Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби - Экономика - Рефераты

Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

243 KB

Харажатларни туркумлаш ва уларнинг ҳисоби Режа: 1. Харажатлар моҳияти ва туркумлаш. Технологиянинг таъсири. 2. Ишлаб чиқариш харажатларини асосий, ёрдамчи ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатувчи бўйича ҳисобга олишни ташкил этиш. 3. Бошқарув ҳисобида счетлар режаси. Ўзгарувчан ва доимий харажатлар

Харажатлар моҳияти ва туркумлаш. Технологиянинг таъсири. Харажатлар бошқарув ҳисобининг асосий объекти ҳисобланади. Харажатлар деганда, кўзланган мақсадларга эришиш учун (маҳсулот ишлаб чиқариш, товар хариди, хизматлар) сарфланган ресурслар қийматининг пулдаги ифодасидир. Ушбу атама жуда кўп маънога эга бўлиб ва турли хил вазиятларда турли хил типдаги харажатлар қўлланилади. Бошқариш учун менежерларга фақат умумий харажатлар тўғрисидаги маълумотлар етарли бўлмасдан, балки у ёки бу объект бўйича амалга оширилган харажатлар тўғрисида деталли маълумотлар талаб қилинади (маҳсулот ёки унинг партияси, мижозларга банкда ёки поликлиникада кўрсатилаётган хизмат таннархи, машина саот, иш соати ва унинг қиймати, бошқарув харажатлари ва бошқалар). Харажатлар тушунчаси таннарх тушунчасидан кенгроқдир. Харажатлар корхона ўз мақсадларига эришиш учун ва олдига қўйган вазифаларни ҳал қилиш учун амалга оширган сарф ва чиқимларнинг пулдаги ифодасидир. Таннарх эса маҳсулотларни ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ва хизматларни кўрсатиш орқали маҳсулот қийматини яратиш билан боғлиқ харажатлардир. Бундай харажатларни ишлаб чиқариш харажатлари ҳам деб аташади. Аслида, ниманингдир таннархи аниқланса у таннарх объектига айланади. Таннарх объекти бўлиб маҳсулот ёки хизматлар (ишлаб чиқарилган маҳсулот, масалан персонал компьютерни ишлаб чиқариш, хонани ижара олиш, Тошкентдан - Самарқандга учиш) ёки лойиҳалар бўлиши мумкин (уй қуриш, завод қуриш, асбоб-ускуналарни ўрнатиш). Бундан ташқари таннарх объекти сифатида бўлимлар ҳам қаралиши мумкин (хуқуқий бўлим, лойиҳалаштириш бўлими, савдо бўлими). Уларни қуйидаги чизмада келтиришимиз мумкин (1-чизма)

Таннарх объектлари Фаолият ва операциялар Маҳсулот ёки хизматлар Лойиҳалар Бўлимлар Дастурлар Таннарх тизимидаги счётлар икки босқичдаги тармоқларни қамраб олади: (1) Харажатларни маълум таснифлаш белгилари бўйича аккумляциялаш (тўплаш), масалан, фойдаланилган хом-ашё ва материаллар, ишлатилган ёқилғи, жойлаштирилган реклама, иш ҳақи ва харажатларнинг бошқа элементлари бўйича; (2) Таннархни тақсимлаш - бу тўпланган харажатларни маълум мезонлар бўйича таннарх объектларига идентификациялашдир. Харажатлар ҳисобини ташкил қилишнинг иқтисодий мақсадларга энг мувофиқ тизими - бу қарорларни маълум турдаги гуруҳларга ажратиш (масалан, меҳнат ресурслари устидан назорат ёки материалларни ишлатиш) ва уларга монант харажатлар ҳисобининг таллуқли объектларини танлаш ҳисобланади (масалан маҳсулот ёки бўлимлар). Акумляциялашган объектларнинг таннарх объектларига боғлиқлигини қуйидаги чизмада кўришимиз мумкин (2-чизма): Таннархнинг аккумляцияси Таннарх объектлари Хом-ашё ва материаллар бўйича ҳақиқий харажатлар Ишлаб чиқариш бўлими А Маҳсулот В Маҳсулот С Маҳсулот Бўлимнинг самардорлиги маҳсулот таннархини аниқлаш, маҳсулотнинг нархини белгилаш ва маҳсулотга доир қарорлар қабул қилишда ва менежмент мақсадларида фойдланилади.

Харажатлар ҳисобининг асосий мақсади заҳираларни баҳолаш учун калкуляция қилиш ва фойдани аниқлашга қаратилган. Ҳозирги замон бошқарув ҳисобида унинг анъанавий бошқарувда қуйидаги масалаларни ҳал қилишда ишончли ахборот базасини таъмин этишга қаратилган. 1. Қайси маҳсулотни ишлаб чиқаришни давом эттириш? ёки тўхтатиш? 2. Комплектловчи (бутловчи) буюмларни ўзимизда ишлаб чиқариш керакми ёки харид қилиб олиш? 3. Қандай нарх белгилаш керак? 4. Таклиф қилинган асбоб-ускуналарни харид қилиб олиш керакми? 5. Ишлаб чиқариш технологияси ва ташкил этилишини алмаштириш керакми? 6. Менежерни хизмат вазифаси бўйича кўтариш керакми? 7. Ушбу цехни ёпиш керакми ёки давом эттириш? Ҳозирги кунда харажатлар (таннарх) ҳисоби тизим сифатида юзага келмоқда. Таннарх ҳисоби тизими - бу таннарх объектига доир бўлган ахборотларни ўлчаш, ёзувини амалга ошириш, таҳлил ва интерпритация қилиш ҳамда таннарх ҳисоботини тузишда қўлланиладиган мунтазам-даврий жараёнлар ва процедуралар мажмуасидан иборатдир. Таннарх ҳисобига доир адабиётларда таннарх ҳисоби тизимининг қуйидаги тўртта бир-биридан фарқ қиладиган фаолиятларини қайд қилишган: 1. Таннархни ўлчаш 2. Таннархнинг ёзувини амалга ошириш 3. Таннархни таҳлил қилиш 4. Таннарх ҳисоботи Таннарх ҳисоби тизими комплекс ишлаб туриши ва қанча ҳажмда ахборотлар қайта ишланиши жараёнига бир қанча омиллар таъсир кўрсатиб туради. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Фирма фаолиятининг миқдорий ҳажми 2. Ишлаб чиқариш жараёнининг тури

