Бюджетлараро муносабатларни ҳозирги ҳолати ва уларни такомиллаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

301.5 KB

Скачать

Бюджетлараро муносабатларни ҳозирги ҳолати ва уларни такомиллаштириш Режа: 1.Бюджетлараро муносабатларнинг иқтисодий асослари ва тамойиллари 2. Мах а ллий бюджетларнинг даромадлари ва харажатларини шакллантиришда умумдавлат солиқларининг аҳамияти 3. Бириктирилган даромадлар ва уларнинг таркиби. Дотация. Субвенция. Ссуда. 4. Бюджетлараро муносабатларни шакллантиришнинг хориж тажрибалари

Таянч сўз ва иборалар Бюджетлараро муносабатлар, вертикал баланслаштириш, горизонтал баланслаштириш, дотация, ссуда, субвенция, айланма касса маблағи, тартиб га солувчи солиқлар. 7.1. Бюджетлараро муносабатларнинг иқтисодий асослари ва тамойиллари Бюджетлараро муносабатлар бюджет ресурсларини давлат хокимиятлари ўртасида тақсимлаш, қайта тақсимлаш ва марказлаштириш функцияларини бажаради. Ўзбекистон Республикасида бюджетлараро муносабатлар воситаларига республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар, солиқларнинг бюджетлар ўртасидаги тақсимлаш тизими, молиявий трансфертлар тизими, ўзаро ҳисоб- китоблар тизими, республика дастурлари, дотация ва субвенциялар киради. Бюджетлараро муносабатларни шакллантиришнинг марказий муаммоларидан бири-бюджетларни баланслаштиришдан иборат. Ҳозирги вақтда бюджет ва бюджет фаолиятининг ушбу хусусиятлари «Бюджетлараро муносабатлар» категорияси билан аниқланадиган йўналишда ўзгармоқда. Ушбу категория билан ифодаланадиган муносабатларнинг шаклланиши 1992 йилдан ривожлана бошланди. Бунда Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими ажратилди, солиқ тизими шаклланди, бюджет тузилиши ва бюджет жараёни асослари аниқлаштирилди. Айни пайтда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бюджет сиёсатининг ҳозирги даврдаги асосий вазифаси бюджет тизимини эркинлаштиришдан иборат бўлиб қолди. Бундай эркинлаштириш ҳудудий молия органларини ислоҳ қилишни чукурлаштириш, бюджет жараёнини такомиллаштириш, маҳаллий бюджетлар ролини ошириш, бюджет интизоми ва солиқ интизомини мустаҳкамлаш, бюджет параметрлари муҳокамалари ва қабул қилишнинг очиқлигини таъминлашни назарда тутади. Маҳаллий бюджет даромадлар манбалари белгиланиши ва улар маҳаллий

бюджетларга тушиши қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилиши, маҳалий хокимият органларининг мустақиллиги ва бюджетларни шакллантиришдан манфатдорлигини оширади. Бунда маҳаллий бюджетларга маблағлар келиб тушишининг регулятив манбалари белгиланган бўлиб, уларнинг жумласига белгиланган меъёрлар бўйича давлат солиқларидан ажратиладиган маблағ ажратмалари киради. Барча даражалардаги бюджетлар харажатларнинг йўналишлари аниқ белгилаб қўйилганлиги, шунингдек, қўшимча даромадларни тақсимлашда мустақилликка эга эканликлари жойлардаги ҳокимият органларининг бюджет маблағларини минтақавий ривожланиши дастурларига мувофиқ самарали сарфлаб бориш имкониятини беради. Бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунининг зарурий элементи бўлди. Қонун қабул қилингунга қадар давлат бюджети маблағларини турли даражалардаги бюджетлар ўртасида қайта тақсимлаш аниқ усулни кўрсатмаган ҳолда амалга оширилиб келинди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунида турли даражалардаги бюджетлар ўртасидаги маблағларни қайта тақсимлаш мумкинлиги қайта тақсимлаш усуллари ҳамда қайта тақсимлашни амалга ошириш зарурлиги мезонлари айтиб ўтилди. Турли даражалардаги бюджетлар ўртасида маблағларни қайта тақсимлаш юқори даражадаги бюджет орқали амалга оширилиши белгиланган. Турли даражалардаги бюджетлар ўртасида маблағларни қайта тақсимлаш қўшимча равишда олинадиган даромадлар ёки фойдаланмай қолган ажратма манбаларни сарфлаш тартиби белгиланган, чунончи тўлов интизомини мустаҳкамлаш бўйича чора-тадбирлар натижасида тасдиқланган кўрсаткичлардан ташқари қўшимча равишда олинган суммалар тегишли ҳудудларнинг тасарруфида қолиши белгиланган. Бюджет маблағи ажратмаларига ўзгартиришлар киритилмаганида давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг ҳуқуқлари қандай бўлиши аниқ

тартибга солинган, эндиликда бюджет тизимини бошқаришнинг ҳар бир даражасида бюджетнинг кўрсатгичларини ўзгартириши лимитлари қонун даражасида белгиланган. Жаҳон тажрибасидан маълумки, бюджетларни баланслаштиришнинг икки кўриниши мавжуд: вертикал ва горизонтал баланслаштириш. Шуни таъдиклаш лозимки, қайта тақсимлашнинг бундай механизими кўпгина мамлакатларда қўлланилади. Германияда даромадларни вертикал тарздагина эмас, балки горизантал тарзда ҳам бараварлаштириб бориш қўлланилади. Бунда юқори даромадли ерлар (вилоятлар) ўз молиявий ресурсларнинг муайян қисмини кам ривожланган ерларга ўтказади. Вертикал баланслаштириш ўзида ҳар бир ҳокимият органи даражасида унинг даромадлар базаси салоҳияти билан харажатлари ҳажмини баланслаштиришни ифода этади. Агар даромадлар харажатларни қоплаш учун етмаса, унда республика хукумати етмаган бюджет ресурсларини қуйи турувчи ҳокимият органига ўтказиб беради. Вертикаллар тўғрисида сўз борганда маълум бир бюджет даражасининг даромадлари ва харажатлари ўртасидаги номутаносибликни бартараф қилиш тушунилади. Бундай баланлаштириш амалиётида эришилиши қийин бўлган масаладир, чунки республика бюджети ҳар бир маҳаллий бюджет билан ҳисоблашишга мажбур бўлиши керак. Шу боис махаллий хокимиятлар қуйидаги ишларни бажариши шарт: ўзига бириктирилган вазифаларни молиявий таъминлаш жавобгарлигини олиш; ўзларининг ҳудудидаги даромад салоҳияти ошириш ва таъминлаш ҳуқуқидан самарали ва масъулиятли тарзда фойдаланиш. Вертикал баланслаштириш барча муаммоларни ечишга имконият бера олмайди, шунинг учун уни горизонтал баланслаштириш билан биргаликда амалиётда қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг тегишли йил учун қарорлари билан ўрнатилган меъёрларига асосланиб маҳаллий бюджетларга ажратмалар қилинади. Маҳаллий солиқлар махаллий бюджетларнинг асосий даромад манбаи бўлиб, улар у ёки бу махаллий бюджетга бириктирилади ва тўлиқ шу бюджетларга тушиши кўзда тутилади. Маҳаллий йиғимлар ҳам

бириктирилган даромадлар таркибига киради ва маҳаллий бюджетларга тўлиқ тушади. Уларнинг маҳаллий солиқлардан фарқи шундаки, махаллий солиқларнинг таркиби, ставкалари, объектлари давлат томонидан қонуний йўл билан белгилаб қўйилади. Маҳаллий йиғимларни эса маҳаллий бошқарув органлари ўзлари мустақил белгилашлари, миқдорларни аниқлашлари ва бекор қилишлари мумкин. Шу ўринда маҳаллий бюджетларнинг 2005-2007 йиллар даромадлари улушини тахлил қилиб ўтсак (жадвалга қаранг). Жадвалгага эьтибор қаратсак 2007 йил режа ҳолатида маҳаллий бюджетлар даромадларининг жамига нисбатан улушлари диаграмма ҳолатида келтириб ўтилган. 2007 йил режа ҳолатида маҳаллий бюджетлар даромадларининг жами даромадлари салмоғига нисбатан Тошкент шаҳри, Қашқадарё вилояти, Самарқанд вилояти, Тошкент вилояти ва Фарғона вилояти маҳаллий бюджетлари энг юқори салмоққа эга бўлган маҳаллий бюджетлар ҳисобланади. Масалан, маҳаллий бюджетлар даромадларининг жами даромадлари салмоғига нисбатан Тошкент шаҳри 2005 йил 11,8%ини, 2006 йил 11,4%ини, 2007 йилга келиб эса режа ҳолатида 11,6%ни ташкил этмоқда, Сурхондарё вилояти маҳаллий бюджет даромадларининг жами даромадлари салмоғига нисбатан 2005 йил 6,5%ни, 2006 йил 6,4%ни, 2007 йил эса режа ҳолатида 4,1%ини ташкил этиши режалаштирилган. Кўзга ташланадиган томони шундан иборатки 2007 йил режа ҳолатида 2005 йилга нисбатан Сурхондарё вилояти маҳаллий бюджети 14668,0млн сўм кам даромадга эга бўлмоқда, жами маҳаллий бюджет даромадларига нисбатан салмоғига 2,4%га камайган. Тошкент шаҳри эса 2007 йил режа ҳолатида 2005 йилга нисбатан маҳаллий бюджети 71530,3 млн сўм ортиқ даромадга эга бўлмоқда, лекин жами маҳаллий бюджет даромадларига нисбатан салмоғига 0,2%га камайган. Маҳаллий бюджетларнинг жами даромадларига нисбатан олиб қараганда Жиззах вилояти, Сирдарё вилояти ва Қорақалпоғистон Республикаси маҳаллий бюджетлари даромадлари кўрсатгичлари энг паст кўрсатгичлар ҳисобланади.

