Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish - Экономика - Рефераты

Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

213.45703125 KB

Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish Reja: 1. Rejalashtirish asoslari va dasturi 2. Xo’jalik yurituvchi subyekt byudjeti mohiyati va uni shakllantirish 3. Bosh (asosiy) byudjet 4. Pul mablag’lari byudjeti 5. Sotish hajmini rejalashtirish muammolari 1

Kirish Ushbu ishda boshqaruv jarayonining asosiy funksiyasi bo’lgan rejalashtirish va boshqaruv nazoratini o’rnatishda (ta’minlash) muhim bo’lgan rejalashtirish jarayoning asosiy ikki tamoyili to’g’risida fikr yuritiladi. Birinchisi - qabul qilingan strategiyani amalga oshirish uchun mo’ljallanayotgan o’rta va uzoq muddatli rejalarni amalga oshirish bo’yicha maxsus dasturlar tayyorlash. Ikkinchisi - tegishli byudjet (smeta)larni ishlab chiqish. Sababi, har bir reja asosli bo’lishi, uni amalga oshirish uchun bo’lsa, real iqtisodiy ta’minoti belgilangan bo’lishi shart. Shundagina boshqaruv qarorlari asosli, maqsadli va amalga oshirilishi mumkin bo’ladi. Tegishli byudjetlarni tuzish muhim vazifa bo’lganligi uchun, mavzuda ana shu byudjet turlarini tuzishga ham e’tibor qaratildi. 1. Rejalashtirish asoslari va dasturi Mamlakat iqtisodining bozor munosabatlariga o’tishi bilan mikro va makro darajalarda rejalashtirishning o’rni yanada oshdi. Xususan, har qanday xo’jalik yurituvchi subyekt boshqarish jarayonida nazorat qanchalik muhim hisoblansa, rejalashtirish ham undan kam bo’lmagan muhim funksiyani bajaradi. Umumiy holda, rejalashtirish deyilganda – kelgusida aniq bir ishlarni bajarish uchun sodir etiladigan xarakatlarni oldindan belgilab-aniqlab olish tushuniladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida rejalashtirishning bir necha turlaridan foydalanishni kuzatish mumkin. Rejalashtirishni bir necha turlarga bo’linishidagi asosiy mezon – bu vaqt ko’rsatkichidir. Shu nuqtai nazardan xulosa qilish mumkinki, rejalashtirish borasidagi asosiy maqsad – bu uzoq muddatlarga mo’ljallangan muhim xarakatlar yo’nalishini oldindan belgilab olishdir. Shu bilan birgalikda alohida qayd qilish lozimki, rejalashtirish jarayonida ikkita muhim tadbirlar mavjud. Bular: 1. Dasturlar ishlab chiqish; 2. Tegishli byudjetlarni shakllantirish. Rejalashtirish natijasida ko’zda tutilayotgan uzoq muddatli strategik maqsadga erishish uchun bir necha dasturlar ishlab chiqiladi. Masalan, stol va stullar ishlab chiqarish va kelgusida ulardan foyda olish uchun sotish maqsadini belgilashda, quyidagi dasturlar ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir: ishlab chiqarishning uskuna va materiallar bilan ta’minlash dasturi; ishlab chiqarishning malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash; ishlab chiqilgan mahsulotlarni sotishning optimal dasturi va sh.k. Ana shu har bir dasturning ishlashi, ya’ni dastur doirasida belgilangan tadbirlar bajarilishi ma’lum miqdordagi mablag’ bilan ta’minlanishni ta’lab qiladi. Shunga muvofiq, dasturlar bo’yicha tegishli byudjetlarni ishlab chiqish va shakllantirish – rejalashtirishdagi muhim bir omildir. An’anaviy tarzda byudjet ikki qismdan iborat bo’lib, uning dastlab daromad qismi shakllanishi ta’minlanadi, so’ngra shakllangan mablag’larning xarajat qilish moddalari belgilanadi. Dasturlar bo’yicha tegishli byudjetlarni tuzish xo’jalik yurituvchi subyekt miqyosida boshqaruvning bir tizimga solishni ta’minlab qolmasdan, kelgusida operativ tarzda har bir dasturning bajarilishini kuzatish, tegishli o’zgarishlarni zudlik bilan kiritish, chetlanishlarni aniq hisoblash, turli 2

omillar ta’sirini hisoblash, taqqoslama tahlillar qilish va umuman, asosli boshqaruv qarorlarini qabul qilishni ta’minlaydi. Xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarida boshqaruv madaniyati shakllanishini ta’minlaydi. Amaliyotda rejalashtirishning quyidagi keng qo’llaniladigan uchta turi mavjud: REJALAR QUYIDAGICHA KLASSIFIKATSIYA (TASNIF) QILINADI: · bu xo’jalik yurituvchi subyekt asosiy maqsadini 1. Joriy (operativ) amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan taktik rejalar rejalar · bular choraklik va yillik byudjetlar ko’rinishidagi qisqa muddatli rejalar Operating plans (ishlab chiqarish rejasi; umumishlab chiqarish xarajatlari rejasi; moddiy texnika ta’minoti rejasi va sh.k.) 2. Ma’muriy · bu tashkiliy tuzilmani (strukturani) saqlash va (administrativ) rivojlantirish bo’yicha ishlab chiqiladigan tatik rejalar rejalar · bu har yili qayta ko’rib chiqiladigan va albatta tegishli o’zgartirishlar kiritiladigan yillik rejalar · bu rejaning asosiy maqsadi, ko’zda tutilayotgan Administrative plans ko’rsatgichlarga erishish uchun qanday tarzdagi va sondagi tashkiliy tuzilmani tuzish lozimligini aniqlab olish 3. Strategik rejalar · bu biznesni va tashkiliy tuzilmani belgilash, aniqlab olish bo’yicha tuziladigan bosh rejalar · bu rejalar alohida ehtiyoj bo’lmasa qayta tuzilmaydi Strategic plans (yangi texnologiyalarni joriy qilish; yangi bozor va xaridorlarni jalb qilish va sh.k.) Dasturlar tuzish, yuqorida qayd qilinganidek rejalashtirish jaryonining muhim detallashgan qismlari hisoblanadi. 3