3. Фирма томонидан ишлаб чиқарилаётган турли маҳсулотларнинг сони 4. Таннарх ахборотларига нисбатан менежментнинг муносабати 5. Ташқи ўзгарувчи омиллар, жумладан қонунлар ва тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий база. Харажатларнинг таснифига оид қуйидаги концепциялар амал қилади: • Бевосита (тўғридан тўғри) ва билвосита (тўғридан-тўғри бўлмаган) харажатлар. • Ўртача ва умумий харажатлар. • Маҳсулот таннархи ва давр харажатлари • Ўзгарувчан ва доимий харажатлар • Релевант ва норелевант харажатлар • Сақланиш мумкин бўлган ва сақланиб бўлмайдиган харажатлар • Назорат қилинадиган ва назорат қилинмайдиган харажатлар • Қайтарилмайдиган харажатлар • Алтернатив харажатлар • Ўсиш (инкремент) ва маржинал харажатлар Харажатлар бир қанча белгилар бўйича таснифланади. Таннарх объектларига олиб бориш усулига қараб: бевосита ва билвосита харажатларга бўлинади. Бевосита (тўғридан-тўғри) харажатлар - бу аниқ таннарх объектига иқтисодий моҳиятига кўра тўғридан тўғри идентификацияланадиган (олиб бориш мумкин бўлган) харажатлардир. Масалан, стол ишлаб чиқаришда ишлатиладиган тахтани аниқ стол турига олиб борилиши мумкин. Худди шунингдек, агар у ёки бу столни ишлашда аниқ ишчиларнинг сарфлаган иш саоатлари аниқ бўлса, иш хақи харажатларини ҳам стол турларига тўғридан-тўғри идентификациялаш мумкин. Шу боис, бу харажатларни бевосита (тўғридан-тўғри) харажатларга киритишимиз мумкин. Билвосита харажатлар (тўғридан тўғри бўлмаган) харажатлар - бу аниқ таннарх объектига иқтисодий моҳиятига кўра тўғридан- тўғри идентификацияланмайдиган (олиб бориш мумкин бўлмаган) харажатлар дир.

Масалан, маҳсулот сифати бўйича инспекторнинг иш хақи, ишлаб чиқариш биносининг ижара харажатларини у ёки бу маҳсулот турига тўғридан тўғри олиб бориш имкони йўқ ва шу боис, бундай харажатлар билвосита харажат сифатида тан олиниши керак. Баъзи ҳоллар да айрим турдаги харажатларни у ёки бу турдаги маҳсулотларга олиб бориш имкони бўлсада, уларнинг иқтисодий салмоқлилиги ва ҳисоб харажатларини камайтириш мақсадида улар билвосита харажат сифатида ҳисобга олинади. Масалан, стол ишлаб чиқаришда ишлатилган миқ ва бошқа ёрдамчи материалларнинг қийматини у ёки бу стол тури таннархига тўғридан-тўғри олиб бориш имконияти бўлсада, ушбу харажатларнинг салмоқлилиги ва ҳисоб-китобларни қийинлаштирмаслик мақсадида бу турдаги харажатлар билвосита харажатларга олиб борилади. Бевосита ва билвосита харажатларни фарқлаш таннарх объетига боғлиқ бўлади. Масалан, ишлаб чиқариш асбоб-ускуналарига хизмат кўрсатувчи устонинг иш хақи агар таннарх объекти ишлаб чиқариш цехи бўлса, у бевосита харажат бўлиши мумкин, агар таннарх объекти маҳсулотлар бўлса, у ҳолда устонинг иш хақи билвосита харажат бўлади. Ўртача ва умумий харажатлар, маҳсулот таннархи ва давр (операцион) харажатлари, ўзгарувчан ва доимий харажатларнинг моҳияти ва мазмунини алоҳида саволларда кўриб ўтамиз. Қабул қилинаётган қарорларда аҳамиятлилигига қараб: релевант ва норелевент харажатларга бўлинади. Релевант ва норелевант харажатлар . Амалиётга кўп ҳолларда харажатларни қабул қилинаётган қарорларда аҳамиятлилигига қараб, таснифлаш ҳам маълум аҳамият касб этади. Релевант харажатлар - бу қарорлар қабул қилиш натижасида ўзгариб турадиган келгуси харажатлар ҳисобланади. Қабул қилинадиган қарорларга боғлиқ бўлмаган харажатлар норелевант харажатлар деб аталади. Масалан, автомобилларга тўланадиган солиқ ва унинг суғуртаси бўйича харажатлар ходимнинг хизмат машинасида келиши, ёки жамоат транспортида келиши борасида қабул қиладиган қарорига боғлиқ эмас.

Демак, бу норелевант харажатга мисол бўла олади. Лекин, бензин харажатлари ушбу қарорга бевосита боғлиқ ҳисобланади. Бундай ҳолда ушбу харажат релевант харажат ҳисобланади. Бошқа бир мисол келтирамиз. Компания бир неча йил олдин 100 п.б. га хом-ашё сотиб олган. Ҳозирги кунда ушбу материални амалдаги буюртмаларни бажаришда ишлатиш ёки уни сотиш имконияти йўқ. Олдинги истеъмолчилардан бири ушбу материалдан фойдаланса бўладиган буюртма таклиф этмоқда ва буюртма учун 250 п.б. ни тўлашга рози эканлигин билдирмоқда. Ушбу материални буюрмачи талаб қилгандек қайта ишлаш учун компания 200 п.б. миқдорида қўшимча қайта ишлаш харажатларини амалга оширади. Ушбу лойиҳани таҳлил қиладиган бўлсак, харажатларнинг релевант ва норелевант эканлигини аниқлаб олиш зарур ҳисобланади. 200 п. бдаги материал харажатлар буюртмани қабул қилиш ёки қилмасликдан қатъий назар юз беради, чунки буюртмани қабул қилмаганда ҳам ушбу материаллардан фойдаланиш имкони йўқ, фақат уларни ҳисобдан чиқариб ташлаш керак бўлади, яъни бу норелевант харажат ҳисобланади. 300 п.б қайта ишлаш харажатлари фақат лойиҳани қабул қилган тақдирдагина юз беради. Демак бу харажат релевант харажат ҳисобланади. Энди ушбу буюртмани қабул қилиш керакми ёки йўқми деган саволга жавоб топиш учун умумий тушумдан фақат релевант харажатларни айириш керак, яъни 400п.б.- 300п.б= 100 п.б. Бундан кўриниб турибдики мавжуд материалларга бундан ортиқ наф олиш имконияти бўлмаганлиги учун буюртмани қабул қилиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу буюртманинг қабул қилиниши 200 п.б. муқаррар норелевант харажатни 100 п.б. тушириш имкониятини бераяпди. Ҳисоб-китоблар натижаларини қуйидаги жадвалда расмийлаштирамиз.