7-жадвал 2005-2007 йиллар Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадлари млн.сўм Ҳудудлар номлари 2005 йил режа 2006 йил режа 2007 йил режа Қорақалпоғистон Республикаси 76349,1 101626,9 132 389,2 Андижон вилояти 121706,9 151063,4 167 931, 1 Бухоро вилояти 101688,9 128761,0 173 511,4 Жиззах вилояти 47468,8 63279,5 49 156,7 Қашқадарё вилояти 158694,0 204986,8 270 784,9 Навоий вилояти 68222,3 80285,5 107 611.0 Наманган вилояти 107751,5 139170,1 97 464,4 Самарқанд вилояти 191588,9 246019,1 198 213,3 Сурхондарё вилояти 109069,9 134054,6 94 401,8 Сирдарё вилояти 55655,7 68336,7 67 885,6 Тошкент вилояти 157204,7 194102,9 254 082,6 Фарғона вилояти 188393,3 243929,5 325 439, 1 Хоразм вилояти 86007,4 107299,3 109 155,4 Тошкент шаҳри 196562,6 239953,5 268 092,9 Жами: 1 666 364,0 2 102 868,8 2 316 119,6 Ю қ о р и д а г и т а ҳ л и л г а б и н о а н шу н и а й т и ш м ум к и н к и , м а ҳ а л л и й бюджетларнинг даромад қисми умумдавлат ва маҳаллий солиқлар ҳисобига шаклланади. Републикамизда маҳаллий бюджетларнинг асосий даромад манбаи ҳисобланган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар билан боғлиқ муаммолар марказида уларнинг маҳаллий бюджетлар харажатларини тўлиқ миқдорда молиялаштира олмаслигидадир. 8-жадвал 2005-2007 йиллар Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадлари %ларда Ҳудудлар номлари 2005 йил режа 2006 йил режа 2007 йил режа

Қорақалпоғистон Республикаси 4,6 4,8 5,7 Андижон вилояти 7,3 7,2 7,3 Бухоро вилояти 6,1 6,1 7,5 Жиззах вилояти 2,8 3,0 2,1 Қашқадарё вилояти 9,5 9,7 11,7 Навоий вилояти 4,7 3,8 4,6 Наманган вилояти 6,5 6,6 4,2 Самарқанд вилояти 11,5 11,7 8,6 Сурхондарё вилояти 6,5 6,4 4,1 Сирдарё вилояти 3,3 3,2 2,9 Тошкент вилояти 9,4 9,2 11,0 Фарғона вилояти 11,3 11,6 14,1 Хоразм вилояти яьни 5,2 5,1 4,7 Тошкент шаҳри 11,8 11,4 11,6 Жами: 100,0 100,0 100,0 Шуниннг учун ҳам умумдавлат солиқларидан маҳаллий бюджетларга ажратмалар, тизими амал қилади. 9-жадвал Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри маҳаллий бюджетларига тушувчи умумдавлат соли қларидан чегирмалар меъёри Ҳудудлар номиЮ ридик ш ахслардан Савдо ва умумий М икрофирма Ж исмоний ш ахслардан Q o`shilgan qiym at solig`i Y er osti boyliklaridan

фойда солиғи овқатланиш корхоналари учун ягона солиқ тўлови лар ва кичик корхо налар учун ягона солиқ тўлови даро мад солиғи foydalanganlik ucnun soliq A lkogol m ahsulotlar Benzin D izel A viokerosin Қорақалпоғистон Республикаси 100 100 100 100 100 50 Андижон вилояти 100 100 100 100 100 50 Бухоро вилояти 46 100 100 50 46 50 42 42 42 Жиззах вилояти 100 100 100 100 100 Қашқадарё вилояти 100 100 100 100 100 50 6 Навоий вилояти 26 100 100 50 26 Наманган вилояти 100 100 100 100 100 50 Самарқанд вилояти 100 100 100 100 100 100 Сурхандарё вилояти 100 100 100 100 100 50 Сирдарё вилояти 100 100 100 100 100 100 Тошкент вилояти 68 100 100 50 68 50 Фарғона вилояти 80 100 100 100 80 50 67 67 67 Хоразм вилояти 100 100 100 100 100 50 Тошкент шаҳри 5 35 35 5 5 50

Умумдавлат солиқларнинг маҳаллий бюджетларга бириктирилиш меьёрлари ҳудуларнинг иштимоий иқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари, бюджет даромадлари ва харажатлари ўртасида номутаносиблик келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан тасдиқланади. Меьёрларни аниқлашда маҳаллий ва умумдавлат солиқларнинг тушуши мумкин бўлган истиқболдаги миқдоридан ва маҳаллий бюджетларнинг минимал харажатлари истиқболларидан келиб чиқилади.Кўпинча маҳаллий бюджетларда шунинг учун ҳам меьёрлар 100%га кўпайтирилган (иловаларда умумдавлат солиқларидан маҳаллий бюджетларга ажратмаларнинг меьёрий динамикаси келтирилган). 9-жадвалга эьтибор қаратсак 2004 йилда акциз солиғининг алкоголь махсулотларидан, тамаки махсулотларидан тушадиган тумининг 100,0% миқдори барча махаллий бюджетларга ажратилган. Юридик шахслар даромади(фойдаси)дан солиқ, қўшилган қиймат солиғи, ягона солиқ, савдо ва умумий овқатланиш корхоналаридан олинадиган ялпи даромад солиқлардан эса фақат 8 та молиявий маблағга муҳтож ҳолдаги маҳаллий бюджетларга 100,0% миқдорида, қолган маҳаллий бюджетларга мос равишда 40%, 98%, 12%, 22%, 78% ва 7% миқдорида ажратмалар ажратилган. Бугинги кунга келиб умумдавлат солиқларининг ҳам кўпгина қисми маҳаллий бюджетларга йўналтирилмоқда ва улар кўпинча маҳаллий бюджетларнинг тартибга солувчи даромадлари сифатида қаралади. Ю қорида айтиб утганим издек, бю дж етлар ўртасида даром ад ва харажатларнинг ҳар қандай кўринишдаги тақсимланиши вертикал(тик) ва горизонтал(бўйлама) мутаносибсизликка олиб келиши мумкин. Бюджетнинг вертикал мутаносибсизлиги(дибаланси) маҳаллий бюджет харажатларининг ўз манбаларидан оладиган даромадларидан ошиб кетишидир. Бюджетнинг горизонтал д и б а л а н с и э с а , т у р л и д а р а ж а д а г и б ю д ж е т л а р д а д а р о м а д в а х а р а ж а т қолдиқларининг ўзгариб туришидир. Бюджет дибалансининг мавжудлиги давлатларининг ўтиш давридаги хос

хусусият эмас. Хусусан горизонтал дибаланс харажатлар ҳажмидаги таьсир кўрсатадиган иқтисодий активлик, табиий ресурслар ва демографик омилларнинг географик нотекис тақсимланиши оқибатидир. Маьлумки, горизонтал ва вертикал дибалансни тенглаштириш, текислаш мақсадида Республика бюджетидан, маҳаллий бюджетларга турли шаклдаги молиявий ёрдамлардан фойдаланилади. Булар дотация, субвенция ва мақсадли субсидиялардир. Маҳаллий бюджетларнинг бу даромад турининг ўзига хос томонлари мавжуд. Юқори бюджетлардан ажратиладиган субвенция, дотация ва субсидиялар бошқа даромад туридан фарқ қилиб, бу даромад турлари йил бошида тасдиқланган режа миқдорида олинади, яьни бу даромад турларига йил давомида ўзгартиришлар киритилмайди. Дотация (лотинча, - ҳадя, хайр-эҳсон) бюджетни тартибга солиш усули сифатида ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солишнинг бошқа маблағлари, хусусан, тартибга солувчи даромадларидан ажратмалар етишмаган тақдирда харажатлар ва даромадларўртасидаги фарқни қоплаш учун юқори бюджетдан қуйи бюджетга қатъий суммада беғараз ва қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Субвенция (лотинча, - ёрдамга келиш) юқори бюджетдан қуйи бюджетга муайянмақсадларда фойдаланиш шарти билан беғараз ажратиладиган пул маблағларидан иборат. Маҳаллий бюджетлар учун 2005 йил Республика бюджетидан 169503,9 млн сўм, жами маҳаллий бюджет даромадига нисбатан 10,2% миқдорида, 2006 йил режа ҳолатида эса 216189,3 млн сўм, жами маҳаллий бюджет даромадига нисбатан 10,3% миқдорида, 2007 йил режа ҳолатида эса 143 624,1 млн сўм жами маҳаллий бюджет даромадига нисбатан 10,5% миқдорида, субвенция, дотация ва субсидия кўринишдаги молиявий ёрдам берилиши режалаштирилган 10-жадвал

