Динамикани статистик ўрганиш усуллари - Экономика - Рефераты

Динамикани статистик ўрганиш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Динамикани статистик ўрганиш усуллари Режа: 1. Ижтимоий-и қ тисодий ходисалар динамикасини статитик ў рганиш зарурлиги. 2. Динамика қ аторлари турлари. 3. Динамика қ аторларини та ҳ лил қ илиш к ў рсаткичлари. 4. Динамика қ аторларида ў ртачаларни ҳ исоблашнинг ў зига хос хусусиятлари. 5. Динамика қ аторларида тренд тенгламасини тузиш. 6. Динамика қ аторларида мавсумий тебранишларни статистик ў рганиш.

Ижтимоий ҳодиса ва жараёнлар доимо ҳаракатда, ўзгаришда ва ривожланишда бўлиб, тараққиёт эса оддийдан мураккабга, қуйидан юқорига эскидан янгига қараб боради. Статистика ижтимоий ҳодисаларини фақат мавжуд ҳолатда олиб қарамай, балки уларнинг вақт ичида ўзгаришини ҳам ўрганади. Ижтимоий ҳодисаларнинг вақт ичида ўзгариши статистикада динамика деб, шу жараённи таърифловчи кўрсаткичлар қатори эса динамика қаторлари деб юритилади. Динамика қаторлари қуйидаги икки унсурдан: хронологик моментлар (саналар), даврлар рўйхатидан ва ўрганилаётган ҳодисанинг сони, ҳажми, миқдорини тавсифловчи даражалардан ташкил топади. Динамика қаторларида вақт кўрсаткичи сифатида маълум бир момент (сана) ёки давр (ой, йил) олиниши мумкин. Булардан ташқари аналитик мақсадлар учун ҳисобланган ўртача ва нисбий миқдорлар ҳам динамика қаторларида келтирилиши мумкин. Динамика қаторларини тузишда маълум шарт-шароитларга риоя қилиш лозим.  динамика қаторларининг даражалари бир хил ўлчов бирликларида берилиши керак. Агар биринчи ҳад сўмда ўлчанган бўлса, қолган ҳадлар ҳам шу ўлчов бирликда баҳоланади;  ҳадларнинг ҳисобланган аниқлик даражаси бир хил бўлиши, (0,1, 0,01,0,001 ва ҳ.к.) зарур.  ҳамма к ў рсаткичлар битта методология билан аниқ л анган бўлиши керак. Масалан, аҳоли динамикасини ўрганмоқчимиз. Маълумки, аҳоли мавжуд аҳоли, доимий аҳоли, вақтинча яшовчилар ва бошқа тоифаларга бўлинади. Демак, қаторнинг биринчи ҳадида доимий (ёки бошқа тоифадаги) аҳоли сони берилса, қолган ҳадларда ҳам фақат шу тоифадаги аҳоли сони берилиши керак;  динамика қаторларининг кўрсаткичлари ҳудуд бўйича ҳам таққослама бўлиши шарт. Масалан, Бу х оро вилояти бўйича ке й инги 30 йилда эришилган натижаларни таҳлил қилиш учун динамика қаторлари тузилди.