жадвал Релевант ва норелевант харажатлар гуруҳларига ажратиш Харажатларни бошқарув қарорларига боғлиқ ёки боғлиқ эмаслигига ажратиш қарорлар қабул қилишда катта аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш ва менежментни бошқариш даражасига боғлиқлигига қараб: сақланиш мумкин бўлган ва сақланиш мумкин бўлмаган харажатларга бўлинади. Сақланиш мумкин бўлган ва сақланиш мумкин бўлмаган харажатлар. Сақланадиган харажатлар бу фаолиятни нормал ташкил қилган ҳолларда сақланиш мумкин бўлган харажатлар ҳисобланади. Масалан, жарима ва пенья харажатлари, нормадан ортиқча қилинган харажатлар. Сақланиш мумкин бўлмаган харажатларга ҳар қандай ҳолатда юз бериши муқаррар бўлган харажатлар киради. Масалан, товарларнинг меъёрдаги камайишини киритишимиз мумкин. Қайтариб бўлмайдиган харажатлар. Бу олдин харид қилиб олинган ресурслар бўйича харажатлар бўлиб уларнинг мавжудлиги келгусида улардан фойдаланиш турли хил альтернатив вариантларига боғлиқ бўлмайди. Юқоридаги мисолда олдин харид қилинган ва ишлатиш ёки сотиш имконияти бўлмаган 200.0 п.б. материал бўйича харажатлар қайтариб бўлмайдиган харажатларга типик мисол қилиб олишимиз мумкин. Харид қилинган материаллар ва молк-мулклар бўйича йўқотишларни қайтариб бўлмайдиган харажатларга киритиш мумкин. Альтернатив (муқобил) харажатлар. Бир қанча харажатлар бошқариш қарорларини қабул қилиш нуқтаи назаридан одатдаги бухгалтерия тизимида ҳисобга олиниши мумкин бўлмай қолади. Ушбу тизимда ҳисобга олинадиган харажатлар ўтган тўловларга ёки аниқ вақтда келгусида тўланадиган мажбуриятларга асосланади. Бироқ қарорлар қабул қилишда шундай

харажатларни ҳам ҳисобга олиш зарурияти туғиладики, қайсики ушбу харажатлар реал пул тўловларини талаб этмайди. Бундай харажатлар альтернатив харажатлар деб аталади. Альтернатив харажатлар - бу бошқа вариантлардан воз кечилиб битта вариант танлаш натижасида йўқотилиши мумкин бўлган имкониятларни ўлчовчи харажатлардир. Масалан, компанияда махсус компонентларни ишлаб чиқариш бўйича контракт тузиш имконияти туғилди. Ушбу буюмни тайёрлаш учун Х асбоб- ускуналарда 100 машина соат ишлаш талаб этилади. Ушбу Х асбоб-ускуна А турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун тўлиқ қувват билан ишлайди. Янги контрактни бажаришнинг ягона йўли А маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартириш ҳисобланади. Натижада компания 350 п.б. миқдорида тушумдан маҳрум бўлади. Контрактни амалга ошириш 1500,0 п.б. қўшимча ўзгарувчан харажатларни амалга оширишига тўғри келади. Агар компания ушбу шартномани имзолаган тақдирда А турдаги маҳсулотни ишлаб чиқишни қисқартириш натижасида 350.0 минг сўмлик тушумдан маҳрум бўлади. Бу альтернатив харажат ҳисобланиб, янги контракт тузилаётганда ҳисобга олиниши лозим. Ушбу мисолда 350+1500=1850.0 минг сўмдан кам бўлмаган суммага контракт суммасини тузиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Назорат қилинадиган ва назорат қилинмайдиган харажатлар. Барча харажатлар маълум бошқарув даражасида назорат қилинади. Жавобгарлик марказлари бўйича харажатлар тўғрисида ҳисобот тайёрланаётганда бухгалтерлар қуйи бошқарув поғоналарида харажатларни назорат қилинадиган ва назорат қилинмайдиган харажатларга ажратилади. Барча харажатлар юқори пағонадаги менеджерлар томонидан назорат қилинади, лекин барча харажатлар ўрта ёки қуйи бўғин бошқарувчилари томонидан ҳам назорат қилинавермайди. Масалан, цех бошқарувчиси томонидан хом-ашё сарфи, электр энергия сарфи, меҳнат сарфи назорат қилинсада, ижара харажатлари ва ташқи ташкилотларнинг хизматлари назорат қилинмайди. Шу боис, ташкилотда харажатларни бошқарувчилар ваколатларидан келиб чиқиб улар томонидан назорат қилинадиган

харажатлар таснифланиб чиқилиши харажатларни бошқаришда катта аҳамият касб этади. Ўсувчи (инкремент) ва маржинал (чегараланган) харажатлар . Ўсувчи (баъзан қўшимча, инкримент ёки дифференциаллашган) харажатлар ва тушумлар - бу кўриб ўтилаётган маҳсулот тури учун таҳлилининг ҳар бир вариантида амалга ошрилаётган харажатлар ва даромадлар ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Масалан, ушбу ҳафта ичида корхона маҳсулот ҳажмини 2000 тадан 2200 бирликга оширганда қўшимча харажатлар, ушбу 200 бирликни ишлаб чиқариш учун ўсувчи харажатлар тушунилади. Ўсувчи харажатлар ўз таркибига доимий харажатлари олиши ёки олмаслиги мумкин. Агар қарор қабул қилиниши натижасида доимий харажатлар ўзгарган тақдирда улар қўшимча харажатлар бўлиб ҳисобланади. Агар қарор қабул қилиниши натижасида доимий харажатлар ўзгаришсиз қолса, у ҳолда ўсувчи доимий харажатлар нолга тенг бўлади. Ўсувчи даромадлар/харажатлар бўйича қарор қабул қилиш қоидаси қуйидагича: Агар қўшимча даромадлар қўшимча харажатлардан ошса, у ҳолда қарор қабул қилиш мумкин. Акс ҳолда-бош тортиш керак. Маржинал харажатлар ва маржинал тушумлар - бу фақат қўшимча бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланадиган қўшимча харажатлар/ тушумлар тушунилади. Бошқарув ҳисоби бўйича ўқув қўлланмасида қуйидаги мисол келтирилган. Сотишдан олинган тушум (даромад): 50 000 бирлик ҳар бири 20 п.б сотилди ......................................... 1000 000 Муомала харажатлари : Реклама харажатлари ……………………………………………… 100 000

