Demografik prognozlash - Экономика - Рефераты

Demografik prognozlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

18.732421875 KB

Demografik prognozlash Reja: 1. Aholi sonini prognozlashning asosiy komponentlari. 2. Aholi sonini prognozlashga tasir etuvchi omillar. 3 Aholi va mehnat resurslarini prognozlash.

1. Aholi sonini prognozlashning asosiy komponentlari. Fan va texnikaning rivojlanishini prognoz qilish mehnat xususiyatidagi o‘zgarishlarni, intellektual mehnat sohasidagi inson imkoniyatlaridan foydalanish istiqbollarini aniqlash imkonini beradi. Demografik prognozlar aholining harakatini va mehnat resurslarining takror ishlab chiqarilishini, mehnatga layoqatli aholining bandlik darajasini, uning malaka va kasbiy tarkibini o‘z ichiga oladi. Demografik prognoz aholining dinamikasini uning yosh va jins tarkibini, tugilish va o‘lim darajasi, aholining hududiy joylashishi haqidagi ma‘lumotlarni tahlildan o‘tkazish asosida ko‘rib chiqadi. Demografik prognoz kelajakda oilalarning soni, ularning o‘rtacha kattaligi, migratsiya jarayonlarining yo‘nalishi va jadalligi, faol mehnat faoliyatining uzunlugi, mehnat faoliyatini boshlash va tamomlash, pensiyaga chiqishning o‘rtacha yoshlari, aholi umrining o‘rtacha uzunligi haqida zarur ma‘lumotlar olish imkonini beradi. Demografik prognozlar asosida aholi ehtiyojlarining hajmi va tuzilishi, shaxsiy iste‘mol mollari ishlab chiqarish, maorif, sogliqni saqlash va xokazolarni rivojlantirish rejalashtiriladi. Х ullas, demografik prognozlar ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasini oshirish prognozlari bilan uzviy bogliq. ―Ijtimoiy rivojlanish prognozlari axolining ijtimoiy-iqtisodiy extiyojlarini, turmush tarzining o‘zgarishi tendensiyalarini aniqlash soxasidagi murakkab tadqiqotlar kompleksini o‘z ichiga oladi. Bu kompleksga quyidagilar kiradi: mexnat resurslarining bandligi va ularning foydalanish, milliy boylikni takror ishlab chiqarish, noishlab chiqarish ehtiyojlarini shakllantirish, axolining turmush darajasi, iqtisod tarmoqlarini rivojlantirish, xududiy o‘zgarishlar, iqtisodiy o‘sish, iqtisod mexanizm iva boshqaruv tizimini rivojlantirish, jaxon xo‘jaligi va tashki iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish prognozlarini ishlab chiqish. Jumladan, ijtimoiy rivojlantirish va aholining turmush darajasi prognozlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: aholining oziq-ovqat mahsulotlari va nooziqovqat mahsulotlari iste‘mol qilishi, chakana tovar aylanishi; ijtimoiy infratuzilma