2003-2006 йиллар Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига республика бюджетидан ажратиладиган дотация, субсидия ва мақсадли субвенсияларнинг миқдори млн.сўмда Ҳудудлар номлари 2005 йил режа 2006 йил режа 2007 йил режа Қорақалпоғистон Республикаси 41412,8 46108,2 - Андижон вилояти 28746,8 39689,3 - Бухоро вилояти - - - Жиззах вилояти 26767,1 31574,4 32 638,3 Қашқадарё вилояти - - - Навоий вилояти - - - Наманган вилояти 33156,5 39679,3 56 480,4 Самарқанд вилояти - - - Сурхондарё вилояти 27042,3 40465,4 54 460,4 Сирдарё вилояти - - - Тошкент вилояти - - - Фарғона вилояти - - - Хоразм вилояти 12378,5 18672,7 - Тошкент шаҳри - - - Жами: 169503,9 216189,3 143 624,1 Юқоридаги фикрларга таянган ҳолда шуни айтиш мумкинки, маҳаллий бюджетларнинг солиқ йиғимларини кўпайтиришга бўлган қизиқишларини ошириш ва дотация ҳамда бошқа молиявий ёрдам туларини қисқартириш мақсадида, режадан ортиқча тушган солиқ миқдорини тақсимлаш механизмини қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштириш керак. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, маҳаллий бюджетларни баланслаштириш мақсадида солиқлар ва бошқа кўринишидаги даромадлар манбаларини турли даражадаги бюджетлар ўртасида қуйидаги тамойилларга асосан тақсимлаш амалга оширилади: • бюджет тизимининг бўғинлари ўртасида даромадлар тақсимланиши ягона тамойиллар ва ёндашувлар асосида барқарор равишда бўлиши; • ҳар бир даражадаги бюджет бўғинининг ўз даромадлари

уларга бириктириб қўйилган харажатлар ваколатларини бажариш учун асосий ресурслар манбаи бўлиб қолиши; • солиқ ваколатлари ва даромад манбалари тақсимланиши бюджетнинг вертикал (бюджет бўғинлари ўртасида) баланслашуви тамойилларига асосланиши; • тартибга солувчи солиқлардан тушадиган тушумларнинг бир қисми маҳаллий бюджетлар ўртасида шаклланган усуллар асосида (аҳоли сони бўйича, бюджет таминоти бўйича ва ҳ.к.) тақсимланиши мумкин. 7.2.Маҳаллий бюджетларнинг даромадлари ва харажатларини шакллантиришда умумдавлат солиқларининг аҳамияти Республикамизда бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунинг зарурий элементи ҳисобланади. Харажатлар республика бюджетидан молиялаштирилиши давлат бюджети маблағларини тақсимлаш ва қайта тақсимлашда, турли даражадаги бюджетлар харажатларини молиялаштиришда уларнинг ваколатларини аниқ ажратиб белгилайди. Шунингдек, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга доир чекланишларни белгилайди. Бу эса амалдаги қонунларга биноан бюджет интизомини мустаҳкамлашга, бюджет маблағларини мақсадли тарзда, оқилона сарфлашга кўмаклашади. Мазкур қонунда турли даражалардаги бюджетлар ўртасида маблағларни қайта тақсимлаш мумкинлиги, қайта тақсимлаш усуллари ҳамда қайта тақсимлашнинг амалга ошириш зарурлиги мезонлари айтиб ўтилган. Турли даражадаги бюджетлар ўртасида маблағларни қайта тақсимлаш юқори даражадаги бюджет орқали амалга оширилиши белгиланган. Шуни таъкидлаш лозимки, қайта тақсимлашнинг бундай механизми қўпчилик мамлакатларда қўлланилади.

Бизнинг мам лакатимиз бюджет тизими даромадлари Ўзбекистон Республикаси «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунда назарда тутилган манбалар ҳисобидан шакллантирилади. Амалдаги бюджет қонунчилигига мувофиқ барча даромадлар ва харажатлар давлат бюджет тизими даражалари ўртасида тақсимланади. Республикада барча солиқлар ва йиғимларни жорий этишнинг энг асосий мақсадлардан бири бюджет тизимига кирувчи республика ва маҳаллий бюджетларнинг даромадларини шакллантиришдан иборат бўлади. Бюджет даромадлари ва харажатларини таксимлаш деганда, ҳар бир даражадаги бюджетга киритилиши лозим бўлган даромадлар ва харажатлар турлари ва ҳажмини белгилаш тушунилади. Бюджет тизими даромадлари у ёки бу бюджетнинг даромад қисмига амалдаги қонунчиликда белгиланган тартиб ва миқдорларда келиб тушадиган мажбурий тўловлардир. Ушбу тўловларнинг турлари, уларни шакллантириш ва бюджет тизимининг тегишли даражаларига киритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини тузиш ва ижро этиш қоидалари билан белгиланади. Уз бе ки ст он Ре сп уб ли ка си К он ст ит уц ия си Уз бе ки ст он да д ав ла т қурилишининг асосий тамойилларини белгилаб берди. Уларнинг амалга оширилиши республика ва маҳаллий ҳокимият ўртасидаги ўзаро муносабатлар ўзгаришини шарт қилиб қўйди, уларнинг бюджет фондларини чеклади ва бюджетлараро муносабатларни табақалаштирди. Конституцияда мустаҳкамланган маҳаллий ҳокимиятларнинг мустақиллигини молия соҳасида қайта ўзгартишларни ва маҳаллий бюджетларнинг даромад асосларини мустаҳкамлаш йўлларини излашни талаб қилди. Биз биламизки, бюджет уч таркибий қисмдан харажат, даромад қисмлари ва улар балансидан иборат, яъни даромадларнинг харажатларга мувофиқлиги қоидасига кўра тузилган. Бюджетни шаллантириш аввало унинг харажат қисмини т уз иш йўл и би ла н ю з б ер ад и, чу нк и д ав ла т ў зи да м ав ж у д м о ли яв ий имкониятлардан келиб чиқибгина харажатлар

килиши мумкин эмас. Давлат, аввало, жамиятни самарали ривожлантириш мақсадида унинг зарур маблағлар ҳажмини белгилаш ва шундан кейингина ўз қўлида бўлган бюджет даромад қисмини тўлдиришнинг асосий воситаси- солиқлар ва бошқа манбалар ёрдамида ана шу молиявий ресурсларни жалб этиши керак бўлади. Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатларининг шаклланиши ижтимоий-иқтисодий соҳадаги қийинчиликлар билан биргаликда маҳаллий бюджетни бошқаришни ислоҳ қилиш жараёни билан тўғри келди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси давлат бюджетининг таркибини берди, бу таркиб 1985 йилги «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонундан фарқ қилади. Биринчидан, Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети мақоми ўзгарганлиги билан, иккинчидан, мулкчилик шаклларининг ўзгариши муносабати билан маҳаллий бюджетларнинг таркиби ўзгарди. Учинчидан, давлат бюджетининг вазифалари ва унинг молиялаштириш манбалари ўзгариши муносабати билан маҳаллий бюджетларнинг ҳам молиялаштириш манбалари ўзгарди. Республикамизда бюджетдан молиялаштиришни амалга оширишда эса марказлашмаган йўналиш асосий ўрин тутди. Бозор иқтисоди ривожланган давлатлар хусусан, АҚШ, Япония бир қатор Ғарбий Европа далатларида 1980 йиллар ва 1999 йилларнинг бошларида шундай тенденция кузатилган эди. Ҳозирги шароитда биринчи навбатдаги вазифалардан бири бўлиб бюджет тизимини ислоҳ қилиш ва бюджетлараро муносабатлардаги, шунингдек, бюджет тузилиши ва бюджет жараёнидаги муаммоларни ҳал қилишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш зарур бўлиб қолди. Бу эса ўз навбатида барча даражадаги ҳокимият органларининг молиявий базасини мустаҳкамлашни, янги молия-бюджет ва солиқ механизмларини миллий, ҳуқуқий, иқтисодий ва молиявий муносабатларининг шакллантиришни талаб этади. П р е з и д е н т и м и з И . А . К а р и м о в т а ъ к и л а г а н л а р и д е к , Ў з б е к и с т о н