! Ammo, ta’kidlash joizki, rejalashtirilgan maqsadga erishish borasidagi belgilangan tadbirlar bo’yicha dastur tuzish amaliyotiga barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarda ham yetarlicha e’tibor qilinmaydi. Ba’zi xo’jalik yurituvchi subyektlarda bunga zaruriyat sezilmasa, ba’zi birlarida esa ana shu xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari uchun tegishli iqtisodiy bilimlarning yetishmasligi, shuningdek xafsalasizlik va yana bir qator omillar sabab bo’ladi. O’z biznesining taraqqiyotidan umidvor bo’lgan, uning kelajakda kengayishini hoxlagan biznes xodimlari uchun, ular dasturlash jarayonida e’tiborga olishlari lozim bo’lgan quyidagi tadbirlar ketma-ketligini taklif qilamiz. Eng avvalo dasturlar tuzish quyidagi uchta uzviy qismlardan iboratligiga alohida e’tiborni qaratish lozim: 4Dasturlar – xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘ z rejalariga erishish maqsadida amalga oshirishni mo‘ljallagan tadbirlar yig‘indisi Masalan: va h.k.· Ishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash dasturi · atrof-muhitni himoya qilish dasturi · texnologik jarayonlarni takomillashtirish dasturi · ilmiy-tekshirish ishlarini joriy qilish dasturi · ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilash dasturi D asturlar tuzish – bu strategik rejalarni amalga oshirishdagi ikkinchi bosqich – vositachidir.

I s hlab chiqarish juda yaxshi davom etayotgan bo’lsa ham, albatta joriy dasturlar qayta ko’rilishi lozim. Sababi – xaridor va Joriy dasturlar buyurtmachilarning talabi, iqtisodiy sharoitlar, ishlab chiqarish texnologiyasi o’zgaradi Y angi dasturlar hamisha puxta o’rganilishi lozim va har bir Taklif qilinayotgan rahbar yangi dasturlarni qabul qilishi va uni atroflicha o’rganishi yangi dasturlar zarur. Yangi dastur samarasini tahlil qilishda juda keng miqyosda foydalaniladigan usul – “samara – xarajat” usulidir . Dasturlarni Ma’qul bo’lgan va xo’jalik yurituvchi subyektning asosiy reja va maqsadlarini amalga oshirish imkoniga to’g’ri tushadigan muvofiqlashtirish dasturlarni tanlab olish va o’zaro muvofiqlashtirish Ishlab chiqarish darajasi uzoq vaqt mobaynida barqaror bo’lishiga qaramasdan amaldagi dastur ko’rsatkichlarini doimiy ravishda qayta ko’rib turish va tegishli o’zgartirishlarni kiritib borish talab qilinadi. Chunki xo’jalik yurituvchi subyekt miqyosida o’zgarish bo’lmasa-da, xo’jalik yurituvchi subyektning maxsuloti sotiladigan tashqi muhitda (bozorda) o’zgarishlar tez ro’y berishi mumkin. Xususan, yangi texnologiyalar, bozordagi raqobat muhiti va iste’molchilar talab darajasi o’zgaradi va sh.k. Ana shunday o’zgarishlarni o’z vaqtida hisobga olish va ular ta’sirida amaldagi dasturga o’zgartirishlar kiritish juda muhimdir. Zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari hamisha yangi dasturlarni qabul qila oladigan, ya’ni taklif qilinayotgan dastur loyihalariga nisbatan ijobiy yondashishi lozim. Yangi tavsiya qilinayotgan dasturning afzalligini ifodalovchi omillarning har birini batafsil o’rganib chiqishi, yangi imkoniyatlar ochilishi shubhasiz bo’lganda, uni boshqa dasturlar bilan kompleks holda tahlil qilishi va operativ tarzda tegishli boshqaruv qarorini qabul qila olishi lozim. 5Har qanday dasturni tayyorlash uchta asosiy qismdan iborat bo ‘ ladi Joriy dasturlarni qayta ko‘rib chiqish Dasturlarni muvofiqlashtiruvchi tizimni yaratishYangi taklif qilinayotgan dasturlarni o‘rganib chiqish

Rivojlangan mamlakatlarda aynan mana shu vaziyatda xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari samarali foydalanayotgan tahlil usuli mavjud. Bu “samara - xarajat” usuli deb yuritiladi. Bu usulning mohiyati shundaki, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari shu masala bo’yicha mavjud barcha ma’lumotlarni shaxsan o’zi o’rganib, shu dasturni qabul qilish qancha xarajat talab qilishi va uni sotish qancha daromad keltirishiga iqror bo’lishi, kutilayotgan daromad miqdorini amaldagi dastur ko’rsatkichlari bilan taqqoslashi lozimdir. Nima uchun xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari shu masalani shaxsan o’zi o’rganib chiqib, shaxsan o’zi qaror qabul qilishi lozimq – degan o’rinli savol tug’iladi. Sababi, aynan rahbar hisobga olishi lozim bo’lgan juda ko’p omillar vujudga keladi, ularning aksariyatini bevosita miqdor jihatdan o’lchash imkoni bo’lmaganligi uchun, mutaxassislar aksariyat hollarda ularni e’tibordan chetda qoldirishadi, ya’ni hisobga olishmaydi. Masalan, yangi dasturni qabul qilish xo’jalik yurituvchi subyekt imidjini ko’tarishi, atrof muhit ifloslanishini kamaytirishi, mehnat sharoitini yaxshilashi, ma’lumotlar ishonchlilik darajasini oshirishi va shu kabi bevosita miqdor jihatdan o’lchab bo’lmaydigan samaralarni berishi mumkin. Juda ko’p xo’jalik yurituvchi subyektlar mana shu masala borasidagi amaliyotida dasturlarni muvofiqlashtirish tadbirini amalga oshirishadi. Buning uchun ular dastavval amaldagi dastur va taklif qilinayotgan loyihalar o’rtasidagi farqli tomonlarni o’rganishadi, so’ngra taqqoslab ko’rishadi va nihoyat ikkalasidagi eng ma’qul ko’rsatkichlar doirasida muvofiqlashtirilgan dastur parametrlarini shakllantirishadi. Muvofiqlashtirilgan dasurlar odatda uzoq muddatga, odatda 2-3 yil, ba’zi vaqtlarda 5-10 yillarga mo’ljallanadi va shunga muvofiq u oldindan tayyorlanadi. Muvofiqlashtirilgan dasturning muhim tomoni shundaki, unga asosan byudjet shakllanishi mumkin bo’ladi. Aniqrog’i, kelgusida bo’ladigan barcha tadbirlar aniq belgilangan bo’ladi va bu o’z navbatida endilikda ana shu tadbirlarning amalga oshirilish xarajatlarini sarf-hisob qilish va ushbu xarajatlarni qoplash manbalarini belgilash imkonini yaratadi. 2. Xo’jalik yurituvchi subyekt byudjeti mohiyati va uni shakllantirish Odatda, byudjet haqida gap ketganda juda ko’pchilik xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari o’zlarini g’ayri tabiiy sezishadi. Sababi, byudjet atamasi odatda davlat moliyasiga, davlat byudjeti tushunchalari bilan bog’liq deb qarashadi, hamda u xarajatlar smetasi ko’rinishida tasavvur qilishadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt miqyosida esa bu tushunchaning asl mohiyatiga tegishli darajada e’tibor qaratishmaydi. Zamonaviy xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarlari kelajakda faoliyati samarali bo’lishini, tobora keskinlashib boradigan raqobat chidamining ortib borishini astoydil istashsa boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish maqsadida byudjetni xo’jalik yurituvchi subyekt va tashkilotlar miqyosida tushunish – butunlay boshqa ma’noni anglatishini e’tirof eta bilishlari lozim. Bundan tashqari, rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko’rsatadiki, xo’jalik yurituvchi subyekt miqyosida bir necha byudjet tuzilib, shunga muvofiq ularning yakuniy umumlashtiruvchisi sifatida bosh byudjet ham tuziladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt 6