tarmoqlarining rivojlanishini prognoz qilish; uy-joy-kommunal ho‘jaligi, aholiga maishiy hizmat ko‘rsatish, ta‘lim, madaniyat, san‘at va ommaviy axborot vositalari; sogliqni saqlash, dam olish, turizm, jismoniy tarbiya va sport; atrof- muhitni muhofaza qilish. Demografik prognozlash barcha kompleks dasturlar uchun kup qirrali asos bulib hizmat qiladi. Aholining kelajakdagi miqdori prognozi yaxlit xalq ho‘jaligini dinamikasini prognozlashning muhim elementi hisoblanadi. Demografik prognozlar aholi harakati va mehnat resurslarining qayta ishlab chiqarishi mehnatga layoqatli aholi bandligining darajasi, uning moliyaviy va kasbiy tarkibini qamrab oladi. Demografik prognozlar aholi dinamikasini uning jinsiy yosh strukturasi, tugilish, hududiy harakati tugrisidagi ma‘lumotlarni tahlil qilish asosida kurib chiqdi. Demografik prognozlash oilalarning kelajak sonini ularning urtacha kattaligi, aholi kuchma oqimlarining intensivligi, yunalishlari, faol mehnat faoliyati, davomiyligi va boshqalar tugrisida prognoz axborot olish imkoniyatini beradi. Demografik prognozlar asosida jamiyat ehtiyojlari hajmi va strukturasi, iste‘mol tovarlari ishlab chiqarish, xalq ta‘limi, sogliqni saqlash tizimi taraqqiyoti va boshqalar rejalashtiriladi. Shu tahlil demografik prognozlar ijtimoiy taraqqiyot va hayot darajasini oshirish prognozlari bilan izchil boglangan. Demografik prognozlashni amalga oshirishda usullarni tanlash muhim jihat hisoblanib, ularning yordamida aholining kelajakdagi sonini yanada aniqroq belgilash mumkin. Aholi sonini prognozlashning asosiy usullaridan biri komponentlar usuli hisoblanib, uning mohiyati asosiy komponentlarning kelajak dinamikasi, ya‘ni tugilishlar va ulishlar soni, hududga kuchib kelishlar va kuchib ketishlar sonini jamlashdan iborat. Butun mamlakat miqyosida aholi sonini prognoz qilishda dastlabki ikki komponent yetarlidir. Biroq alohida respublikalar buyicha aholining kelajakdagi sonini hisoblashda ichki migratsiya soldosini hisoblash muammosi muhim ahamiyat kasb etadi.

2. Aholi sonini prognozlashga tasir etuvchi omillar. «Aholi harajati»ni prognozlashda uning komponentlariga ta‘sir qiluvchi omillar yoki boshqacha qilib aytganda, tugilish, ulim migratsiyasi darajasiga ta‘sir qiluvchi omillarni hisobga olish alohida ahamiyatga ega. Aholining kelajakdagi soni asosan tugilish darajasiga bogliq. Shuning uchun dastlab unga qanday omillar ta‘sir qilishini urganish lozim. Bu yerda tugilishni oshiruvchi va kamaytiruvchi omillarni alohida belgilash mumkin. Т ugilish darajasini oshiruvchi asosiy omillar deb odatda, maktabgacha tarbiya muassasalari va uy - joy qurish jarayoni taraqqiyotiga aytishadi. Т anlanma tadqiqotlar ma‘lumotlariga kura, 30% ga yaqin odamlar farzand ko‘rishdan o‘zini saqlash sabablari sifatida yashash sharoitlarini ko‘rsatadi. Mamlakatda yiliga rekonstruksiyani hisobga olgan holda 2,3 million kvartira qurilmoqda, aholi 2 million kvartiraga ega bo‘lmoqda (0,3 million kvartira qarialar talabi hisobiga.) Mamlakat bo‘yicha ikkinchi martta nikohga kirayotganlar yiliga 1,8 millionni tashkil qiladi va agarda kengayishlar va boshqa omillar bo‘lmaganda edi hozir yosh kelin - kuyovlarga kvartiralar berilar edi. Bevosita bogliqlikning tarafi yo‘q. Masalan, Т oshkent shahrida maktabgacha tarbiya muassasalariga bo‘lgan talab to‘laligicha qondirilgan, biroq tug‗ilish o‘smayapti. Maktabgacha tarbiya muassasalarining rolini baholab turib, shuni aytish mumkinki, ko‘p oilalar ulardan deyarli foydalanilmaydi (ularda yoshlar hissasi juda kam), kam bolali oilalarda esa funksional muassasalarning mavjudligi yoki yo‘qligi nikoh va tug‗ilish o‘rtasidagi vaqt oraligida (yoki birinchi va ikkinchi farzand oraligda) ko‘rinadi. Omillar qatoriga moddiy ta‘minlanganlakni ham qo‘shish mumkin. Bu demografik siyosatning bir omili bo‘lib, bu narsa bizning mamlakatimizda tug‗ilishni oshirishga qaratilgan (o‘ning asosiy sharti bo‘lib bolalarni tarbiya qilish harajatlariga davlatning sistematik pullik yordami hisoblanadi.)