Республикасида иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичида асосий эътибор мамлакат молиявий тизимини такомиллаштиришга қаратилди. Бир неча йил давомида солиқлар иккинчи даражали иқтисодий воситадан давлатнинг жамият иқтисодий турмушига, корхоналар, ташкилотлар ва фуқароларнинг хўжалик юритиш тизимига таъсир ўтказишнинг қудратли омилига айланди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Республика Давлат бюджетини тегишли йилга тасдиқлаш чоғида солиқ турлари ва ставкаларини қайтадан кўриб чиқмоқда. Солиқларнинг республика ва маҳаллий солиқларга бўлиниши хукумат идораларининг республика бошқарувига ва маҳаллий бошқарувга бўлиниш хусусиятидан келиб чиқади. Ҳар бир ҳокимият идоралари ўзларининг бажарадиган муҳим вазифаларидан келиб чиқиб, ўз бюджетига ва уни таъминлайдиган солиқларга эга бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимида мухим таркибий қисмини Республикаси бюджет ташкил этади. Республикаси бюджети, Давлат бюджетининг умумдавлат тусидаги тадбирларни молиялаштиришда фойдаланадиган қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари миқдори назарда тутилади 1 . Миллий даромадни Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри ўртасида тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёни Республика бюджети орқали тартибга солинади. Республика бюджети маҳаллий бюджетларнинг харажатларини даромадлари билан қопланмаган қисмини қоплаб турувчи ва харажатлар қисмининг бажарилишини назорат қилувчи юқори бюджет саналади. Бу ҳолат мамлакатимиз ҳукумати томонидан юридик шахслардан олинадиган даромад(фойда) солиғи юкини енгиллаштириш сиёсатининг натижасидир. Бундай сиёсат юритилиши юридик шахсларнинг молиявий барқарорлигига бевосита ижобий таьсир кўрсатади. Бунинг натижасида

қисқа муддатли даварий оралиқларда юридик шахслардан олинадиган даромад(фойда) солиқ тушумининг давлат бюджети даромадлари ҳажмидаги салмоғи пасайиш кузатилмоқда, лекин ў р т а в а ў з о қ м у д д а т л и д а в р и й о р а л и қ л а р д а ю р и д и к ш а х с л а р н и н г даромад(фойда)лари сезиларли даражада ошиб, уларнинг фойдасидан олинадиган солиқ тушумлари кўпаяди. Шу жиҳатдан олганда, бу жараённнинг олиб борилиши миллий иқтисодиётни ривожлантириш учун жуда ката аҳамиятга эга. Шу ўринда Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларини айтиб ўтиш мақсадга муофиқ "Корхоналар зиммасидаги солиқ юкининг енгиллаштирилиши, қўшилган қийматдан олинадиган солиқ ставкасининг камайтирилиши оқибат натижада ишлаб чиқаришни жонлантиришга олиб келиши лозимки, бу нарса иқтисодиётни барқарорлаштириш муаммосини ҳал этишда ғоят катта аҳамиятга эга" 1 . Республика бюджети умумдавлат кўламида жуда катта вазифаларни- мудофаа, хавфсизликни сақлаш, тартиб-интизом ўрнатиш, бозор инфратузилмасини яратиш, фуқароларнинг ижтимоий ҳимоясини ташкил этиш ва бошқа бир қатор йирик хизматларни бажаради. Шунинг учун унинг бюджети ҳам солиқлари ҳам салмоқли бўлиши шарт. Қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, юридик шахсларнинг фойдасидан, жисмоний шахсларнинг даромадидан олинадиган солиқ, сув солиқлари умумдавлат солиқлари жумласига киради. Умумдавлат солиқларининг муҳим хусусияти шундаки, республика бюджетига тушадиган солиқлардан маҳаллий бюджетларни бошқариб бориш учун ажратма сифатида тушиши мумкин. Агар келгуси йили маҳаллий бюджетларнинг ўз манбалари кўпайиб қолса, республика солиқларидан ажратма беришнинг хожати қолмайди. Республика ва маҳаллий солиқлар ягона моҳиятга эга, бюджетга тўланиши лозим бўлган тўловлардир. Маҳаллий солиқлар маҳаллий ҳукумат бажарадиган вазифаларга қараб 1 Каримов.И.А "Ўзбекистон буюк келажак сари ".- Тошкент:Ўзбекистон,1998йил,360-бет.

белгиланиб, уларга доимий ва тўлиқ бириктириб берилган. Маҳаллий ҳукуматлар асосан ижтимоий масалаларни, соғлиқни сақлаш, маданият, таълим каби вазифаларни бажаради. Лекин бу солиқлар ва йиғимлар уларнинг бюджет харажатларининг 30-40 фоизини қоплайди, холос. Кейинги вақтларда маҳаллий бюджетлар даромадлари салмоғини 50-60 фоизга етказиш масаласи муаммолардан бири бўлиб турибди. Маҳаллий бюджет даромадларини кўпайтириш энг долзарб масалалардан биридир. Фақат ўз даромад манбаига эга бўлган маҳаллий ҳукуматлар ўз фаолиятларини тўлиқ амалга оширишлари мумкин. Акс ҳолда молиявий камчиликларга йўл қўйиш эҳтимоли мавжуд. 7.3. Бириктирилган даромадлар ва уларнинг таркиби. Дотация. Субвенция. Ссуда. Бюджет тизими даромадлари у ёки бу даражадаги бюджетлар даромадларига киритиш тартиби ва шартларига қараб бириктирилган ва тартибга солувчи даромадлар ажратилади. Бириктирилган даромадлар тегишли бюджетга доимий ёки узоқ муддатли асосда тўлиқ ёки қисман келиб тушадиган даромадлардир. Бундай даромадларга тегишли бюджетларга биритириб қўйилган солиқ даромадлари киради. Бюджет тизимининг у ёки бу даражасига ушбу даромадларни бириктириб қўйишнинг ҳуқуқий асоси солиқ ва бюджет қонунчилиги ҳисобланади. Бюджет тушумини ушбу тартибда такомиллаштириш ҳисобига маҳаллий хокимият органлари ўз худудларида жойлашган корхоналар фаолиятининг самарадорлигини оширишдан манфаатдор бўлади. Бундан ташқари, солиқларнинг тўла ва ўз вақтида тўланиши устидан назорат қилиб туриш учун қизиқиш пайдо бўлади. Чунки, республика бюджетига ушбу солиқлардан тушган умумий тушумдан белгиланган меъёрлар асосида ажратма қилишдан кўра, мазкур худудда ушбу солиқлардан тушган тушумда ўз улушини қонуний тартибда кафолатлаб қўйилиши маъқул. Бугун вилоят, шаҳар, туман хокимият органлари доимо маҳаллий

бюджетларнинг даромадларини ошириш ва бу молиявий маблағлардан самарали фойдаланиш тадбирларини олиб боришлари керак. Маҳаллий хокимият органлари томонидан маҳаллий бюджетлар даромад базасини кўпайтириш, маҳаллий бюджетлар харажатлар қисмини таркибий қайта кўриш каби шароитлар яратилганда, баланслаштирилган, соғлом, етарли бюджетни шакллантириш мумкин. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари молия органларининг таклифлари бўйича маҳаллий солиқлар қайси даражадаги бюджетга, шунингдек, юқори бюджетга тўла ҳажмда ўтказилишини белгилайди. Турли даражадаги бюджетларга ажратмалар нормативлари белгиланган ва маҳаллий бюджетларга тўла ҳажмда ўтказилиши керак бўлган умумдавлат солиқлари солиқ тўловчи жойлашган шаҳар, туман ҳудудидаги маҳаллий бюджетга келиб тушади. Турли даражадаги бюджетларга ажратмалар нормативлари белгиланмаган ва тўла ҳажмда республика бюджети ҳисобига ўтказилиши лозим бўлган умумдавлат солиқлари, солиқ тўловчи қайси шаҳар, туман ҳудудида жойлашган бўлишига қарамасдан ушбу бюджетга тушади. Амалдаги қонунчилик билан даромадларни бириктириб, мустаҳкамлаб қўйиш тизими ўзини тўла оқлайди. Бироқ, бириктириб қўйилган даромадлар рўйхатини белгилашда давлатнинг бутун бюджет тизими фаолияти самарадорлигига салбий таъсирини кўрсатиши мумкин бўлган бир қанча омилларни ҳисобга олиш зарур. Хусусан, даромадларни тақсимлашда айрим бюджетларда ортиқча даромадлар ҳосил бўлади, бошқаларида уларнинг етишмаслиги, яъни номутаносиблик юзага келишига йўл қўйилмаслиги керак. Масалан, саноати ривожланган ҳудудларда юридик шахслардан даромад ёки фойда солиғи бўйича келиб тушадиган тушумлар ҳажми жиҳатдан анчагина кўп. Шу сабабли улардан қатъий бириктириб қўйиладиган даромад сифатида фойдаланиш маҳаллий бюджетлар даромадларини тақсимлашда номутаносибликка олиб келиши мумкин. Даромадларни қатъий бириктириб