amaliyotida tuziladigan byudjetning tub mohiyati ana shu an’anaviy byudjet tarkibi va mohiyati bilan o’xshash bo’lganligi uchun ham bir qator iqtisodchi olimlar uni shu nomda qoldirib foydalanishni taklif qiladilar. Bu fikrga albatta, qo’shilishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Byudjetni tuzish dastur tuzish kabi rejalashtirishning ikkinchi bir muhim qismidir - byudjet boshqaruv nazorati uchun muhim quroldir - amaliyotda deyarli barcha xo’jalik yurituvchi subyektlartuzadigan moliyaviy hujjat - byudjet erkin shaklda, juda oddiy va barcha foydalanuvchilaruchun tushunarli tarzda tuziladigan ixtiyoriy hujjat - muddati, shakli, mazmuni va tizimi ixtiyoriy ko’rinishda bo’lganmuhim boshqaruv quroli Kelgusida amalga oshirilishi belgilangan dasturlar doirasidagi tadbirlar bo’yicha byudjetni ishlab chiqish dasturlarni ishlab chiqish kabi rejalashtirishning muhim jarayoni hisoblanadi. Byudjet bilan dasturlash jarayonining asosiy farqi shu bilan belgilanadiki, dastur istiqboldagi bir necha yillar (1 yil, 2-3 yil, 5-10 yil) uchun tuzilishi mumkin. Byudjet esa har bir tadbirlar guruhi uchun maksimal tarzda bir yilga tuziladi. Byudjetlarni ishlab chiqish xo’jalik yurituvchi subyekt boshqaruv hisobi tizimini tashkil qilishning asoslaridan biri hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasidan kelib chiqib, shu narsani qayd etish lozimki, mavqei va ko’lamidan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi subyektlar o’z faoliyatlarini samarali olib borish maqsadida bir necha byudjetlarni tuzadilar. Bu esa o’z navbatida xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini rejali tarzda boshqarish imkonini yaratadi. Ma’lumki, xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirishda asosiy e’tibor foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Foyda olish rejasi o’z navbatida xo’jalik yurituvchi subyektning yillik byudjeti asosini tashkil etadi. Qayd qilish lozimki, nafaqat tijorat maqsadlarini ko’zlovchi, balki notijorat xo’jalik yurituvchi subyektlari ham o’z byudjetlarini tuzishlari mumkin. Byudjet - bu rejalashtirilgan faoliyatni amalga oshirishdan oldin tuziladigan moliyaviy hujjat hisoblanadi. Shuningdek, byudjetni moliyaviy tadbirlar rejasi sifatida ham talqin etishadi. Byudjet atamasini faqatgina qog’ozda ask ettirilgan moliyaviy yoki boshqa ma’lumotlar sifatida tushunish to’g’ri emas, chunki u kelgusida amalga oshiriladigan bir nechta tadbirlarning rejasi ko’rinishida ifodalanadi. Shundan xulosa qilish lozimki, byudjet orqali kelgusidagi moliyaviy jarayonlarning istiqboli belgilanadi. 7

Iqtisodiy adabiyotlardan ma’lumki, byudjet turli ko’rinishlarda ifodalanishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobida yuritiladigan buxgalteriya balansi yoki moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan ma’lumotlardan farqli ravishda, byudjet qat’iy tartibda bajarilishi lozim bo’lgan standartlashtirilgan shaklga ega emas. Xususan, byudjet kichik bir do’konning oddiy oldi-sotdi hisoboti shaklida ham, yirik bir bankning murakkab moliyaviy dasturi ko’rinishida ham bo’lishi mumkin. Byudjetning tarkibi unda qanday moddalar aks ettirilishiga, xo’jalik yurituvchi subyektning katta-kichikligiga, shuningdek, uni ishlab chiquvchilarning malakasi va tajribasiga bog’liq. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasidan ma’lumki, davlat byudjeti fuqarolarga keng targ’ib qilinadi. Byudjetning mohiyati undan foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi uchun u oson va tushunarli shakldagi ma’lumotlardan iborat bo’lishi lozim. Byudjetni keng ommaga yetkazish uchun ma’lumotlar qisqa va aniq bo’lishi lozim, chunki ma’lumotlarning keragidan ortiqligi yoki etishmasligi byudjet mohiyatini tushunishni qiyinlashtiradi. Byudjet bir vaqtning o’zida ham daromadlar, ham xarajatlarni o’zida ifoda etmasligi, shuningdek, ularning balanslashgan ko’rinishda bo’lishi ham shart emas. Masalan, xom-ashyo va materiallardan foydalanish byudjeti faqatgina xom-ashyo va yarim fabrikatlar xarajatlari rejasini o’z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, byudjet pulsiz ko’rinishda ham tuzilib, uning tarkibida mehnat soati, mahsulot birligi, xizmatlar miqdori kabi o’lchamlar qo’llaniladi. Byudjetni tayyorlashda uning aniq sarlavhasi yoki nomlanishi va qaysi muddat uchun tuzilayotganligi ko’rsatilishi lozim. Byudjetning belgilangan shakli uni ishlab chiquvchilari tomonidan tuziladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt o’zi uchun mos bo’lgan shakldagi byudjet ko’rinishini ishlab chiqib, undan doimiy ravishda foydalanishi mumkin. Agar byudjetga yangi mahsulot yoki xizmat to’g’risidagi ma’lumotlarni kiritish zarurati tug’ilsa, ushbu hujjatga yangi moddalar qo’shilib, byudjetning shakli o’zgarishi mumkin. Byudjetni tuzishda har doim asosiy qoida - barcha ma’lumotlarni imkon qadar qisqa, aniq va foydalanuvchi uchun muhim bo’lishiga amal qilish lozim. Iqtisodiy adabiyotlarda ko’pincha byudjet reja sifatida ifodalanib, u miqdor (ko’pincha pul) ko’rsatkichida, shuningdek ma’lum bir muddat (ko’pincha bir yil)ga tuzilgan bo’ladi. AQShning boshqaruv hisobini yuritish bo’yicha hisobchilar institutining ta’kidlashicha, byudjet bu “pul ko’rinishidagi miqdoriy reja bo’lib, u ma’lum muddatgacha tayyorlanib tasdiqlangan, odatda erishilishi lozim bo’lgan rejalashtirilgan daromadlar hajmi, yoki ushbu muddat davomida ishlatilishi kerak bo’lgan xarajatlar va maqsadga erishish uchun jalb qilinishi zarur bo’lgan kapitallarni ifodalaydi”. Tegishli bandlarga ajratilgan byudjet ko’pincha kelgusidagi cheklangan muddat (odatda bir yil) uchun tuziladi va u kichikroq (choraklar, oylar yoki haftalik) muddatlarga bo’linadi. Byudjetni bu turdagi qisqa muddatlarga rejalashtirish boshqaruv nazoratini amalga oshirishga yordam beradi. Nazorat muddatining yakunida amalda oshirilgan ishlar byudjet bandlari bilan joriy faoliyatni tahlil va baholash uchun solishtiriladi. Shu borada oylik muddatlardan ko’ra to’rt haftalik muddatni taqqoslash 8