Товарлар сбити билан машғул персоналнинг иш ҳақи……… 80 000 Сотувчиларнинг йўл (командировка) харажатлари .......................... 50 000 Савдо биносини ижара тўловлари ...................................................... 10 000 Компания раҳбарияти келгуси йили Ўзбекистоннинг шимолида сбит бўйича янги ҳудуд очиш масаласини кўриб чиқмоқда. Реклама харажатларини 30%га ошириш ва янги бозорда товарларни сотиш билан шуғулланадиган сотувчи лавозими киритилиб, унинг йиллик иш ҳақи 15 000 п.б. мўлжалланмоқда. Бундан ташқари командировка харажатларини 10%га ошириш кутилмоқда. Сбитнинг янги ҳудуди учун сотишнинг йиллик режаси амалдаги нархларда 10 000 бирлик маҳсулотни ташкил этмоқда. Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатларининг мўлжалдаги қиймати маҳсулот бирлигига 5 п.б. ни ташкил этади. Ушбу қарорни асослаш учун инкремент даромадлар ва харажатлар солиштирилиб кўрилади. Инкремент даромадлар (10 000 бирлик х 20 п.б.) ........................... 200 000 Инкремент харажатлар: Реклама харажатлари (100 000 п.б. х 30%) ....................... 30 000 Иш ҳақи .................................................................................... 15 000 Йўл ҳақи (командировка) (50 000 п.б. х 10%) ................... 5 000 Ишлаб чиқариш харажатлари (10 000 п.б. х 5 п.б). . . . 50 000 (100 000) Инкремент фойда ................................................................................ 100 000 Ушбу ҳисоб-китоблардан кўриниб турибдики, компаниянинг сбит бўйича янги ҳудудни очиш ҳисоб-китоблари шуни кўрсатмоқдаки ушбу лойиҳа компанияга 100 000 п.б.да қўшимча (инкремент) фойдани таъмин этиш имкониятини бермоқда.

Ишлаб чиқариш харажатларини асосий, ёрдамчи ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатувчилар бўйича ҳисобга олишни ташкил этиш. Маҳсулот таннархи ва давр харажатлари. Харажатларни фойдани ҳаракатлантириш даврига олиб борилишига қараб: маҳсулот таннархи ва давр харажатлари. Уларнинг таркибий қисмларини чизмада акс эттириш мумкин. Маҳсулот таннархи - бу савдо корхоналарида товарларни харид қилиш, ишлаб чиқариш корхоналарида эса маҳсулотни ишлаб чиқиш харажатларидир. Ушбу таърифга асосланиб қуйидаги тенгликни келтириб чиқариш мумкин: Маҳсулот таннархи = Ишлаб чиқариш харажатлари (1.1) Ишлаб чиқариш корхоналарида маҳсулот таннархи учта таннарх элементидан ташкил топади: (1) Бевосита (тўғридан-тўғри) материал (2) Бевосита (тўғридан-тўғри) меҳнат (3) Устама ишлаб чиқариш харажатлари (Билвосита харажатлар) Демак, маҳсулот таннархи учта категориядаги таннарх элементларининг йиғиндисидан иборат: Маҳсулот таннархи = бевосита материал + бевосита меҳнат + устама ишлаб чиқариш харажатлари. Бевосита (тўғридан-тўғри) материал бу ишлаб чиқаришда унинг асосини ташкил этадиган, яъни тайёр маҳсулот шу материалдан яратиладиган хом-ашё ва заҳирадир. Масалан, чўян ишлаб чиқаришда асосий бевосита материал бўлиб темир ҳисобланади. Чўян эса пўлат ишлаб чиқариш учун бевосита материал бўлиб хисобланса, пўлат ўз навбатида автомобил ва бошқа оғир саноат учун тўғридан-тўғри материал бўлиб хизмат қилади. Ишлаб чиқаришда ёрдамчи ёки иккиламчи аҳамиятга эга бўлган материаллар ҳам ишлатилади. Бундай материаллар билвосита харажатлар бўлиб уларни ишлаб чиқариш устама харажатларига олиб бориш қабул қилинган.

Бевосита (тўғридан-тўғри) меҳнат бу ишлаб чиқаришга жалб қилинган материалларни тайёр маҳсулотга айлантириш ва маҳсулот турларига тўғридан-тўғри идентификациялаш мумкин бўлган харажатдир. Масалан, бевосита меҳнатга фақат А маҳсулот турини ишлаб чиқариш билан, яъни бошқа турдаги маҳсулот ишлаб чиқариш билан аралашмайдиган ишлаб чиқариш ишчиларининг иш ҳақи харажатлари киради. Бевосита меҳнат харажатларини топиш учун таннарх объекти бўлган маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита машғул бўлган ишчиларнинг меҳнат соатларини меҳнат соати ставкасига кўпайтириш орқали топилади. Ишлаб чиқариш билан билвосита алоқадор бўлган ва уларнинг меҳнати бир қанча таннархи объекларига таллуқли бўлган ҳолларда ишчиларнинг меҳнати билвосита харажат сифатини эътироф этилиб ишлаб чиқариш устама харажатларига олиб борилади. Устама ишлаб чиқариш харажатлари ( manufacturing overhead MOH ) - бу маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш жараёнида қатнашадиган тўғридан-тўғри материал ва тўғридан-тўғри меҳнат харажатларидан ташқари барча амалга оширилган билвосита ишлаб чиқариш харажатларидир. Ушбу харажатларни завод устама харажатлари, завод билвосита харажатлари ёки сервис корхоналарида сервис устама харажатлари, қурилиш корхоналарида қурилиш устамаси ҳам деб аталади. Айрим кишилар устама ишлаб чиқариш харажатларини сотиш ва маъмурий харажатлар билан чалкаштиришади. Шуни таъкидлаш лозимки, устама ишлаб чиқариш харажатлари бу ишлаб чиқариш харажатларининг таркибий қисми ҳисобланади. Устама ишлаб чиқариш харажатлари маҳсулот таннархининг таркибий қисми бўлиб, бошқа тўғридан-тўғри харажатлардан фарқловчи энг муҳим хусусияти унинг у ёки бу маҳсулот турига, яъни таннарх объектига тўғридан-тўғри йўл билан идентификация қилиш (олиб бориш) имконияти бўлмаслигидир. Устама ишлаб чиқариш харажатларининг иккита энг катта моддаси қайд қилиш лозим. Бу билвосита материал ва билвосита меҳнат харажатларидан ҳисобланади. Қолган устама ишлаб