қўйиш тамойили бюджет тизимининг турли даражалари ўртасида уларни қайта тақсимлаш имкониятидан маҳрум этади. Бюджетларнинг тартибга солувчи даромадлари юқори даражадаги бюджет тизимидан қуйи бюджетга республика бюджетидан-вилоят бюджетларига, вилоят бюджетидан-туман бюджетларига ўтказиладиган маблағлардан иборат. Тартибга солувчи даромадларга умумдавлат солиқлари ва бошқа тўловлар кириб, улар бўйича кейинги молия йили учун маҳаллий бю дж етларга аж ратм алар нормативлари белгиланади. Бу нормативлар Ўзекистон Республикаси бюджет тизимининг тартибга солувчи даромадларни берувчи бюджетлар тўғрисидаги ҳуқуқий хужжат ёки давлат бюджет тизимининг бошқа даражадаги бюджетдан унга берилган тартибга солувчи даромадларни тақсимлайдиган даражадаги бюджет тўғрисидаги қарор билан белгиланади. Шундай қилиб, тартибга солувчи даромадларни ҳар бир қуйи бюджетга ўтказиш учун юридик асос бўлиб юқори даражадаги бюджетни тасдиқлаш тўғрисидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Масалан, тартибга солувчи даромадлардан ажратмалар вилоятлар бюджетларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг кейинги молия йили учун белгиланган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар ва параметрлар прогнози тўғрисидаги қарори асосида, туманлар бюджетларига эса, вилоятларнинг халк депутатлари Кенгашлари қарорига асосан ўтказилади. Тартибга солинувчи даромадлар пул маблағларининг йиғиндиси бўлиб, юқори бюджетлардан тартибга солиш мақсадида бериладиган барча молиявий ресурслардир. Бюджетни тартибга солиш турли усуллар билан амалга оширилиб, улар орасида тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш усули энг муҳим усул ҳисобланади. Бюджетни тартибга солиш усулининг аҳамияти шу билан белгиланадики, бириктирилган даромадлар етмаган тақдирда, айни мана шу усул ёрдамида ҳар бир бюджет даромадлари ва харажатларини мувозанатга келтириш учун зарур бўлган маблағларнинг

катта қисми берилади. Тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш йўли билан қуйи бюджетларни мувозанатлаш иконияти бўлмаган ҳолда, бюджетни тартибга солишнинг бошқа усуллари қўлланилади: юқори бюджетлардан қуйи бюджетларга бюджет дотациялари ва бюджет субвенцияларини бериш ва бюджет ссудаларини ажратиш. Бюджет тизими ҳар бир даражаси даромадлари ва харажатларини баланслаш учун тегишли бюджетларга умумдавлат солиқларидан маблағлар ажратишни тартибга солиш режаси тузилади. Ўз таркибида бошқа қуйи минтақа бюджетига эга бўлган ҳар бир минтақа бюджети учун тартибга солиш режаси тузилади. У ҳар йили кейинги молия йили учун бюджетлар лойиҳалари тузилаётган вақтда ишлаб чиқилади ва молия йили тугаши билан ўз кучини йўқотади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлари лойиҳалари даромад қисмини белгилаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Давлат бюджети Бош бошқармаси томонидан Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига умумдавлат солиқларидан ажратмаларни тартибга солиш режаси тузилади ва қуйидагилар белгиланади. ♦♦♦ Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан ажратмалар нормативлари ва суммалари; ♦♦♦ Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қуйилган умумдавлат солиқлари рўйхати ва ҳажми; ♦♦♦ Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қуйилган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар рўйхати ва ҳажми. Ҳудудларнинг бюджетдан амалга ошираётган харажатларнинг етарли даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларнинг

давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи республика бюджетда йиғилган даромадларнинг бир қисмини қайта тақсимлашни талаб қилади. Шу мақсадда жаҳон амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади. Дотация бюджетни тартибга солиш усули сифатида-ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солишнинг бошқа маблағлари, хусусан, тартибга солувчи даромадларидан ажратмалар етишмаган тақдирда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги фарқни қоплаш учун юқори бюджетдан қуйи бюджетга қатъий суммада беғараз ва қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Айрим иқтисодчиларнинг фикрича, бюджетни тартибга солишнинг ушбу усули бир қанча камчиликларга эга бўлиб, бюджетларда назарда тутилган тадбирларни маблағ билан узлуксиз таъминлаб туриш учун жойларда бюджетлардан қўшимча даромадларни йўналтиришда давлат ҳокимияти маҳаллий органлари манфаатдорлиги ва молия органлари жавобгарлиги пасайишини киритиш мумкин. Бундан ташқари, дотация қуйи бюджетнинг ижросини юқори бюджетга даромадларнинг тўлиқ ва ўз вақтида келиб тушишига қарам қилиб қўяди. Шу боисдан бюджетни тартибга солиш усули сифатида дотация фақат шундагина қўлланиладики, унинг ҳудудида йўналтириладиган барча тартибга солувчи даромадлар қуйи бюджетга берилаётганида бириктирилган ва тартибга солувчи даромадлар умумий суммаси режалаштирилган барча харажатларни қопламаган ҳолда, яъни бюджетни мувозанатлаш-тиришнинг бошқа усули бўлмаган вақтда қўлланилади. Субвенция-юқори бюджетдан қуйи бюджетга муайян мақсадларда фойдаланиш шарти билан беғараз ажратиладиган пул маблағларидан иборат. Дотациядан фарқли равишда субвенция муайян бир тадбирни молиялаштириш учун ажратилади ва ундан мақсадли фойдаланиш тартиби бузилган ҳолда, қайтарилиши лозим. Бюджет субвенцияси-қонун

хужжатларида назарда тутилган тартибда муайян мақсадларда сарфлаш шарти билан юқори бюджетдан қуйи бюджетга қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Бироқ таъкидлаш лозимки, субвенциялар асосан кейинги йилларда маҳаллий бюджетларнинг даромадлари ва харажатларини тенглаштириш мақсадида бериб келинмоқдаки, бу ўз навбатида субвенциялар иқтисодий моҳиятининг бир мунча бузилишига олиб келмоқда. Субвенциядан воз кечиш мақсадида доимий тушмайдиган даромадлардан ажратмаларни ошириш ҳам ҳудудларни оғир аҳволга солиб қўйиши мумкин. Бу доимо молиялаштиришга маблағ етишмасликка юқори бюджетга қарз сўраб мурожаат қилишга ўз навбатида молия механизмини мураккаблаштиришга ва ортиқча харажатларни юзага келтиради. Шу мақсадда субвенцияларни аниқ шароитдан келиб чиқиб мақсадли иқтисодий имкониятлари чекланган ҳудудларга бериб бориш ва ҳудудлар иқтисодий имкониятларини тенглаштириб боришга эътибор бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Бюджет ссудаси- юқори бюджетдан қуйи бюджетга ёки республика бюджетидан юридик шахс-резидент ёҳуд чет давлатга қайтариб беришга асосланган ҳолда ажратиладиган маблағдир. Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларга бюджет ссудаси шаклида хам молиявий маблағлар келиб тушади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетидан ссудалар барча бюджет манбаларидан энг кўп йўналтирилган ссудалар кечиктириб бўлмайдиган биринчи навбатдаги тадбирларни молиялаштиришни таъминламаган тақдирда қуйидагиларга берилади: * даромадлар тушумлари билан харажатларни амалга ошириш ўртасидаги режали вақтинча касса узилишлариини қоплаш учун; * даромадлар тушумлари билан харажатларни амалга ошириш ўртасидаги амалдаги вақтинчалик касса узилишлариини қоплаш учун; * Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлар режали харажатларини мақсадли молиялаштриш

схемаларини амалга ошириш учун ажратилади. Юқори бюджет маблағларидан ссудалар қуйи бюджетга режали ва амалдаги вақтинча касса узилишларини қоплаш учун уч календар ойгача ҳамда мақсадли молиялаштириш схемаларини амалга ошириш учун бир календар ойгача муддат билан берилиши мумкин. Ссудалар жойлардаги ҳокимият ижроия органлари раҳбарларининг ёзма аризаси бўйича берилади. Улар Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимлари ва Тошкент шаҳар ҳокими томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига жўнатилади, туманлар эса юқори ҳокимиятлар органларига юборади. Бюджетга даромадлар келиб тушмаган ёки бюджет харажатларини олдиндан молиялаштириш зарурияти туғилган ҳолларда ҳамда қабул қилинган чоралар тегишли бюджет даромадлари ва харажатлари мувозанатини таъминланмаган шароитлар ссуда берилиши учун аризага асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ссудаларни қайтариш ссуда бериш тўғрисидаги шартномада кўрсатилган қатъий белгиланган муддатларда, амалга оширилади. Барча даражадаги маҳаллий бюджетларнинг мустақиллигидан келиб чиқиб, уларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, территориал даромадлар манбаларини, маҳаллий бюжетлар даромадларини ўз даромадлари ёки бириктирилган солиқлар ва тартибга солинувчи солиқлар ҳисобига шакллантирилади. Бюджет субвенциялари ва бюджет дотациялари Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга давлат бюджетининг тасдиқланган чегара доирасида берилади. Бунда қуйидаги кўрсаткичлар эътиборга олинади: ♦ ҳудуднинг даромад базасини ҳисобга олинган ҳолдаги молиявий аҳволи; ♦ иқтисодий, ижтимоий, экологик, демографик ва бошқа умудавлат дастурларининг ижроси; ♦ минтақалар бўйича товар ва хизматларнинг баҳосидаги фарқ;