ancha qulay hisoblanadi. Chunki har bir oyda kunlar soni turlichaligi uchun taqqoslaganda ma’lum bir noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Amaliyotda yillik byudjet ko’pincha choraklarga bo’lingan holda tuziladi va faqatgina birinchi chorakdagi tadbirlar oylar bo’yicha taqsimlanadi. Yil davomida byudjet shart-sharoitlarga bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Odatda, amaliyotda uzluksiz yoki egiluvchan byudjetlar deb nom olgan byudjet turlari keng qo’llaniladi. Ularning asosiy mohiyati - har bir oy yoki chorak tugagandan so’ng byudjetning tegishli bandlariga o’zgartirishlar kiritilish imkoniyati mavjud bo’ladi va shu tartibda keyingi muddatga mo’ljallangan byudjet moddalari taklif qilinadi. Bu o’z navbatida yillik rejalashtirishning uzluksizligini ta’minlaydi. Umuman olganda, byudjetni ishlab chiqish davriyligi aniq bir xo’jalik yurituvchi subyektning rejalashtirilayotgan ma’lumotlari va ehtiyojlari hajmini inobatga olgan holda aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan qo’shimcha investitsiyalarni talab qiladigan yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologilar va jihozlarni joriy etish bilan bog’liq bo’lgan katta o’zgarishlar amalga oshsa, byudjet besh yillar va hatto undan ham ko’p bo’lgan muddatlarga tuziladi. E’tirof etish lozimki, xo’jalik yurituvchi subyekt amaliyotida endigina joriy qilina boshlanishiga qaramasdan, byudjetdan uzoq muddatli rejalashtirishning asosiy vositasi sifatida foydalanadigan xo’jalik yurituvchi subyektlar soni kundan-kunga oshib bormoqda. Byudjetlar xo’jalik yurituvchi subyektning umumiy faoliyati, shuningdek uning tarkibiy bo’linmalari yoki faoliyatning alohida yo’nalishlari uchun ishlab chiqiladi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida keng foydalanib kelinayotgan byudjet bevosita bir qator muhim funksiyalarni bajaradi. Xususan: 9Byudjetning funksiyalari Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadini ta’minlashda xizmat qiladigan jarayonlarni rejalashtirish1 . Alohida bo‘limlar va turli xil faoliyatlarni yagona tarzda muvofiqlashtirish2 . Barcha bo‘g‘inlardagi rahbarlarni o‘z zimmasidagi vazifalarini yuqori darajada bajarishini rag’batlantirish3 . Intizomni ta’minlash maqsadida joriy faoliyatni nazorat qilish 4 . Alohida bo‘g‘inlar bo‘yicha rahbarlarning o‘z rejalarini bajarish darajasini baholash asosi5 . Rahbarlarning malakasini oshirish hamda o‘qitish-o‘rgatish vositasi6 .

Rejalashtirish. Rejalashtirishning asosiy qarorlari odatda dasturlarni tayyorlash jarayonida ishlab chiqiladi va byudjetni ishlab chiqish jarayoni ushbu rejalarni aniqlashtirish uchun ishlatiladi. Byudjetni ishlab chiqish jarayoni rejalashtirishning eng aniqlashtirilgan shakli hisoblanadi. Byudjetlar xo’jalik yurituvchi subyektning yaqin muddatdagi faoliyatlarini belgilab beradi. Muvofiqlashtirish. Xo’jalik yurituvchi subyektning barcha tarkibiy bo’linmalari bir birining faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Byudjetni ishlab chiqish jarayonida xo’jalik yurituvchi subyektning ayrim faoliyat turlari shunday muvofiqlashtiriladiki, bunda barcha bo’limlar birgalikda ish olib borgan holda, xo’jalik yurituvchi subyektning umumiy maqsad va vazifalarini amalga oshishini ta’minlaydi. Shunga alohida e’tibor berish kerakki, ishlab chiqarish rejalari xo’jalik yurituvchi subyektning marketing bo’limi rejalari bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim, ya’ni rejalashtirilgan sotuv hajmi va tayyor mahsulotning maqbul bo’lgan zahiralar darajasini inobatga olib, so’ngra mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilash lozim. Shuningdek, xom-ashyo va materiallarni sotib olish rejasi mahsulot ishlab chiqarish ehtiyojidan kelib chiqishi kerak. Xo’jalik yurituvchi subyektning barcha xodimlari qo’yilgan rejalarning mohiyatini to’liq tushunib yetmagunicha, boshqaruv tomonidan belgilangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Ushbu rejalar o’z ichiga qancha mahsulot yoki xizmat turlarini ishlab chiqish, bu borada qanday usullar, ish kuchi va jihozlardan foydalanish, qancha miqdordagi xom-ashyo materiallarini sotib olish, sotuv narxini belgilash, kelgusida qanday cheklovlardan qochish kabi aniq bandlarni oladi. Tasdiqlangan byudjet miqdoriy axborot bilan mavjud bo’lgan cheklamalarni muvofiqlashtiruvchi eng muhim vosita sanaladi. Rag’batlantirish. Byudjetni ishlab chiqish jarayoni xo’jalik yurituvchi subyekt oldiga qo’yilgan mushtarak maqsadlarga erishishda rahbariyat tomonidan kuchli rag’batlantirish vositasi sifatida ham ishlatilishi mumkin. Har bir rahbar o’z bo’limidan kutilayotgan natijani aniq bilishi lozim. Agar menejerlar o’z bo’linmasining byudjetini ishlab chiqishda faol ishtirok etsa, bu byudjetning rag’batlantiruvchi roli yanada oshadi. Nazorat. Byudjetni tuzayotgan vaqtda keyinchalik bo’lishi mumkin bo’lgan, ya’ni kutilayotgan natija to’g’risidagi prognoz-hisobot deb tushunish mumkin. Puxta hisob- kitoblar asosida tayyorlangan byudjet amalda erishilgan natijalar bilan taqqoslashda eng qulay mezondir. Chunki ushbu byudjetni ishlab chiqish davrida bashorat qilingan barcha o’zgarishlarni baholash samarasini o’z ichiga qamrab olgan bo’ladi. Amaliyotda aksariyat hollarda natijalarni o’tgan yillar bilan taqqoslash umumiy amaliyoti qo’llanib kelinmoqda. Lekin, ushbu taqqoslash turi ayrim kamchiliklardan xoli emas. Masalan, ko’rsatkichlarni bir-biri bilan taqqoslaganda faoliyat yo’nalishi hamda kelgusi yilga rejalashtirilgan dasturlardagi o’zgarishlar inobatga olinmaydi. Amalda erishilgan natijalar byudjet ko’rsatkichlari bilan taqqoslanganda birinchi navbatda menejerlarning e’tiborini nimaga qaratishni va qanday boshqaruv tadbirlarini amalga oshirish lozimligini ko’rsatadi. Amalda erishilgan natijalar bilan byudjetda aks ettirilgan ko’rsatkichlar orasida vujudga kelgan farqning tahlili: 10