Бу тузилган қатор ҳадларини таққослаш мумкин эмас, чунки кейинги 30 йил ичида Бухоро вилоятининг ҳудуди ўзгарди, яъни ундан Навоий вилоятига қарашли туманлар ажралиб чиқди, қўшилди ва яна ажралди. Демак, 30 йил учун тузилган ҳадларни таққослаш учун уларни ҳаммасини Бухоро вилоятининг ёхуд янг и , ёхуд эски ҳудуди бўйича ҳисоблаш керак;  динамика қатори кўрсаткичлари даврнинг узун ва қисқалиги бўйича ҳам бир хил бўлиши керак. Статистик кузатиш натижалари икки турдаги мутлақ миқдорлар билан ифодаланади. Биринчи турдаги миқдорлар ҳодисаларнинг аниқ санадаги, моментдаги ҳолатини тавсифлайди. Масалан, аҳоли сони, омонат кассаларидаги пул қўйилмалари ва шунга ўхшашлар, одатда йил бошига ёки йил охирига нисбатан ҳисобланади. Бундай кўринишдаги мутлақ миқдорлар асосида тузилган қаторлар моментли динамика қаторлари деб юритилади. 10. 1–жадвал "Макро" супермаркетида товар заҳиралари қолдиғи Товар қолди ғ и млн.сўм Ойлар 1.01 1.02 1.03 1.04 130.0 134.3 132.0 138.4 7.1 -жадвалда келтирилган қатор динамика қаторининг пайт (момент)ли турига киради. Чунки унинг ҳадлари "Истиқлол" супермаркети бўйича товар қолдиқларини фақатгина бир пайт (ой боши)га кўрсатмоқда. Иккинчи турдаги мутлақ миқдорлар ҳодисаларнинг маълум бир давр ичидаги ҳолатини тавсифлай ди. Масалан, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, иш ҳақи фонди кабилар шу турдаги мутлақ миқдорлар жумласидандир. Бундай мутлақ миқдорлар асосида тузилган динамика қаторлари даврий қаторлар дейилади. 10.2–жадвал 2005-2009 йилларда "Макро" супермаркетида сотилган товарлар ҳажми (товар обороти) динамикаси

Чакана товар обороти, млн.сўм Йиллар 2005 2006 2007 2008 2009 150 168 179 186 191 10. 2-жадвалда келтирилган қатор даврий динамика қаторига мисол бўла о л ади. Чу н ки унинг ҳадлари бир йил ичида сотилган товарлар йи ғ индисидан ташкил топган. Динамика қаторларининг бошланғич мутлақ қаторларига асосланган ҳолда ҳосилавий қаторларни ҳам тузиш мумкин. Ҳосилавий динамик қаторлар дейилганда мутлақ миқдорлар асосида ҳисобланган нисбий ва ўртача миқдорлар ва улар бўйича тузилган динамик қаторлар тушунилади. Моментли ва даврий қаторлар бир-биридан қуйидаги хусусиятлари билан фарқ қилади:  агар моментли қаторларда ҳар бир даража ўрганилаётган ҳодисанинг айни сана, моментдаги ҳолатини, миқдорини ифодаласа, даврий қаторлардаги ҳар бир даража маълум давр ичидаги ҳодиса миқдорини ифодалайди;  моментли қаторлардаги даражаларни қўшиш натижаси иқтисодий мазмунга эга эмас. Чунки моментли қаторлардаги ҳар бир кейинги даража ўзидан олдинги даражанинг тўла ёки қисман миқдорини (сонини, ҳажмини) ўз ичига олади;  моментли ва даврий қаторларда ўртача даражалар ҳар хил усулда аниқланади. Демак , динамика қ аторлари ёрдамида ижтимоий-и қ тисодий ҳ одиса ва жараёнларнинг ривожланиш қ онуниятларини ўрганиш қ уйидаги йўналишларда амалга оширилади:  ҳодисанинг вақт бўйича ривожланиш даражасини баҳолаш;  статистик кўрсаткичлар тизими воситасида ўрганилаётган ҳодисанинг динамикасини ўлчаш;  ҳодисанинг ривожланиш тенденцияларини аниқлаш ва миқдорий баҳолаш;