♦ ҳар бир минтақада яшовчи аҳоли сони; ♦ шу ҳудудда жойлашган корхона, ташкилот ва муассасаларнинг бюджет маблағларига бўлган эҳтиёжи; ♦ минтақалараро молиявий баланслаштиришда эътиборга олинадиган бошқа омиллардир. Шу билан бирга, бу тадбирни амалга оширишда маҳаллий худудларда иқтисодий ривожланиш даражаси, меҳнат ресурслари, ушбу ҳудуднинг хом-ашё базаси ва уни ўзлаштириш даражалари эътиборга олиниши керак. Ватанимиз иқтисодчиларидан X. Қобуловнинг фикрича, ҳозир амал қилаётган дотация тартиби даромад ва харажатларни оддий ҳисобга олишга асосланган бўлиб, ҳудудлар иқтисодий ўз-ўзини таъминлаш даражасини оширишни рағбатлантирувчи восита ролини ўйнай олмаяпти ва ҳудудлар тараққиёти табақалашувини янада кучайтирмоқда. Бюджетлараро муносабатлар тизимида ҳудудлар иқтисодий потенциалининг ўзгариши динамикасига кўра, маҳаллий бюджетлар кўлами ва таркибининг ўзгариши тахдили муҳим аҳамиятга эга. Ҳисоб-китоблар кўрсатишича, иқтисодий потенциалдан фойдаланиш коэффиценти юқори бўлган туманлар оширилган дотациялар, ушбу коэффицент паст бўлган туманлар эса пасайтирилган дотация олади. Бунинг натижасида дотацияларнинг умумий қиймати ўзгармай қолаверадики, бу нарса бюджетлараро муносабатлар тизимида молиявий дастак тўлиқ ишламаётганлигидан дарак беради. Ўзининг моҳиятига кўра «иқтисодий потенциал» тушунчаси «миллий бойлик» ва «ишлаб чиқарувчи кучлар» тушунчасига яқин ҳисобланади. Иқтисодий потенциал худудлар иқтисодиётининг узлуксиз ва кундалик моддий-техникавий ва меҳнат ресурслари билан таъминланганлигини хамда улар тараққиётининг иқтисодий ва ижтимоий дастурларни амалга оширишга оид карорлар қабул қилиш учун ҳисобга олинадиган белгиловчи кўрсаткич ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳудудий иқтисодиёт муаммолари,

жумладан, ҳудудлар иқтисодий потенциали ҳозирги кунда долзарб масала бўлишига қарамай иқтисодий потенциални аниқлаш услубиёти комлекс ҳолда ишлаб чиқилмаган. Иқтисодчи олим томонидан таклиф этилган услубиёт маҳаллий бошқарув органларини тез орада ўз иқтисодий потенциалини оширишга мажбур этади. Мазкур услубиёт асосида иктисодий потенциалдан фойдланиш даражаси вилоятнинг ўртача кўрсаткичидан юқори бўлган туманларда оширилган суммада дотациялар берилиши, иқтисодий потенциалдан фойдаланиш даражаси паст бўлган туманларда эса дотациялар миқдори айнан шу суммага пасайтирилиши лозим.Ушбу тадбир тез орада туманлар иқтисодий потенциалидан фойдаланиш самарадорлигининг ўсишига ҳамда бюджетлараро муносабатларни ҳудудлар тараққиётини тартибга солишнинг муҳим дастагига айланишини таъминлайди. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги вақтинчалик кассалик фарқ айланма касса маблағи, юқори бюджетдан бериладиган бюджет ссудаси билан, ўтган даврда ишлатилмай қолган бюджет маблағлари ҳисобига қопланади. Айланма касса маблағи меъёри - молия йилида Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида туриши мумкин бўлган пул маблағларининг қонун хужжатлари билан белгиланадиган энг кам миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёри қонун хужжатларига мувофиқ молия йили бошида Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида белгиланган йиллик бюджет доирасидаги харажатларнинг, иш ҳақи ва унга ҳисобланадиган ажратмаларнинг ўн иккидан бир қисмини ташкил қиладиган пул маблағларининг минимал миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёрининг хажми давлат бюджети тўғрисидаги конунда белгиланади. Шунингдек, марказлашган тадбирларни молиялаштириш мақсадида

қуйи даражадаги бюджетлар даромадига ажратмалар ажратадиган юқори даражадаги бюджетларда даромадлар марказлаштирилиши мумкин. Ажратмалар меъёри жорий йил давлат бюджети тўғрисидаги қонун хужжатларида белгиланади. 7.4. Бюджетлараро муносабатларни шакллантиришнинг хориж тажрибалари Мамлакат бюджетининг тузилиши биринчи навбатда давлат тузилишига боғлиқ бўлади. Унитар тузилишга эга бўлган мамлакатларда бюджет тизими икки босқичдан, давлат ва маҳаллий бюджетлардан иборат. Федерал тузилишга эга бўлган мамлакатларда бюджет тизими уч бўғиндан иборат. Унитар давлатлар бюджет тизими бюджет ресурсларининг юқори даражада марказлашуви ва маҳаллий бюджетларнинг ҳуқуқ ва мажбурият даражаси камлиги билан ажралиб туради. Федератив тузумдаги давлатларда эса бюджет тизими маҳаллий бюджетларнинг нисбатан мустақиллиги ва бу борадаги ваколат доирасининг кенглиги билан ажралиб туради. Давлат бюджетининг ажралмас муҳим қисми бюджетлараро муносабатлар ҳисобланади. Уларни ташкил қилиш давлат тузилишининг модели билан бевосита боғлиқдир. Ривожланган давлатларда бюджетлараро муносабатлар тизими аллақачон ишлаб чиқилган, бунда айрим таркибий қисмлар вақти-вақти билан ўзгартириб т ур ил ад и. Ўт иш д ав ри и қт ис од иё ти да ги да вл ат ла рд а бю дж ет ла ра ро муносабатларни барпо этиш ва уни ислоҳ этиш янги тамойиллар ва шарт- шароитларга асосланади. Жаҳон амалиётида бюджет тузилишининг бир қанча моделлари мавжуд. 1. Биринчи модел бўйича марказий ва махаллий бюджетлар автоном, ўзини мутақил идора килиш ҳукукига эга бўлиб, шу сабабли улардан ҳар бири ўз харажатларини тўлиқ қоплай оладиган ўз даромад манбаларига эга. 2. Иккинчи модел ўзининг асосий кўриниши билан биринчисига

ўхшайди, лекин марказий бюджетга маҳаллий бюджетларга нисбатан муайян тартибга солувчи рол мустаҳкамлаб берилади. 3. Учинчи модел барча бюджетларни ягона Давлат бюджетига бирлаштиришни назарда тутади ва ҳар бир юқори бюджетга тартибга солувчи роли мустаҳкамлаб берилади. Бюджет тизими бир неча даражалардан иборат бўлиши мумкин, ушбу даражалар сони у ёки бу мамлакатнинг бюджет тузилиши билан белгиланади. Унитар давлатларда-Франция, Италия, Японияда икки даражали тизим, Федератив давлатларда-уч даражали тизим мавжуд. Россия, АҚШ, Германия. Бизнинг давлатимиз бюджет тизим бирлиги Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда ташкилий жиҳатдан мустаҳкамланган бўлиб, унда қуйи бюджетлардан ҳар бири юқори бўғинга кириши назарда тутилган. Бизнинг давлатимиз бюджет тизимини ташкил этган бюджетларнинг бутун мажмуини йиғма ва алоҳида ажратилган бюджетларга бўлиш мумкин. Ўзбекистонда давлат бюджетининг таркибини ва бюджетлараро муносабатларнинг асосини белгилаган биринчи хужжат-Ўзбекистон Республикаси Конституциясидир. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунида бю дж ет тизимининг таркиби ва бошқарувининг асосларини, тузилиш тамоилларини, давлат бюджети таркиби, унинг тузилиши, ижро этилиши тартибини, даромадлар шаклланишининг ва харажатларни амалга оширишнинг тамоилларини қамраб олган, шунингдек, турли даражадаги бюджетлараро муносабатларнинг механизми аниқлаб берилган. Давлат бюджетининг маблағлари билан муомала қилиш устидан назорат ва ҳисобот тартиби берилган. Ушбу қонун бошқа давлатларнинг шунга ўхшаш қонунлари билан маълум ўҳшашликларга эга бўлиб, бир вақтнинг ўзида Ўзбекистон Республикаси бюджет тузилиши ва бюджетлараро муносабатларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган.