Т ug‗ilish pasayishiga olib kelo‘vchi omillar orasida birinchi navbatda aholi moddiy darajasining o‘sishi va bunga bogliq tarzda ehtiyojlari o‘sishini aytish lozim. Zamonaviy taraqiyotning barcha ne‘matlarini oshirishga intilish yangi oila qurganlar rejalashtiradigan farzandlar usoni kamayishiga ta‘sir qiladi (tug‗ilishning «antogonistlari» sifatida avtomabil, televizor va hokazolar hisoblanadi). Odatda, ayollarning jamoat ishlarida qatnashuviga tug‗ilishning kamayish omili sifatida qarashadi. O‘lim omillari – ko‘kchadagi va maishiy shikastlar, alkogolizim va chekish, atrof - muhit ifloslanishi, sogliqni saqlashning rivojlanmaganligi va hokazolar. Biror hudud hholisini prognozlashning muhim komponenti aholi migratsiyasi hisoblanadi. Aholi migratsiyasi asosan ishlab chiqarish joylashuvi bilan izohlanadi. Bu esa, o‘z navbatida, mehnat resurslarining hududiy tarqalishini ko‘rsatib, u iqtisodiy rivojlanishda aks etadi va ishlab chiqarish samaradorligiga kuchli ta‘sir ko‘rsatadi. 3 Aholi va mehnat resurslarini prognozlash. Yaxlit holdagi aholi prognoz soni va strukturasi dastlab tashqi migratsiyani hisobga olmagan holda amalga oshiriladi, chunki uning hissasi uncha katta emas, biroq regionlar uchun demografik prognozlar aholi migratsiyasini hisobga olgan holda tuzilishi lozim. Migratsiya nafaqat aholining umumiy soniga ta‘sir qiladi, balki uning nisbiy va yosh strukturasini ham o‘zgartiradi. Shuning uchun bu omil tugilish bilan bir qatorda asosiy omil hisoblanadi. Migratsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun dastlab region hududining har 1000 kishisiga to‘gri keladigan ko‘chib kelishlarning o‘rtacha soniga teng bo‘lgan ko‘chib kelish koeffitsiyentini hisoblash lozim. Har 1000 kishiga hududdan ko‘chib ketish va kelishlar koeffitsiyenti beriladi. So‘ngra ko‘chib ketishlar va kelishlar o‘rtasidagi farq

hisoblanadi. Bu farq sof migratsiya koeffitsiyentini yoki migratsiya soldosi koeffitsiyenti hisoblanadi. U madaniy yoki musbat ishorali bo‘lishi mumkin. Ko‘chib keluvchilar va ko‘chib ketuvchilar soni hududning jami aholi uchun hisoblangani kabi har bir jinsi yoki guruhlar uchun alohida hisoblanadi. Migratsiyani hisobga olgan holda aholi sonini prognozlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. 1 - bosqichda aholi tabiiy o‘zgarishi prognozlash usuli asosida amalga oshiriladi. Masalan, ikki omil tugilish va o‘limning ta‘sirini hisobga olib korrelatsion analiz yordami. Aholining jinsiy yosh tarkibi uchun yoshning siljishi metodidan foydalaniladi. Ushbu usulning mohiyati shundan iboratki, aholi sonini yuzaga kelgan yosh va jinsiy strukturadan kelib chiqib jins va yosh bo‘yicha hisoblashda kutilayotgan tugilish va o‘lim darajalari mos ravishda qo‘shiladi va ayriladi. 2-bosqichda hosil qilingan aholi soniga (umumiy yoki jinsiy yosh) migratsiya ta‘siridan tuzatishlar kiritiladi. Buning uchun aholi soni sof migratsiya koeffitsiyentiga ko‘paytiriladi va ishorasiga qarab hisoblangan tuzatma kattaliklar birinchi bosqichda topilgan umumiy aholi soniga qo‘shiladi yoki ayriladi. Demografik prognozlashlashning yetakchi o‘rinlaridan biri mehnat resurslari sonining perspektiv baholanishi hisoblanadi. Uning negizi aholining jinsiy yosh strukturasi bo‘yicha sonining prognozi sanaladi, buning asosida mehnatga layoqatli 16—55 (59) yoshdagi aholi soni to‘g‗risidagi ma‘lumotlar olinadi. Prognozlashda eng avvalo mehnat resurslarini takror ishlab chiqarishning barcha tomonlarini qamrab oluvchi mavjud (yoki yuzaga kelgan) qonuniyatlar va proporsiyalar (ularning shakllanishi, takomilashishi va qo‘llanilishi) bo‘yicha o‘rganish lozim. Bularning barchasi shunga muvofiq statistik yoki boshqa ahborot to‘planishini talab qiladi. Aholi sonini prognozlashda ekstropolyatsiya va matematik modellash usullaridan keng qo‘llaniladi. Immigratsiya usuli asosida dinamik qatorlardan foydalangan holda aholi harakatining turli komponentlari prognozlari aniqlanadi. Bu prognoz o‘rta va uzoq