 ҳодисанинг ривожланиш тенденцияси билан бо-лиў даврий тебранишларни ўрганиш;  ҳодисанинг ривожланишини башоратлаш ва экстраполяция қилиш. Динамика қаторларини таҳлил қилишда бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар ўрганилаётган ҳодисанинг ўсиш ёки пасайиш йўналишини кузатишда, айрим қонуниятларни аниқлашда жуда муҳим роль ўйнайди. Кўрсаткичларни ҳисоблаш айириш ёки бўлиш усулида амалга оширилади. Натижада қуйидаги кўрсаткичларга эга бўлинади: 1. Мутлақ қўшимча ўсиш (ёки камайиш). 2. Ўсиш (ёки камайиш) коэффициенти (фоизда бўлса суръати). 3. Қ ўшимча ўсиш (ёки камайиш) коэффициенти (фоизда бўлса суръати). 4. 1% қўшимча ўсишнинг (ёки камайишнинг) мутлақ моҳияти. Динамика қаторлари кўрсаткичларини ҳисоблаш иккита давр даражасини таққослаш натижасида олинади. Одатда, таққосланадиган даража сифатида қаторнинг биринчи даражаси ёки олдинги йил даражаси қабул қилиб олинади. Агар ҳар бир даража ўзидан олдинги даража билан таққосланса (яъни таққослаш йилма-йил бўлса), у ҳолда олинган кўрсаткич занжирсимон, агар ҳар бир даража фақат доимий битта (яъни бошланғич) давр даражаси билан таққосланса, у ҳолда олинган кўрсаткич базисли кўрсаткич бўлади. Мутлақ қўшимча ўсиш ёки камайиш-ҳар қайси кейинги давр даражасинидан бошланғич ёки ўзидан олдинги давр даражасини айириш йўли билан аниқланади:0 1 Y Y Аузг   базисли усул 1 1 .    i узг Y Y A занжирсимон усул; бу ерда: . узгA - мутлақ қўшимча ўсиш ёки камайиш; 1Y - жорий таққосланувчи давр даражаси; 1iY - базис, таққосланадиган давр даражаси; 0Y - олдинги давр даражаси.

Ўсиш ёки камайиш суръати – ҳар қайси кейинги давр даражаси бошланғич ёки ўзидан олдинги давр даражасига нисбатан неча маротаба катта кичик эканлигини кўрсатади. 100 0 1 ..   Y Y К ук (базисли усул) 100 1 ..   i i ук Y Y К (занжирсимон усул) Қ ўшимча ўсиш (камайиш) суръати ҳам икки усулда анқиланади. Биринчи усулда ҳар бир кейинги давр даражасидан бошланғич давр даражаси айрилиб, натижа 100 га кўпайтирилади ва бошланғич давр даражасига бўлинади:   0 0 .. 100 Y Y Y К i ук    (базисли усул) Иккинчи усулда ҳар бир кейинги давр даражасидан олдинги давр даражаси айрилиб, натижа 100 га кўпайтирилади ва ўзидан олдинги йил даражасига бўлинади:   1 1 .. 100      i i i ук Y Y Y К (занжирсимон усул) Агар ўсиш ёки камайиш c уръатлари ҳисобланган бўлса, у ҳолда қўшимча ўсиш (камайиш) суръатини қуйидагича ҳисоблаш мумкин: 100 .. ..   ук ук К К Занжирсимон қўшимча ўсиш (камайиш) суръати айрим ҳолларда ўзгармас ёки муттасил пасайиб бориш йўналишига эга бўлиши мумкин. 1 фоиз қўшимча ўсиш (камайиш) қуйидагича ҳисобланади: суръати камайиш усиш кушимча даражаси камайиш усиш мутлак ) ( ) ( %  100 % 1  iY бу ерда: 1iY - ҳар бир кейинги давр даражаси. Демак, бу кўрсаткични ҳисоблаш учун занжирсимон қўшимча ўсиш (камайиш) суръатига бўлиш керак.

Похожие

Иктисодий маълумотларни статистик тахлил килиш усуллари

Статистик индекслар

Статистик кўрсаткичлар

“Агросаноат мажмуаси иқтисодиёти” фанининг предмети вазифалари ва ўрганиш усуллари

Агросаноат мажмуаси иқтисодиёт фанининг предмети вазифалари ва ўрганиш усуллари