Умумдавлат солиқларни тақсимлаш билан бир қаторда молиявий ёрдам бюджетлараро бошқарувнинг воситаларидан бири ҳисобланади. Маълумки, горизантал ва вертикал бюджет мувозанати бузилишини олдини олиш ва уни тенглаштириш мақсадида юқори бюджетлардан турли кўринишдаги молиявий ёрдамлардан фойдаланилади. Вертикал бюджет мувозанатиниг бузилиши маҳаллий бюджетлар харажатларининг ўз манбаларидан олган даромадларидан олиб кетишдан иборат. Горизантал бюджет мувозанатининг бузилиши эса турли бюджетлар харажатлари ва даромадлари ўртасидаги тафовутлардан иборат. Бюджетлараро мувозанат бузилиши фақатгина ўтиш давридаги давлатлар иқтисодиётига уларнинг давлат бю дж етига хос эм ас. Даром адлар ва харажатларнинг ҳар қандай бюджетлараро тақсимоти бюджетнинг вертикал ва горизантал мувозанатининг бузилишига олиб келади. Хусусан, горизантал мувозанатни бузилиши харажатлар ҳажмига таъсир қилувчи иқтисодий фаолликнинг, табиий ресурсларнинг ва демократик омилларнинг нотекис географик тақсимоти оқибатида юзага келади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврини бошдан кечираётган давлатлар тажрибаси бизнинг републикамиз учун улар тажрибасини ўрганиш ва шундан келиб чиққан ҳолда бюджет муносабатларини шакллантиришни муқаррар қилиб қўйди. Дунё тажрибасига кўра бюджетлараро муносабатлар муаммоси учта саволни ўз ичига олади: к> турли даражадаги бюджетлар ўртасида даромадларни тақсимлаш; к> харажатларни молиялаштириш бўйича ваколатларни чегаралаш ва белгилаб бериш; к> бир даражадаги бюджетдан иккинчи даражадаги бюджетга маблағларни турли шаклда қайта тақсимлашни ўз ичига оладиган бюджетлараро муносабатларни амалга ошириш. Турли даражадаги бюджетлар ўртасида даромадларни тақсимлашнинг қўплаб усулларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Бу услуллар бюджет

автономияси даражасига, уларни амалиётга жорий этишнинг мураккаблик даражасига, шунингдек, ҳудудлараро қайта тақсимоти даражасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Жаҳон тажрибасида даромадларни тақсимлаш ваколатининг асосан уч шакли кенг қўлланилади. к> солиқ манбаларини бюджетлараро тақсимлаш ва улардан алоҳида фойдаланиш. к> федератив бюджетда даромадларнинг бир қисмини тақсимлаш; к> солиқ олишда бир манбадан биргаликда фойдаланиш. Турли давлатларда турлича моделлардан фойдаланилади. Германия моделида олинган солиқ тушумларининг федератив бюджет ва маҳаллий бюджетлар ўртасида бўлиниши устунликда ишлатилади. Айни вақтда Канада ва АҚШ да эса солиқ тушумларининг бўлиниши қўлланилади. Масалан: мол-мулк солиғидан Германия, Россия, Канада ва АҚШ да солиқ тўловларидан алоҳида фойдаланиш модели асосида амалда иш юрилади. Фойда солиғидан Россия, Канада ва АҚШ да солиқ манбаларидан биргаликда фойдаланиш модели ишлатилса, Германияда олинган солиқ даромадларини бўлиниши қўлланилади. Россияда бюджет тизимининг турли даражалари ўртасида солиқ ваколатларининг тақсимланишнинг уч усули расман қўлланилади. Унитар давлатлар (Буюк Британия, Франция, Италия) бюджет тизими икки поғонали бўлиб, алоҳида солик тўловлари турларига мос равишда марказий ва маҳаллийга бўлинади. Федератив давлатларда (АКШ, Германия, Канада) уч бюджет погонасига мос равишда уч погонали- федерал, худудий, махаллий бюджетлар- мавжуд. АҚШда бю дж ет-солиқ сиёсатини амалга оширилишида бю дж ет воситаларининг шаклланиши ва ҳаракат қилиниши марказий ўринни эгаллайди. АҚШ молия тизимининг асосий бўғини бўлиб, федерал хукуматнинг бюджет механизми ҳисобланади. АҚШ молия тизими етакчи ўринни бюджет тизимининг 60 фоизга яқин

даромад ва харажатларини амалга оширувчи федерал бюджет тизими эгаллайди. АҚШда федерал бюджет - давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий муносабатларини тартибга солиб турувчи асосий инструмент ҳисобланади. Ушбу бюджет маблағлари ҳисобидан харбий соҳани молиявий таъминлаш, бошқа давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳолатига таъсир кўрсатиш, иқтисодий ва ижтимоий жараёнларда давлат аралашувини таъминлаш, кўп сонли давлат аппаратини сақлаб қолиш каби харажатлар молиялаштирилади. Ҳар қандай мамлакатнинг бюджет тизими ундаги давлат тизимининг қай йўсинда шаклланишига чамбарчас боғлиқ. АҚШ нинг бюджет тизими ҳақида гап кетар экан, авваломбор, унинг ўта мураккаблиги кўзга ташланади. АҚШ бюджет тизимининг шаклланиши ва амалдаги фаолияти энг бой ва тараққий топган давлат молия тизимини акс эттиради. Америка Қўшма Штатлари 50 та штатдан иборат федератив республика ҳисобланади. Ҳар бир штат ўз конститутциясига эга ва ҳар бир штат ичида одатда, округ ва шаҳар, шаҳарча ёки қишлоқ сифатида белгиланган, камида қўшимча иккита давлат бошқарув даражасига лойиқ аҳоли мажмуаси мавжуд. Конститутция Штатлар ҳукуматлари ва маҳаллий ҳокимият органларининг автономлигини кафолатлайди. Маҳаллий ҳокимият органлари Штатлар ҳукуматининг бўлинмалари ҳисобланади. Маҳаллий солиқлар ва бошқа тушумлар миқдори жойларда аниқланади ва уларнинг миқдори Штатлар томонидан белгиланади. Штатлар савдо солиғи, автомобил эгаларидан тушумлар, мол-мулк солиғи, турли комиссион тўловлар ҳисобига яшайди. «Федерал ҳукумат Штатларга ва маҳаллий ҳокимият органларига ҳукумат хизматларини амалга оширишда кўмаклашиш мақсадида грантлар, заёмлар ва солиқ субсидияларини тақдим этади. Штатлар ва маҳаллий ҳокимият органлари ўз қарзлари бўйича жавобгардирлар» 2 . Федерал ҳукумат, Штатлар ва маҳаллий ҳокимият органлари 2 Ахмеджонов А. ва бошқалар. Амерка қўшма штатларининг федерал бюджет тизими. Ўқув қўлланма. Фан. 2004. -156.

ўртасидаги ўзаро муносабатлар кўп режалидир. Ижтимоий суғурталаш ва мудофаа каби айрим йирик харажатлар категориялари бўйича молиялаштириш Федерал ҳукумат ҳисобидан амалга оширилади. Бироқ, айрим ҳолларда Штатлар муайян харажатларни молиялаштириш бўйича жавобгарликни ўзаро тақсимлайди. Масалан, Штатлар йўллар қуради ва уларни сақлаш харажатларини молиялаштиради. Тиббий хизмат кўрсатиш ва кам даромадли оилаларга ёрдам каби ижтимоий хизмат кўрсатиш дастурлари бутунлай Штатлар ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан молиялаштирилади. АҚШ молия тизимининг асосий бўғини федерал хукумати бюджет механизми ҳисобланади. Йирик ва доимий тушумга эга бўлган солиқлар федерал бюджетга йўналтирилади. Федерал харажатлар умумдавлат харажатларининг тахминан 60 фоизини ташкил этади, қолган 40 фоизи штатлар ва маҳаллий ҳокимият идораларининг бюджетларига тўғри келади. АҚШнинг бюджет тизимининг ўзига хос хусусияти шундаки, ижтимоий харажатларнинг асосий қисми маҳаллий бюджетлар ҳисобидан амалга оширилади. Кейинги йилларда жами харажатларнинг 30-35 фоизи ижтимоий соҳага йўналтирилмоқда. Федерал бюджетнинг харажатлар қисми 20 та асосий бюджет тоифаларига, шу жумладан, миллий мудофаа, халқаро ишлар, қишлоқ хўжалиги, транспорт, энергетикани ривожлантириш, соғлиқни сақлаш, ижтимоий суғурта харажатларига, давлат қарзи бўйича фоизлар тўлашга ва бошқаларга бўлинади. Штатларнинг бюджетларига солиқ тушумларининг умумий ҳажмида жисмоний ва юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи 39,0 фоизни, маҳсулот сотишдан олинадиган солиқ 49,0 фоизни, юридик ва жисмоний шахслардан олиндиган мулк солиғи 2,0 фоизни, фойдали қазилмаларни қазиб чиқарганлик учун табиий ресурсларнинг мулкдорлари томонидан тўланадиган солиқ 2,0 фоизни, лицензияланадиган фаолият билан шуғуллланиш ҳуқуқини берганлик учун олинадиган лицензия йиғимлари 6,0 фоизни ташкил этади. Муниципал маъмурлар жисмоний