1) birinchi navbatda e’tibor berilishi lozim bo’lgan muammoli sohalarni aniqlashtirishga yordam beradi; 2) byudjetni ishlab chiqish jarayonida ko’zda tutilmagan yangi imkoniyatlarni ochadi; 3) dastlabki ishlab chiqilgan byudjetdagi mavjud xatolarni ko’rsatadi. Baholash. Byudjetning har bir bandi bo’yicha har oyda aniqlanishi lozim bo’lgan tadbir, ya’ni byudjetdan chetlanishlarni hisoblash, yil davomida nazorat maqsadlarida xizmat qiladi. Amalda erishilgan natijalar byudjet ko’rsatkichlari bilan taqqoslaganda har bir bo’lim va uning rahbari faoliyatini real baholash imkoniyati ochiladi. Ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlarda byudjetning ma’lum moddalari bo’yicha ijobiy chetlanishga erishgan mutaxassis va rahbarlar uchun, uni bir vaqtning o’zida rag’batlantirish mexanizmi sifatida samarali ishlatish mumkin. Malaka oshirish hamda o’qitish-o’rgatish. Byudjet menejerlarning malakasini oshirish borasida samarali hamda qulay vosita hisoblanadi. Byudjetni ishlab chiqish jarayonida rahbar o’z bo’limi faoliyati va uning boshqa bo’limlar bilan birgalikda olib borayotgan ishlari haqida batafsil ma’lumotga ega bo’ladi. Bu ayniqsa yangi tayinlangan rahbar xodimlar uchun zarurdir. Yillik byudjetni ishlab chiqish tajribasiga ega har bir xodim bu jarayonning ijobiy va foydali tomonlarini yaxshi biladi. Byudjet menejerlarning iqtisodiy bilimlar bazasini kengaytirib borishni talab qiladi, tahlil qilish, buning uchun o’rganish, guruhlash, baholash va xulosalar chiqarish kabi qarorlar va harakatlar qilishga undaydi. 3. Bosh (asosiy) byudjet Bosh byudjet xo’jalik yurituvchi subyektning barcha bo’linmalari yoki yo’nalishlari bo’yicha muvofiqlashtirilgan ish rejasi hisoblanadi. U ikki asosiy byudjet shakli: tezkor (operativ) va moliyaviy byudjetlarni o’z ichiga oladi. Tezkor (opreativ) byudjet. U shuningdek joriy, davriy byudjet bo’lib ham sanaladi. Tezkor (operativ) byudjet xo’jalik yurituvchi subyektning alohida yo’nalishi uchun kelgusi yilga mo’ljallangan tadbirlarni namoyon etadi. Uni tuzish jarayonida rejalashtirilayotgan sotuv va ishlab chiqarish hajmi xo’jalik yurituvchi subyektda faoliyat yuritayotgan barcha bo’linmalarning daromadlari va xarajatlarining miqdoriy ko’rinishiga aylanadi. Tezkor byudjet moliyaviy natijalar to’g’risidagi byudjet hisobotini o’z ichiga oladi. Ushbu hisobot sotuv byudjeti, ishlab chiqarish byudjeti, tovar-moddiy zahiralar byudjeti va tijorat, umumiy va boshqaruv xarajatlari byudjetlaridan tuziladi. Sotuv byudjeti. Kutilayotgan sotuv hajmi eng asosiy ko’rsatkich bo’lganligi uchun byudjetni tuzish jarayoni shu ko’rsatkichni aniqlashdan boshlanadi va uning o’zgarishi boshqa ko’rsatkichlarga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Sotuv rejasi xo’jalik yurituvchi subyekt marketing bo’limi tadqiqotlarining bosh yo’nalishi hisoblanadi. Ko’p hollarda sotuv hajmi xo’jalik yurituvchi subyektda mavjud bo’lgan ishlab chiqarish quvvatlari bilan cheklanadi. Sotuv hajmi byudjeti va uning mahsulot ishlab chiqarish turlari 11

bo’yicha tarkibi xo’jalik yurituvchi subyektning umumiy faoliyati va darajasini belgilab, boshqa byudjetlarga ta’sir ko’rsatadi. Tijorat xarajatlari byudjeti. Bu byudjetda kelgusida mahsulot va xizmatlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan barcha kutilayotgan xarajatlar o’z aksini topadi. Tijorat va transport bilan bog’liq ayrim xarajatlar o’zgaruvchan bo’lib, reklama va xodimlarning ish haqi kabi xarajatlar doimiy hisoblanadi. Tijorat xarajatlari byudjetini tuzish va uni amalga oshirish uchun xo’jalik yurituvchi subyektning sotuv bo’limi mas’uldir. 12Bosh byudjet Moliyaviy byudjetOperativ byudjet Sotuv byudjeti Kapital qo‘yilma xarajatlari byudjeti Tijorat byudjeti Pul mablag‘lari oqimi prognozi Moliyaviy ahvol hisoboti prognoziIshlab chiqarish byudjeti Material, xom ashyo xaridi byudjeti Mehnat xarajatlari byudjeti Umumishlab chiqarish xarajatlari byudjeti Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari byudjeti Moliyaviy natijalarning rejalashtirilgan hisoboti