чиқариш харажатларини оккупенси ёки қувватли харажатлар ҳам деб аталади. Уларга қуйидагилар киритиш мумкин: 1. Бино ва асбоб-ускуналар лизинг тўловлари ва ижара харажатлари 2. Бино ва асбоб-ускуналар амортизацияси 3. Иситиш, ёритиш ва энергия харажатлари 4. Машина ва асбоб-ускуналарга техник хизмат кўрсатиш 5. Ишлаб чиқариш персоналини овқатлантириш, чой (кофе) ва сув 6. Ишлаб чиқариш жиҳозларининг суғуртаси ва мол-мулк солиғи 7. Башқа харажатлар Бошқа устама ишлаб чиқариш харажатларига ишчиларнинг соғлиқ суғуртаси, чиқиш нафақалари, корхона ҳисобидан тўланадиган пенсия тўловлари, супервайзорлар иш ҳақи ва бошқа умумзавод харажатларини киритиш мумкин. Мамлакатимиз амалиётида счетлар режасида устама ишлаб чиқариш харажатларини умумзавод ва умумишлаб чиқариш харажатлари счётлари орқали ҳисобга олиш мўлжалланган. Савдо корхоналарида товарлар қайта сотиш учун харид қилинади. Савдо жараёнида улар қайта ишланмайди. Натижада ушбу жараёнда уларнинг харид қиймати ўзгармайди ёки кам даражада ўзгаради. Товарларни харид қилиш билан боғлиқ харажатлар уларнинг таннархига киритилади. Давр харажатлари сотиш харажатлари ва маъмурий-бошқарув харажатларидан ташкил топади. Сотиш харажатларига тайёр маҳсулотларни сақлаш ва уларни харидорларга етказиш билан боғлиқ харажатлар киради. Буларга реклама, бозорни тадқиқ қилиш, сотишга доир иш ҳақи ва комиссионлар, тайёр маҳсулотларни жўнатиш ва сақлаш харажат моддаларини киритиш мумкин. Ушбу харажатларни сотиш харажатлари деб тан олишнинг сабаби ушбу харажатлар маҳсулот ишлаб чиқарилиб бўлгандан кейин юз беради ва шу боис айрим моддаларини маҳсулот таннархига қўшиш имконияти бўлмайди.

Масалан, тайёр маҳсулотларни омборда сақлаш, уларни упаковкалаш, омбор ишловларини бериш тайёр маҳсулот омборга кирим қилингандан кейин юзага келади. Ушбу харажатлар маҳсулот қийматига таъсир этсада, уларни маҳсулот таннархига киритиб бўлмайди, чунки маҳсулот таннархини калкуляция қилиш жараёни якунланган ҳисобланади. Шу боис, таъкидлаш лозимки сотиш харажатлари бу тайёр маҳсулот ишлаб чиқарилгандан кейин уни харидорларга етказиб бергунга қадар юз берган харажатлар сифатида тан олинади. Маъмурий-бошқарув харажатлари юз бериш вақтидан (тайёр маҳсулот ишлаб чиқишгача ёки ундан кейин) қатъий назар давр харажатлари деб эътироф этилади. Уларга топ менеджерлар ва маъмурий-бошқарув ходимлари ҳисобланган стаф бўлимлар, жумладан молиявий департамент, персонал департаментларни сақлаб туриш харажатларини киритиш мумкин. Харажат моддаларига маъмурий- бошқарув аппарати иш ҳақи, офис харажатлари, офис ижараси, тадқиқотлар ва таррақий этиш харажатлари ва бошқа маъмурият билан боғлиқ харажатларни қайд қилиш мумкин. Нима учун ишлаб чиқаришга оид бўлмаган харажатлар давр харажатлари деб тан олиниб улар ТМЗлар таннархига киритилмайди. Бунинг умумэътироф этилган иккита сабаби мавжуд. Биринчидан, ТМЗлар актив ҳисобланади, қайсики ўз вақтида ва келгусидаги тушумларни ҳаракатга келтириш учун харид қилиб олинган. Маҳсулотларни тайёрлаш билан боғлиқ харажатларни маҳсулотлар таннархини қоплаш учун зарур бўлган келгусидаги тушумларни ҳаракатга келтирувчи восита сифатида қаралиши мумкин. Бироқ, ишлаб чиқаришга оид бўлмаган харажатларнинг келгусидаги тушумларни ҳаракатга келтиришда иштирок этишига кафолат амал қилмайди, чунки улар маҳсулот қийматининг ошишини таъмин этмайди. Иккинчидан, кўпгина ишлаб чиқаришга оид бўлмаган харажатлар (масалан, реализация бўйича харажатлар) ишлаб чиқарилган маҳсулот заҳираларда бўлган даврда юз бермайди. Шу боис, ушбу харажатларни ТМЗларни баҳолашда ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ ҳисобланмайди.