шахсларга даромад солиқлари, акцизлар, компаниялардан лицензия йиғимлари, касб учун солиқ, фойдали қазилмаларни қазиб чиқарганлик учун солиқ, юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солиқ солиши мумкин. АҚШ солиқ тизимига хос бўлган рағбатлантирувчи ёндашув бошқа ҳар қандай тизимга нисбатан кучлироқдир. Бундай ёндашув фақат иқтисодиётга эмас, балки жамият ҳаётида ҳам кўзга ташланган ижобий тамойиллар ва жараёнларнинг самарали ривожланишини таъминлайди. Буюк Британия давлат молияси Давлат бюджети, махсус фондлар, маҳаллий молия, давлат корпарациялари молиясидан иборат. Бюджет тизими молия тизимининг етакчи бўғини бўлиб, у мазкур давлат тузилиши шаклига мувофиқ, Давлат бюджети ва кўп сонли маҳаллий бюджетлардан ташкил топган. Бошқа давлатлардаги каби Буюк Британияда Давлат бюджети тўғрисидаги асосий қонуни бўлиб, ҳар йили хукуматга муҳокама учун тақдим этилади. Молия вазири Парламент олдида жорий йилда иқтисодиётнинг ривожланиш натижалари ва келгуси молия йилида ҳукуматнинг асосий мақсад ва вазифалари хусусида маъруза қилинади. Маърузада давлатнинг жорий харажатлариини молиялаштириш учун ҳукумат томонидан янги солиқ тўловларини жорий қилиш, солиқ сиёсатига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш каби масалалар янада аниқлаштирилган ҳолда ўз аксини топади. Буюк Британия молия тизимининг учинчи бўғини маҳаллий молия ташкил этади. Улар иқтисодий муносабатлар тизимини ўзида акс эттириб, тегишли ҳудудларни ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан ривожлантириш учун умумдавлат ва маҳаллий молия ресурсларини тақсимлаш амалга оширилади. Буюк Британия маҳаллий ҳокимият органларининг харажатлари умумдавлат харажатларини 25 фоизини ташкил этади. Харажатлар асосан, таълим соҳасига, қонун ва ҳуқуқ, тартибот, ижтимоий хизматларга, атроф-муҳитни асраш, йўллар ва транспорт соҳаларига йўналтирилади. Бундан ташқари, маҳаллий молия хўжалик субъектлари ва ҳудудий бюджетдан ташқари фонд

маблағлари ҳисобига ҳам шаклланади. Германия молия тизими-федерал бюджет, 16 та федерал ерлар бюджети, обшиналар бюджети, хукуматнинг бюджетдан ташқари фондлари, федерал темир йул ва почта давлат корхоналари, ижтимоий суғурта, меҳнат бўйича федерал идора молиясини ўз ичига олади. Бюджет тизими таркиби ва бюджет жараёни давлат тузулшцининг федерал характерига мос келади. Давлат бюджетига маъмурий бошқарувнинг учта даражаси мос келади: Федерация бюджети, федерал ерлар бюджети-ҳудудий бюджетлар ва обшиналар бюджети. Давлат йиғма бюджети уч даражасининг бюджетлари даромадлари ва харажатлариини ўз ичига олади ва улардан бюджетлараро трансфертларни ажратиш йўли билан ҳосил килинади. Федерал бюджет парламент томонидан тасдиқланади. Федерал бюджетни тузиш, тасдиқлаш ва ижро этиш кутилаётган даромадлар ва харажатларни аниқлаш ҳамда бухгалтерия ҳисобини юритиш, бюджет ижросининг ҳақиқий аксини кўзда тутади. Испанияда ҳар бир маъмурий ҳудудий бирликлардаги жон бошига тўғри келадиган даромадлардан келиб чиққан ҳолда, марказий ҳокимиятлар бюджетдаги солиқ тушумлари соҳаси бўйича ҳудудий органлар бюджетларини корректировка қилишда ҳам иштирок этади. Жон бошига ўртача даромади юқори бўлган ҳудудий органлар бюджетлардаги солиқ тушумларининг бир қисми марказий ҳокимият органлари томонидан олиниб, даромад даражаси паст бўлган ҳудудларга йўналтирилиши мумкин. Франциянинг маҳаллий солиқлари ичида касб солиғи, уй-жой солиғи, қурилиш, ва иморатларга солинадиган ер солиғи алоҳида аҳамиятга эга. Касб солиғи юридик ва жисмоний шахслар томонидан тўланади. Солиқни ҳисоблаш учун иккита элемент йиғиндисини маҳаллий ҳокимият органлар томонидан белгиланган солиқ ставкаси кўпайтириш асосида амалга оширилади. Бу икки элемент бўлиб, солиқ тўловчи касб фаолиятида ўз эҳтиёжи учун фойдаландиган кўчмас мулкнинг ижара қиймати ҳамда солиқ тўловчининг ўз ишчиларига тўлайдиган иш ҳақи ва

солиқ тўловчи оладиган даромаддан аниқ бир фоиз ҳисобланади. Уй-жой учун солиқни мулк эгалари билан бир қаторда ижарачилар ҳам тўлайди. Юқорида изоҳланган солиқлардан ташқари, маҳаллий ҳокимият органлари бошқа маҳаллий солиқлар ва йиғимлар, божларни ўз худудларида жорий қилиш ҳуқуқига эга. Қозоғистон Республикаси адолатли барқарор бюджетлараро муносабатлар тизимини ташкил этиш йўлларини қидиришни ҳозиргача давом этмоқда, чунки бундай тизимнинг ташкил этилиши барқарор иқтисодий ўсиш ва аҳолини фаровонлигини ошириш асосларини таъминлашга қаратилгандир. Қозоғистон Республикаси ушбу мураккаб вазифани ҳал этиш учун 2005 йилгача бюджетлараро муносабатларни ислоҳ қилиш концепциясини ишлаб чиқилган. Бунда бюджетлараро муносабатларни ислоҳ қилиш вазифалари, тамойиллари ва мақсадлари ушбу ҳужжатда ўз аксини топган. Жумладан: - Қозоғистон Республикаси бюджет тизими молиявий ресурсларини бошқариш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш; - турли даражадаги бюджетлардан молиялаштириладиган ижтимоий кафолатларнинг Қозоғистон Республикаси Конститутциясида белгиланган минимал даражасини мамлакат бутун ҳудудида амалга ошириш имкониятларини тенглаштириш; - ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши самарадорлигини ошириш учун шароит яратиш; - бюджетлараро муносабатлар иштирокчиларининг манфаатлари уйғунлиги, турли даражадаги бюджетлар мустақиллигини таъминлаш; - турли даражадаги бюджетлар ўртасида даромад манбалари ҳамда харажатлар бўйича ваколатлари ва масъулиятларини қонуний чегаралаш; - вилоятлар ва бошқа маъмурий ҳудудий тузилмалар таъминланиши учун бюджет маблағларининг объектив қайта тақсимлаш. Бюджетлараро муносабатларни ислоҳ қилишда мавжуд камчиликларни

бартараф этиш ва бюджетлараро муносабатларни ислоҳ қилиш мақсадида қуйидаги вазифаларни ҳал этиш зарур:  ҳудудий бюджетлар тизими амал қилишининг самарадорлигини ошириш, ҳудудий молия ҳолатини соғломлаштириш;  дотацияларни ҳамда дотация олувчи ҳудудлар сонини қисқартириш;  бюджет маблағлари қарама-қарши оқимларини минималлаштириш;  маблағлар ажратилишининг, уларни ишлатиш устидан назоратни ошириш;  юқори дотация олувчи ҳудудларни қўшимча молиявий ёрдамлар билан таъминлаш;  ҳудудда инвестиция фаолиятини қўллаб-қувватлаш механизмини яратиш;  алоҳида лойиҳа ва дастурларни амалга ошириш учун республика ва маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан қўшма молиялаштириш тартибидан фойдаланиш;  харажатларни оптималлаштириш ҳамда ҳудуднинг ишлаб чиқариш ва солиқ салоҳиятини ошириш орқали маҳаллий ҳокимият органлари манфаатдорлигини кенгайтириш;  марказий ҳукумат ва маҳаллий ҳокимият бошқаруви органлари бюджетлараро муносабатлараро муносабатларнинг ўзаро алоқадорлигини таъминлаш. Қозоғистон Республикасида бюджетлараро муносабат-ларни ислоҳ қилиш концепциясини яратиш ҳамда айрим харажатларни молиялаштириш бўйича ваколат ва вазифаларни ҳукумат бўғинларининг биридан иккинчисига олиб бериш муаммоларини ҳал этиш юзасидан махсус Ҳайъат иш олиб бормоқда. Бунда бюджетлараро молия оқимларини мақбуллаш- тириш жараёнининг шартли учта асосий йўналишини кўрсатиш мумкин:  харажатлар бўйича ваколатларнинг чегараланиши;  бўғинлараро бюджет тизими даромадларининг чегараланиши;  бюджет бўғинлари ўртасида маблағларнинг қайта тақсимланиши.

$Қуйи бюджетларга берилган ваколатларни молиялаштириш учун мос равишда маблағларни бериш тартиби асосий муаммолардан бири ҳисобланади, Ушбу муаммони кўйидаги йўл билан ҳал этиш мумкин. 1. Берилган ваколат ва вазифаларни бажариш учун зарур бўлган ҳажмда мақсадли субвенциялар кўринишида юқори бюджетлардан маблағлар бериш мумкин. 2. Маҳаллий бюджетларда тўлиқ ёки қисман бириктирилган ўз солиқларининг ҳиссасини ошириш мумкин. 3. Республика солиқлари ставкаларига қўшимча ҳудудий устамаларни белгилаш ҳуқуқини бериш. Бюджет амалиётида маблағлар беришнинг у ёки бу шаклидан фойдаланиш мумкин, асосийси ушбу шакллардан қандай ҳолларда фойдаланиш мақсадли эканлигини аниқлаб олиш зарур. Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999. 7. www.ziyonet.uz$

Бюджетлараро муносабатларни ҳозирги ҳолати ва уларни такомиллаштириш

20.09.2019

0

301.5 KB

Похожие