Ishlab chiqarish byudjeti. Rejalashtirilgan sotuv hajmining miqdoriy sonini o’rnatgandan so’ng, kutilayotgan sotuv va zahiralarning kerakli darajasini ta’minlash maqsadida mahsulot va xizmatlarni qancha miqdorda ishlab chiqarish lozimligini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt rahbariyati tayyor mahsulot zahirasini oldingi holtada saqlab qolish yoxud uni ko’paytirish yoki kamaytirish borasidagi tegishli qarorga kelishi kerak. Tayyor mahsulot zahirasi hajmi, byudjet muddati boshlanishidagi mavjud bo’lgan mahsulot hajmi hamda sotuv hajmiga oid ma’lumotlardan kelib chiqib ishlab chiqarish jadvali tuziladi. Xom-ashyo hamda materillarni sotib olish va ulardan foydalanish byudjeti. Xomashyo hamda materiallarni sotib olish va ulardan foydalanishning rejadagi ehtiyoji bir hujjatda, shuningdek alohida-alohida hujjatlarda ham tayyorlanishi mumkin. Ko’pgina xo’jalik yurituvchi subyektlar yagona hujjatni afzal deb bilishadi. Bu byudjetda ishlab chiqarish rejasini bajarish uchun xarid qilish muddatlari, xom-ashyo, materiallar va yarim fabrikatlar turlari hamda soni aniqlashtiriladi. Xom-ashyo materiallaridan foydalanish ishlab chiqarish byudjeti va moddiy zahiralar darajasida kutilayotgan o’zgarishlardan kelib chiqadi. Har bir dona ishlab chiqarilayotgan mahsulotning narxi va uning sonini ko’paytirish orqali xom-ashyo materiallarini xarid qilish byudjeti aniqlanadi. Mehnat xarajatlari byudjeti. Bu byudjet ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatlar sonini har bir mahsulot birligiga hamda soatlarda sarflangan mehnat normasiga ko’paytirish orqali topilib, rejalashtirilgan ishlab chiqarish hajmini bajarish uchun zarur bo’lgan kerakli ish vaqtini soatlarda belgilab beradi. Shu yoki alohida boshqa hujjatlarda zarur bo’lgan ish vaqtini soatbay ish haqiga ko’paytirish orqali pul ko’rinishidagi mehnat xarajatlari aniqlanadi. Umumishlab chiqarish xarajatlari. Bu byudjet xom-ashyo va ish haqi xarajatlaridan farqli ravishda kutilayotgan ishlab chiqarish xarajatlari rejasi ko’rinishida bo’ladi. Bu byudjet quyidagi ikki maqsadni ko’zlaydi: 1. ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bo’yicha menejerlar tomonidan tuzilgan barcha umumishlab chiqarish xarajatlari byudjetlarini birlashtirish; 2. ushbu ma’lumot yig’ilganidan so’ng, hisobot davrida yuqorida ko’rsatilgan xarajatlar me’yorini hisoblash hamda kelgusida ishlab chiqarishi mo’ljallanayotgan mahsulot birligi bo’yicha ularni taqsimlash yoki boshqa ixtiyoriy olingan har qanday xarajat obyektlari bo’yicha tannarxni hisoblash imkonini beradi. Umumiy va boshqaruv xarajatlari byudjeti. Bu byudjet ishlab chiqarish va sotuv xarajatlaridan farqli ravishda tegishli bandlarga ajratilgan joriy xarajatlar rejasi bo’lib, xo’jalik yurituvchi subyektning kelgusidagi umumiy faoliyatini qo’llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu byudjetning ishlab chiqilishi pul mablag’lari byudjetini tayyorlashda va uni nazorat qilishda ishlatiladigan ma’lumotni aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, bu ma’lumot rejalashtirilgan davr uchun xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijasini aniqlash uchun ham ishlatiladi. Bu byudjetning aksariyat bandlari doimiy xarajatlardan iborat. 13

Moliyaviy natijalar to’g’risidagi kutilayotgan hisobot. Tayyorlangan davriy byudjetlarga asoslanib xo’jalik yurituvchi subyektning bosh menejeri yoki byudjetni tuzish bo’yicha mutaxassis xom-ashyo va materiallar, mehnat sarfi va umumishlab chiqarish xarajatlari byudjetlaridan foydalangan holda sotilgan mahsulot tannarxi istiqbolini ishlab chiqishni boshlashi mumkin. Daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlar sotuv byudjetidan olinadi. Kutilayotgan daromadlar va mahsulot sotish tannarxi to’g’risidagi ma’lumotlardan foydalanib hamda ularga tijorat, umumiy va boshqaruv xarajatlaridan olingan ma’lumotlarni qo’shib, foyda va zararlar to’g’risidagi kutilayotgan hisobotni ishlab chiqish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, ushbu hisobotni tuzish operativ byudjetni ishlab chiqishda eng yakuniy qadam hisoblanadi. Moliyaviy byudjet. Moliyaviy byudjet bu moliyaviy mablag’larning kutilayotgan manbalari va ulardan kelgusi davrda foydalanish yo’nalishlarini o’zida aks ettiruvchi rejadir. Moliyaviy byudjet moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot byudjeti bilan birgalikda kapital xarajatlar byudjeti, xo’jalik yurituvchi subyektning pul mablag’lari byudjeti va ularning asosida tuzilgan buxgalteriya balansi va pul oqimlari to’g’risidagi hisobot kabi xujjatlarni o’z ichiga qamrab oladi. Kapital xarajatlar byudjeti. Kapital qo’yilmalar ehtiyojini aniqlash va ular uchun investitsiya resurslarni jalb qilish boshqaruv hisobining kompleks vazifasi hisoblanadi. Bunday qaror qabul qilish uchun tanlangan mezon asosida investitsiya rentabellikni aniqlash bilan bog’liq uzoq muddatli aktivlarni sotib olish yoki qurish masalasini hal qilish muammosi mavjud. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarga oid ma’lumot sotib olish yoki qurilish xarajatlariga, shuningdek, kreditlar uchun foiz to’loviga, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotga, kutilayotgan buxgalteriya balansiga, asosiy vositalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar hisob-kitob schyotidagi qoldiqni o’zgartirib, pul mablag’lari byudjetiga ta’sir ko’rsatadi. Shu borada kapital xarajatlar bo’yicha barcha qarorlar rejalashtirilishi va umumiy byudjetga kiritilishi lozim. Barcha joriy byudjetlar bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Kutilayotgan sotuv byudjetni tuzish jarayonida dastlabki qadam hisoblanadi. Undan keyin tijorat xarajatlari byudjeti ishlab chiqiladi. Shuningdek, xom-ashyo materiallarini xarid qilish va undan foydalanish byudjeti, mehnat byudjeti va umumishlab chiqarish byudjetlari asosida tuziladigan ishlab chiqarish byudjeti kutilayotgan sotuv hajmiga bog’liq. Ko’p hollarda umumiy va boshqaruv xarajatlari hamda kapital qo’yilmalar byudjeti boshqaruvning yuqori darajalari qabul qilinadi. Lekin bu ma’lumotning asosiy qismi xo’jalik yurituvchi subyektning bo’linmalari darajasida qayta ishlanadi va davriy byudjetga qo’shiladi. Pul mablag’lari byudjeti. Bu byudjet xo’jalik yurituvchi subyektning umumiy faoliyatini rejalashtirish jarayonida eng asosiy byudjetlardan biri hisobalanadi. Kutilayotgan moliyaviy natija to’g’risidagi hisobot. Umumiy byudjetni tayyorlashdagi yakuniy qadam kutilayotgan moliyaviy natija yoki xo’jalik yurituvchi subyekt uchun buxgalteriya balansi loyihasini ishlab chiqish hisoblanadi. Pul mablag’lari byudjeti tayyorlangandan so’ng, byudjet davri yakuni bo’yicha kutilayotgan pul mablag’lari qoldig’i to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lib va sof foyda hamda zarur bo’lgan kapital qo’yilmalari summasini aniqlagan holda asosiy byudjet 14

tuzish jarayonining yakuniy mahsuli bo’lgan kutilayotgan buxgalteriya balansini tayyorlash imkoniyati tug’iladi. Aynan shu nuqtada boshqaruv taklif etilayotgan umumiy byudjetni qabul qilish yoki ushbu rejani o’zgartirish hamda byudjetning ayrim qismlarini qayta ko’rib chiqish borasidagi yakuniy qarorga kelishi lozim. Byudjetning bajarilishi bo’yicha barcha ma’suliyatni ushbu byudjetni tuzish bo’yicha ijrochi, ya’ni buxgalter o’z zimmasiga oladi. Rivojlangan mamlakatlarda bu masalani bevosita moliyaviy menejer bajaradi. Ushbu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi ikkita muhim holatni keltirib chiqaradi. Birinchidan, xo’jalik yurituvchi subyektning barcha mas’ul shaxslari tomonidan o’z maqsadlarini aniq bilishi va kutilayotgan holatlar to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlari uchun sharoit yaratiladi. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga jalb etilgan har bir xodim ulardan nima kutilayotganligini bilishlari, o’z maqsadlariga qanday erishishi mumkinligi to’g’risida ko’rsatmalarga ega bo’lishlari zarur. Ikkinchidan, rahbariyat tomonidan ana shu byudjet ko’rsatkichlarining bajarilishi asosida xodimlarni qo’llab quvvatlash va moddiy rag’batlantirish tizimi ishlab chiqilishi kerak. Byudjetni tuzish jarayoni qanchalik qiyin bo’lmasin, u faqatgina yuqori turgan rahbar yakuniy natijaga erishishga haqiqatdan ham qiziqsa, o’rta va past darajadagi rahbarlar bunga ishonch hosil qilsa, barcha bajarilgan ishlar uchun rag’batlantirish tizimi kiritilsa buni amalga oshishi mumkin, deb hisoblaymiz. Byudjetning bajarilishini baholash amalda erishilgan natijalarning rejalashtirilgan byudjetdan chetlanishi tahliliga asoslanadi. 15

Bosh (asosiy) byudjet Sotuv byudjeti Ishlab chiqarish byudjeti Umumiy va ma’muriy boshqaruv xarajatlari byudjeti Umumishlab chiqarish xarajatlari byudjetiMehnat sarflari byudjeti Material, xom ashyo xaridi byudjeti Kapital qo‘yilma xarajatlari byudjetiTijorat xarajatlari byudjeti Pul mablag‘i oqimi byudjeti Byudjetli buxgalteriya balansiMoliyaviy natijalar to‘g‘risidagi prognoz hisobotiSotiladigan mahsulot tannarxi prognozi Operativ byudjet Moliyaviy byudjet

177

Byudjet turlariga misollar 1-misol Avtoxo’jalik yurituvchi subyekt Bayram tadbirini o’tkazish daromadlari va xarajatlari byudjeti Byudjetning daromad manbalari: 1. Muassasalar ajratmalari 50 000 2. Kasaba uyushmasi jamg’armasidan ajratma 20 000 3. Xo’jalik yurituvchi subyektning maxsus jamg’armasidan ajratma 15 000 jami byudjet daromadi 85 000 Xarajatlar byudjeti 1. San’atkorlar guruhi uchun 5 000 2. Salqin ichimliklar uchun 15 000 3. Issiq ovqat uchun 25 000 4. Non, ko’katlar xaridi uchun 1 000 5. Mukofotlar uchun 10 000 6. Shirinliklar va mevalar xaridiga 5 000 jami xarajatlar byudjeti 75 000 Daromadlarning xarajatlardan oshishi 10 000 2-misol Mexmonxona Yil davomida xonalarning mijozlar bilan band bo’lish byudjeti Oylar Rejalashtirilgan bandlik 1 o’rinlik (30 dona) 2 o’rinli (50 dona) Kichik appartiment (5 dona) Lyuks (5 dona) soni ulushi ( foizda) soni ulushi ( foizda) soni ulushi ( foizda) soni ulushi ( foizda) yanvar 10 33,3 20 40,0 2 40,0 1 20,0 fevral 12 40,0 24 48,0 2 40,0 1 20,0 mart 15 500 28 56,0 3 60,0 2 40,0 aprel 18 60,0 35 70,0 4 80,0 4 80,0 may 20 66,7 40 80,0 4 80,0 3 60,0 iyun 28 93,3 48 96,0 5 100 5 100 iyul 30 100 50 100 5 100 5 100 avgust 30 100 50 100 5 100 5 100 sentyabr 29 96,7 45 90,0 4 80,0 5 100