Ишлаб чиқариш корхоналарида материаллар меҳнат ва асбоб- ускуналар ёрдамида янгидан маҳсулотга айлантирилади. Ишлаб чиқариш жараёнида тайёр маҳсулот таннархи шаклланади ва у реализация қилинган ва реализация қилинмаган маҳсулотга тақсимланади. Давр харажатлари эса реализация қилинмаган тайёр маҳсулотга тақсимланмасдан тўғридан-тўғри ушбу даврнинг даромадлари ҳисобидан қопланилади. Ушбу боғлиқликни қуйидаги чизмада кўрсатишимиз мумкин бўлади: Ишлаб чиқариш Маҳсулот Реализация харажатлари таннархи қилинмаган Ишлаб чиқаришга Давр харажатлари оид бўлмаган харажатлар чизма. Маҳсулот таннархи ва давр харажатлари ҳисоби. Тайёр маҳсулотнинг сотиш таннархи (Реализация қилинган маҳсулот таннархи) ва давр харажатлари тўғрисидаги маълумотлар корхонанинг молиявий натижалари тўғрисидаги ҳисоботида акс эттирилади (1.4-жадвал). жадвал “ American Oilseeds and Grains ” МЧЖ Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот 31 декабр билан якунланадиган 2008 йил учун Реализация .............................................................................................. 9850.0 Тайёр маҳсулотнинг сотиш таннархи : 1 январда тайёр маҳсулот қолдиғи ....................................... 55.0 Ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот таннархи ................ 6138.0 Сотишга мўлжалланган маҳсулот таннархи .................. 6193.0 Айирилади: 31 декабрда тайёр маҳсулотлар қолдиғи. . . .65.0 Тайёр маҳсулотнинг сотиш таннархи ............................................................. 6128.0 Ялпи фойда (ялпи маржа) ........................................................................ 3722.0 Давр (операцион) харажатлар :

Сотиш харажатлари ............................................................... 1150.0 Маъмурий-бошқарув харажатлар ...................................... 1450.0 Жами операцион харажатлар ……………………………… 2600.0 Операцион фойда …………………………………………. .1122.0 Ушбу ҳисоботда сотиш ва маъмурий-бошқарув харажатларини уларнинг моддалар гуруҳлари бўйича ҳам бериш мумкин. Бу ўз навбатида унинг аналитиклигини оширади. Маҳсулот таннархи кўрсаткичларини бухгалтерия счётларида акс эттириш муҳим аҳамият касб этади. Чунки, ҳисобот учун маълумотлар бухгалтерия счётларидан олинади. Бухгалтерия счётларини юритиш тартиби корхона таннархи ҳисобини юритишнинг тизимларига боғлиқ бўлади. Маҳсулот ишлаб чиқариш типи, қўлланиладиган тизими ва маҳсулот типи боғлиқлигини қуйидаги жадвалда келтириш мумкин (жадвал) . жадвал Маҳсулот ишлаб чиқариш фаолияти ва таннарх ҳисоби тизими Ишлаб чиқариш типи Таннарх ҳисоби тизими Маҳсулот типи Ишларни амалга ошириш Касалхоналар, уй жой қурилиши, консалтинг фирмалари Буюртмали (иш) костинг Оддий Комплект ишлаб чиқариш Мебел ишлаб чиқариш Асосан буюртмали (иш) костинг Турли хил маҳсулотлар Давом этувчи (такрорий) ишлаб чиқариш Компьютер терминали, вилосипед, кийим-бош Асосан жараёнли костинг (операцион) Кўп бўлмаган янги маҳсулот Жараёнли давом этувчи оқим Нефтни қайта ишлаш, краска, химия Жараёнли костинг Стандартлашган Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, турли компаниялар ишлаб чиқаришнинг хусусиятларидан келиб чиқиб бошқа бошқа таннарх ҳисоби тизимини танлайди. Биринчи типдаги корхоналар бу ҳар бир мижозга индивидуал ёндашган ҳолда унинг буюртмасидан келиб чиқиб иш бажаради. Ҳар бир индивидуал иши бошқа бажарган ишларидан фарқ қилади. Ҳар бир

бажарилган иш индивидуал маҳсулот деб қаралади. Ушбу типдаги ишлаб чиқаришларга консалтинг фирмалари ишлари, қурилиш шартномалари бўйича бажарилган ишлар, нашриёт хизматлари, тиббиёт хизматларига доир ишларни мисол келтириш мумкин. Бундан ишларни бажарувчи фирмалар буюртмали (иш) костинг тизимини қўллайди. Ҳар бир буюртма (иш)нинг таннархи алоҳида ҳисобланади. Иккинчи типдаги ишлаб чиқариш бу бир комплект маҳсулот учун зарур компонентларни ишлаб чиқарувчи корхоналар бўлиб, турли хил қисмлар йиғилиб битта комплект маҳсулотни ташкил этади. Мисол учун мебел ишлаб чиқарувчи корхоналарда турли хил қисмлар йиғилиб стол, стул ва гарнитур ишлаб чиқилади. Бунда барча компонентлар таннархи йиғилиб комплектнинг таннархи чиқарилади. Ушбу корхоналар асосан буюртмали (иш) костинг тизимини қўллашади. Буюртмали костингда ҳар бир буюртма ёки ишлар бўйича харажатлар алоҳида ҳисобга олиб борилади. Устама ишлаб чиқариш харажатлари буюртмалар бўйича тақсимланади. Давом этувчи (такрорий) ишлаб чиқаришга одатдаги кўпчилик бир турдаги ёки бир неча турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни киритиш мумкин. Масалан, озиқ-овқат, кийим-кечак, автомобил ёки компьютер ишлаб чиқарувчиларда битта ёки бир нечта маҳсулот доимий равишда ишлаб чиқилади, яъни маҳсулот буюртма олгандан сўнг ишлаб чиқариш бошланмайди. Ишлаб чиқилган маҳсулот шартнома бўйича харидорларга сотилади. Ушбу типдаги ишлаб чиқаришда маҳсулотга бир ишлаб чиқариш жараёндан кейинги жараёнга ўтиш орқали технологик ишлов амалга оширилади ва охирги босқичда тайёр маҳсулот юзага келади. Натижада ҳар бир технологик жараёнда харажатларни алоҳида юритишга имконият ва зарурият туғилади. Таннархни ҳисобга олишнинг бу тизими жараёнли костинг деб аталади. Юқоридаги қайд қилинган ишлаб чиқаришларда асосан жараёнли костинг қўлланилади. Кейинги типдаги ишлаб чиқариш жараёнли давом этувчи оқим деб аталади. Бу типдаги ишлаб чиқариш буюртмали ишлаб чиқаришга оппозит ҳисобланади.