muddatli davr uchun yaratiladi. Hozirgi paytda matematik modellash usullari va birinchi navbatda omilli analiz usuli keng qo‘llanilmoqda. Aholi sonini prognozlash modeli tenglamalar tizimi ko‘rinishida tuziladi. U=a 0 +a 1 x 1 -a 2 x 2 +a 3 x 3 Bu yerda: x 1 –tugilish,x 2 –o‘lim, x 3 –migratsiya. Х 1=b0+b1z1k+b2z2+ b3z3… Х 2 =s 0 +s 1 z 1 + s 2 z 2 + s 3 z 3 … Х 3 =d 0 +d 1 z 1 + d 2 z 2 + d 3 z 3 … va hokazolar Qisqacha xulosalar. Demografik prognozlar aholi harakati va mehnat resurslarining qayta ishlab chiqarilishi, mehnatga layoqatli aholi bandligining darajasi, uning moliyaviy va kasbiy tarkibini qamrab oladi. Demografik prognozlar oilalarning kelajak sonini, ularning o‘rtacha kattaligi, aholi ko‘chma oqimlarining intensivligi, yo‘nalishlari, aktiv mehnat faoliyati, davomiyligi va boshqalar to‘grisida prognoz axborot olish imkoniyatini beradi. Yaxlit holdagi aholini prognoz soni va tuzilmasini dastlab tashqi migratsiyani hisobga olmagan holda amalga oshiriladi, chunki uning hissasi unga katta emas, biroq regionlar uchun demografik prognozlar aholi migratsiyasini hisobga olgan holda tuzilishi lozim.

Adabiyotlar ruyhati 1. Фарейчева Г.В. Система обхественнух потребностей и ее макрорегулирование в условиях глобализации М. МГУ. ТЕИС. 2004. 456с 6. Ершова И.В. Предпринимательство и право М. 2003. 258с. 7. Воркуев Б.Л. Модели макроэкономика М.ТЕИС. 2004. 230с. 8. Т.А.Агапова, С.Ф.Серегина Макроэкономика тесту Учебное пособие изд «АСА» 2003. 357с. 9. Irmatov M.M., Хaydarov M.Т. «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т.: ТDIU 2004 yil. 10. Липшиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 11. Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Выпуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова МГУ 122с. 12. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 13. Г.А.Куторшевский «Экономика» основу теория Учебное пособие изд. «Экономика» 2004. 382с. 14. Под. Редакций К.А.Хубиева Экономический рост и фактор развития современной России М. ТЕИС 2004. 726с. 15. Р.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова Макроэкономика 2-изд. М. 2004. 376с. 16. Ефимова М.Р. и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004.

Похожие

Milliy хavfsizlikni prognozlash

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Demografik jarayonlarni prognoz qilish

Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari

Jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash