларни солиштиришдир. Бу функция "солиштириш элементи" орқали бажарилади. Аммо берилган ва чиқишдаги ўзгарувчининг ҳақиқий қийматларини солиштириб кўрувчи элемент ўзининг хусусий конструктив кўринишига эга эмас. Схемаларда эса шартли равишда 2-расм ифодалаш учун бир неча хил варианти қабул қилингандир. 2-чи а ва б расмларда «+» ишораси мусбат тескари боғланишни билдиради (Х 1 ва Х 2 киришдаги катта-ликларни қўшилишини), «-» ишора эса манфий тескари боғланишни (киришдаги катталикларни айрилишини) билдиради. Айрим ҳолларда манфий тескари боғланишлар учун 2 в расмдаги белгидан фойдаланилади. Мусбат тескари боғланишлар учун эса 2г расмдаги схема қўлланилади. Солиштириш элементини белгилашнинг бошқача кўринишлари ҳам мавжуддир (2д). Бундан кейинги ўрганишларда 2а расмдан фойдаланамиз. 3 расмда тўғридан-тўғри ва билвосита созлашнинг функционал схемалари кўрсатилган. a) X 2 () X 1 + X 3 б) X 2 () X 1 + X 3 + ( 0 )г) X 1 X 3 X 2 Юклама Кириш + - - a)КЭ Ce 3 O O в) X 1 X 2 X 3 д)X3 X2 X1

3-расм . О-Объект, СезЭ-сезгир элемент, КЭ-кучайтириш элементи, F Э-куч элементи, СО-созлаш аъзони, ТБ-тескари боғланиш, ДЭ-дифференциалловчи элемент. Чизмада элементлар тўғри тўртбурчак шаклида берилиб, ичида қисқартирилган ҳолда шартли белгиси кўрсатилган. Бошқариш жараёни учун муҳим бўлган ва бошқариш обҳектининг ҳолатини тавсифловчи параметр тизимнинг чиқишдаги ўзгарувчиси ёки чиқишдаги сигнал деб аталади. Чиқиш сиганаллари маҳлум бир физик катталик сифатида кузатилиши мумкин бўлган нуқталар эса тизимнинг чиқиши дейилади. Хар қандай бошқариш обҳекти ва элементи ташқи таҳсирни сезиши (қабул қилиши) мумкин. Ташқи таҳсирлар кириши кўрсатилган жой кириш деб аталиб, барча ташқи таҳсирлар ўз навбатида берилаётган ва тойдирувчи таҳсирларга бўлиниши мумкин. Бошқаришнинг масалалари ва натижалари ҳақидаги маҳлумотлар билан боғлиқ бўлган сигналлар фойдали кириш сигналлари деб аталадилар. Бошқаришнинг масалалари ва натижалари билан боғлиқ бўлмаган сигналлар ҳам мавжуд бўлиб, улар ҳ алақит сигналлари дейилади. Кириш ва чиқиш тушунчаси шартли тушунча бўлиб, ҳар доим фақат маҳлум бир тизим учун тааллууқлиқдир. Бир киришга ва бир чиқишгагина эга бўлган тизим бир ўлчовли тизим деб аталади. Бир неча кириш ва чиқишга эга бўлган тизимлар эса кўп ўлчовли дейилади. Биргина асосий тескари боғланишга эга бўлган бир ўлчовли тизимлар бир контурли тизимлар деб аталадилар. Асосий тескари боғланишдан ташқари КЭ FЭ ТБ CO O CeзЭ DЭКириш + Wру х Юклама

яна бир неча ички алоҳидадан элементларни ўз ичига олган бирўлчовли тизимлар кўп контурли тизимлар деб аталади. Кўп ўлчовли тизимлар ҳар доимо кўп контурли бўлади.

Адабиётлар: 1. Терия автоматического управления, под редакцией А.А. Воронова. Москва, «Вусшая школа», 1986 г. 367с. 2. Основ теории автоматического регулирования. Под редакцией В.И. Крутова. Москва “Машиностроение”, 1984 г. 368 с. 3. Д.А. Мирахмедов. Автоматик бошқариш назарияси. Тошкент, “Узбекистон”, 1993 й. 285 б. 4. П.В. Куропаткин. Теория автоматического управления. Основ теории управления. Москва, «Вусшая школа», 1973 г. 527 с.

Похожие

Низо ва стрессларни бошқариш

Хаяжонланиш ва низоларни бошқариш

Меҳмонхона ва ресторанларни бошқариш

Ташкилотлар ва уларни бошқариш

Иқтисодий тараққиётнинг умумбашарий қонуниятлари