Бу битта ёки бир хил турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқарувчиларни киритиш мумкин. Бу типдаги корхоналар жараёнли костинг тизимини қўллайди. Буларга мисол қилиб бўёқ ишлаб чиқариш, ун чиқариш, ёғ рафинатини киритиш мумкин. Буюртмали (иш) костинг ва жараёнли костинг таннарх ҳисоби тизимларнинг мазмуни ва қўлланилишини алоҳида мавзуларда кўриб ўтамиз. Бошқарув ҳисобида счетлар режаси. Ўзгарувчан ва доимий харажатлар. Харажатлар таннарх драйвери, яъни маҳсулот ҳажми (фаоллик даражаси) ошиши ва камайишига қараб ўзгариши бўйича “ўзгарувчан” (доимий бўлмаган), “доимий”, “яримўзгарувчан” ва “яримдоимий” харажатларга таснифланади. Таннарх драйвери (омили) бу ҳар қандай омил бўлиб, қайсики унинг ўзгариши таннарх объектига боғлиқ ҳолда жами харажатларнинг ўзгариши сабаб бўлади. Таннарх драйверига кўплаб мисол келтириш мумкин. Масалан, фабрика соҳасида материал таннархи фақатгина ишлаб чиқаришнинг ҳажмига боғлиқ бўлмасдан, балки бошқа омиллар масалан, фойдаланилаётган материалларнинг сифати, ишчиларнинг малакаси , тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришдаги қисмлар сонига ҳам боғлиқ бўлади. Таннарх драйвери сифатида саёҳат мейили, ишлаб чиқариш ҳажми, ишланган соатлар, мижозлар билан мулоқат, иш ҳақи тўловларидаги кечикишлар, линия типи, пул бирлигида сотиш ҳажми ва бошқа таннарх объекти билан боғлиқ бўлган омилларни санаб ўтиш мумкин. Корхоналар таннархи суммаси ва уларнинг қайси таннархи драйверларига боғлиқлигини қуйидаги жадвалда келтиришимиз мумкин:

Таннарх драйвери(омиллари)га мисоллар жадвал Фаолиятнинг жами таннархи Таннарх драйвери (омили) Маҳсулот дизайни Маҳсулот сони, қисмларнинг сони Муҳандислик иши Қисмлар сони, муҳандислик иши ўзгариши буюртмалар сони Материаллар хариди Харид буюртмалари сони, таъминотчиларнинг сони, мулоқатлар вақти, экспедиция вақти Ишлаб чиқариш Ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги миқдори, сетап сони, қисмлар сони Дистрибютор Транспортировка тури, тарозига тортиш, тўхташлар сони, трафикдаги ҳолатлар, тезлик Таннарх драйверлари масаласини чуқурроқ кейинги мавзуларда тўхталиб ўтамиз. Лекин ҳозирги мавзуларда таннарх драйвери сифатида энг асосий омиллар бўлган ишлаб чиқариш бирлиги ҳажми, ишлаган иш соатлари, сотиш ҳажми олинади. Ўзгарувчан харажатлар . Ўзгарувчан харажатлар таннарх драйверига, яъни маҳсулот ҳажми ёки фаолият даражасига тўғридан-тўғри мутонасиб (пропорционал) равишда ўзгаради, яъни маҳсулот ҳажми икки карра кўпайса, ўзгарувчи харажатлар ҳам икки карра кўпаяди. Демак, умумий ўзгарувчан харажатлар чизиқли функция бўлса, ушбу турдаги харажатларнинг маҳсулот бирлигидаги миқдори -доимий миқдор ҳисобланади. Ўзгарувчан харажатларга мисол қилиб ишлаб чиқаришга оид бўлган асосий ишлаб чиқариш материал харажатлари, ишбай иш ҳақи, асбоб-ускуналарнинг ишлаши учун энергия харажатларини келтиришимиз мумкин. Ишлаб чиқаришга оид бўлмаган ўзгарувчан харажатларга сотишдан комиссион тўловлари, сотиш ҳажмига боғлиқ тўланадиган иш ҳақи, харидорларга етказиб бериш бўйича транспорт харажатлари ва бошқа моддаларни киритиш

мумкин. Ўзгарувчан харажатларни чизма кўринишда қуйидагича акс эттириш мумкин (чизма). Ушбу чизмадан кўриниб турибдики ўзгарувчан харажатлар графикда ўсиб борувчи тўғри чизиқ шаклида акс эттирилган. Маҳсулот бирлигига нисбатан графигида эса тўғри чизиқ фаоллик ўқига параллел жойлашган, яъни маҳсулот бирлигига нисбатан ўзгарувчан харажатлар доимий характерга эга бўлган. Ушбу мисолда маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар 10.0 минг сўмни ташкил этади. Доимий харажатлар. Доимий харажатлар ўрганилаётган даврда таннарх драйвери, яъни маҳсулот ҳажми ва фаолият даражасининг катта ўзгариши диапазонида миқдор жиҳатдан ўзгаришсиз қолади. Ушбу харажатларга мисол қилиб амортизация харажатлари, назоратчилар, усталар иш хақи, ижара тўловларини олиш мумкин. Доимий харажатларни чизма кўринишида қуйидагича акс эттириш мумкин (5-чизма) . Чизмадан кўриниб турибдики, умумий доимий харажатлар фаолият активлигининг барча даражаларида бир хил даражасини сақлаб қолади. Бир вақтнинг ўзида маҳсулот бирлигига тўғри келадиган доимий харажатлар активлик даражасига мутоносиб равишда камайади. Масалан, фикслашган харажатларнинг ой мабойнидаги суммаси 5000.0 минг сум бўлса, у ҳолда маҳсулот бирлигига тўғри келадиган доимий харажатлар қуйидагича ўзгаради (жадвал): жадвал Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган доимий харажатлар Ишлаб чиқилган маҳсулот бирлиги миқдори, бирлик Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган доимий харажатлар, минг сўм 1 5000 10 500 100 50 1000 5 Қарорлар қабул қилишда доимий харажатларнинг умумий суммаси тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланиш, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган харажатларга нисбатан афзалроқ ҳисобланади.

Ўзгарувчан ва доимий харажатларнинг муҳим хусусиятли жиҳатини қуйидаги жадвалда келтириш мумкин (жадвал): жадвал Ўзгарувчан ва доимий харажатларнинг хусусиятлари Харажатлар Умумий харажатлар Маҳсулот бирлигига (ўртача харажатлар) Ўзгарувчан Ўзгаради Ўзгармайди Доимий Ўзгармайди Ўзгаради Яримдоимий харажатлар. Доимий харажатлар ишлаб чиқаришнинг аниқ бир релевант диапазонида ўзгармас ҳисобланади. Релевант диапазон бу таннарх драйверининг маълум оралиғи бўлиб, қайсики унда таннарх (тушум) билан таннарх (тушум) драйвери ўртасида амал қилувчи махсус боғлиқлик акс эттирилади. Масалан, ишлаб чиқариш фаоллиги тез пасайган пайтларда, корхона раҳбариятида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга бўлган эҳтиёжнинг тушиши вақтинчалик ҳолат эканлигига ишонч бўлса, ишлаб чиқариш ишчилари ва мастерлар ишни давом эттиришлари мумкин, лекин талабнинг тикланиши юз бермаса, у ҳолда ушбу персонал ортиқча бўлиб қолиши ва ишдан чиқарилиши мумкин. Ёки бошқа бир мисол, корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати маълум бир критик даражага кўтарилгандан кейин корхона қўшимча равишда ходимларни ишга жалб қилиши мумкин, лекин бу жараён бир неча ойга чўзилиши мумкин. Шундай қилиб, бир йил давомида ишлаб чиқариш ходимлари харажатлари маҳсулотга бўлган талаб ўзгариши билан ўзгариши мумкин. Бундай харажатлар яримдоимий ёки зинали ўсувчи доимий харажатлар ҳам деб аталади. Ушбу харажатларнинг ўзгаришини қуйидаги чизмада акс эттиришимиз мумкин. Ушбу мисолда ҳисобот йили учун таннарх драйвери машина-соат олинганда 30.000 м.с. дан 95.000 м.с. гача релевант диапазонда харажатларнинг даражаси 600.000 п.б. ни ташкил этмоқда. Шу билан бир қаторда ушбу чизмада релевант диапазоннинг бошқа оралиғида акс эттириладиган доимий харажатлар ҳам ўз аксини топган.

Мисол учун, агар ҳажм кўрсаткичининг даражаси 30.000 м.с. дан паст бўлса, доимий харажатлар кескин тушуши кузатилади. Бу шу билан изоҳланадики, агар ушбу мисолда ишлаб чиқаришдаги вазиятдан келиб чиқиб таннарх драйвери ҳисобланган машина соат нол даражадан 30.000 м.с. гача бўлган оралиқда хизмат кўрсатувчи ва ижрочи персоналларни қисқартириш натижасида ишдан чиқариши оқибатида юз берган бўлиши мумкин. Бошқа ҳолатда 95.000 м.с. дан юқори ҳажм кўрсаткичига эришилганда доимий харажатларнинг кескин ошишига олиб келади. Бу операцияларни кўпайтиришга ёрдам бериш учун қўшимча персонални жалб қилиш билан боғлиқ бўлади. Доимий харажатларнинг бир йиллик учун аниқланган даражаси кейинги йил учун ўзгариши мумкин. Чунки, таннарх драйверида унга мос келувчи харажатларнинг даражаси ўзгариши мумкин, хусусан ижара суммаси, иш ҳақи даражаси, мол-мулк солиғи даражаси ва бошқалар. Нисбатан қисқа вақт мабойнида харажатлар доимий бўлиши мумкин. Ушбу вақт қанчалик қисқа бўлса, аниқ турдаги харажатларни доимий харажат деб эътироф этиш эҳтимоли юқори бўлади. Масалан, оралиқ вақт бир йил. Менежерларнинг иш хақи, асбоб-ускуналар ёки бинолар амортизациси йил давомида эҳтимол ўзгармайди. Лекин, кейинги йилларда қўшимча менежерлар жалб қилиниши, амортизация меъёрлари ва усуллари ўзгариши мумкин. Аралаш харажатлар . Харажатлар динамикаси кўрилаётганда аралаш харажатларга алоҳида аҳамият қаратиш керак. Аралаш харажатлар ўз таркибига ўзгарувчан ва доимий компонентдаги харажатларни олади. Ушбу харажатларга мисол қилиб асбоб- ускуналарга хизмат кўрсатиш харажатларини келтириш мумкин. Ушбу харажатлар таркибига фаолликнинг ҳар қандай даражасида режадаги хизмат кўрсатиш харажатлари ўзгарувчан, яъни фаоллик даражасига бевосита боғлиқ бўлган харажатлар ҳам киритилади. Ушбу харажатлар ҳатто ишлаб чиқариш амалга оширилмаган тақдирда ҳам мавжуд бўлади. Ушбу қисми эса доимий компонент ҳисобланади (чизма). Бошқа бир мисол қилиб компания вакилларига сотиш учун тўланадиган компенсацион харажатларининг

бир қисми ҳисобланган базали иш ҳақи доимий бўлса, комиссион тўловлар эса ўзгарувчан қисми деб баҳолаш мумкин. Аралаш харажатлар суммаси бу доимий компонент суммаси ҳамда ўзгарувчи компонент суммаси йиғиндисидан иборат бўлганлиги боис уларнинг математик йиғиндисини қуйидагича ифодалаш мумкин: Доимий харажатлар: Y = a Ўзгарувчан харажатлар Y = bX Яримўзгарувчан харажатлар* Y = a + bX *Ушбу тенглама тўғри чизиқли функциянинг тенгламасидир. Ушбу тенгламада Y жами аралаш харажатлар фаолликнинг ҳар қандай даражасида бир хил бўлган доимий харажатлар плюс bX ташкил топган X фаоллик даражасидаги ўзгарувчан харажатлардан иборат. Мисол учун сотиш бўйича вакилнинг базис иш ҳақи 17.000 п.б. ва ҳам бир сотган маҳсулоти учун комиссион 125 п.б. Демак. A = 17.000 п.б., b = 125 п.б. га тенг бўлади. У ҳолда яримўзгарувчан харажатларни ифодаловчи тенглик қуйидаги кўринишга эга бўлади. Y = 17.000 + 125 Х Ушбу формула фаолликнинг исталган даражасида яримўзгарувчан харажатларнинг суммасини аниқлаш имконини беради. Масалан, агар 38 бирлик маҳсулот сотилса сотувчи вакилга тўланадиган яримўзгарувчан харажатнинг суммаси. Y = 17.00. + 125 (38) = 17.000 + 4.750 = 21.750 п.б. га тенг бўлади. Ушбу мисолни график куринишида 8-чизмада акс эттириш мумкин. Ушбу метод менеджерларга харажатларни таннарх омилларига боғлиқ ҳолда таҳлил қилиш имконини беради.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

Номоддий активлар ва уларнинг амортизация ҳисоби

Корхоналарда харажатларни бошқариш

Даромадлар ва харажатларни тан олиш жараёни

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш

Смета тузиш (бюджетлаштириш ва харажатларни назорат қилиш)