oktyabr 25 83,3 40 80,0 3 60,0 4 80,0 noyabr 20 66,7 35 70,0 2 40,0 3 60,0 dekabr 15 50,0 30 60,0 1 20,0 1 20,0 ! 4. Pul mablag’lari byudjeti Pul mablag’lari harakati xo’jalik yurituvchi subyektning barcha mablag’lari aylanmasining samarasini belgilovchi, unga ta’sir ko’rsatuvchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Bosh byudjetni ishlab chiqish jarayonida avval barcha davriy byudjetlar, xususan, kapital xarajatlar byudjeti, kutilayotgan foyda va zarar to’g’risidagi byudjetlar va shu kabilar tuzilganidan so’ng pul mablag’lari byudjeti tuziladi. Pul mablag’lari byudjeti (yoki kutilayotgan pul aylanmalari) bu kelgusi davrda bo’ladigan pul mablag’lari tushimi va to’lovlar rejasi bo’lib, bosh byudjetda ko’rsatilgan barcha kelgusi tadbirlar bilan bog’liq pul aylanmalarini o’z ichiga qamrab olgan. Umuman olganda, bu byudjet davr yakunidagi pul mablag’lari byudjetida kutilayotgan yakuniy saldo va byudjet tuzilayotgan yil har bir oyining moliyaviy holatini ko’rsatadi. Ana shu byudjet ko’rsatkichlari asosida, rahbar, o’z xo’jalik yurituvchi subyekti uchun eng ko’p va eng kam pul mablag’lari davrlarini rejalashtirishi mumkin. Pul mablag’lari hisobidagi qoldiqning kattaligi moliyaviy mablag’lar to’liq samara bilan ishlatilmaganligini bildiradi. Kichik qoldiq xo’jalik yurituvchi subyekt o’z vazifalari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishga qobil emasligini ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun, pul mablag’larini rejalashtirishni puxta ishlab chiqish lozim. Pul mablag’lari byudjeti ikki maqsadni ko’zlaydi. Birinchidan, u kutilayotgan buxgalteriya balansini yakunlash uchun byudjet davri oxiriga pul mablag’lari hisob raqamidagi yakuniy qoldiqni ko’rsatadi. Ikkinchidan, byudjet davri ichida har bir oyning yakuniga byudjet mablag’lari qoldig’ining istiqbolini belgilab, moliyaviy resurslarning ortiqchaligini yoki etishmaydigan davrlarni aniqlaydi. Birinchi maqsad umumiy byudjetni tayyorlash jarayonida bu byudjetning o’rnini ko’rsatsa, ikkinchi maqsad umumiy byudjetni biznes faoliyatining barcha turlarida zarur bo’lgan moliyaviy mablag’larni boshqarish quroli sifatida e’tirof etadi. Boshqacha qilib aytganda, pul mablag’larisiz hech qanday biznes amalga oshmaydi. Pul mablag’lari va to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlarning boshqa manbalari ham mavjud. Ko’rib o’tilgan misolda xo’jalik yurituvchi subyektning keyingi yil uchun pul mablag’larining asosini tovarlarni sotishdan tushgan tushum tashkil etmoqda. Aytish lozimki, sotuv vaqtida sotuvning 60 foizgacha bo’lgan hajmi darhol to’lash 1-misolda barcha ma’lumotlar pul birligida tuzilgan bo’lsa, 2- misoldagi byudjet ma’lumotlari natural ko’rsatkichlarda son va foizda tuzilgan

sharti bilan, sotuvning 2 foizdan esa tushum tushmaydi. Tovarlarni kredit hisobiga sotish hajmi 38 foizni tashkil etib, bu mablag’lar keyingi oyda olinishi mumkin. Bu kabi barcha ma’lumotlar sotuv byudjetidan olinadi. Pul mablag’lari byudjetini tayyorlashda xo’jalik operatsiyalarining sodir bo’lishi vaqtida emas, balki moliyaviy hisobotni tuzishning muhim tamoyili bo’lgan amaldagi tushumlarning yoki pul mablag’lari to’lovining vaqtiga e’tibor qaratish lozim. Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt joriy holat to’g’risida oldingi tajribalar va rahbariyat qarorlari asosida kredit hisobiga sotuvdan kutilayotgan pul mablag’larining tushumi (foiz hisobida) aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning moddiy boyliklar sotib olish, mehnatga haq to’lash va boshqa xarajatlarni qoplash bo’yicha to’lov siyosatini ham hisobga olish zarur. Masalan, turli xildagi tijorat xarajatlari kabi ayrim xarajatlarning to’lovi kredit hisobiga 30 va undan katta bo’lgan muddatga, ko’pgina hollarda mehnatga haq to’lash xarajatlari ma’lum sabablarga ko’ra uzoq muddatga cho’zilmasligi lozim. Shuningdek, xarajatlarning ayrim moddalari, masalan amortizatsiya pul mablag’larini talab qilmasligini hisobga olish kerak. Pul mablag’lari byudjetining umumiy ko’rinishi va ma’lumotlar manbai. Pul mablag’i byudjetining elementlari Ma’lumotlar manbai Pul mablag’lari tushumi: - naqd pulga sotishdan Sotish byudjeti (naqdga) - kreditga sotishdan Sotish byudjeti (kreditga) - boshqa aktivlar sotishdan Foyda va zararlar to’g’risidagi prognoz hisobot - olingan qarzlar Oldingi oylarning pul mablag’lari byudjeti Pul mablag’lari to’lovi: - asosiy materiallar uchun Xarid byudjeti - yordamchi materiallar uchun Umumishlab chiqarish xarajatlari va materiallar xaridi byudjetlari - to’g’ri mehnat xarajatlari Ish haqi byudjeti - umumishlab chiqarish xarajatlari (UICHX) UICHX byudjeti - tijorat xarajatlariga Tijorat xarajatlari byudjeti - umumiy va ma’muriy xarajatlar uchun Umumiy va ma’muriy xarajatlar byudjeti - kapital xarajatlar uchun Kapital xarajatlar byudjeti - foyda solig’i to’lovi uchun «Moliyaviy natijalar» to’g’risidagi hisobot - foizlar bo’yicha to’lovlar uchun Foyda va zararlar to’g’risidagi prognoz

hisoboti - qarzlarning qaytarilishiga Kredit shartnomalari Xo’jalik yurituvchi subyektning pul mablag’lari byudjetini tuzish bo’yicha illyustrativ misol Xo’jalik yurituvchi subyektda jami 5 operator ishlaydi. Ularning har biri bir oyda 160 soatdan ishlaydi. Bulardan tashqari yana quyidagi ma’lumotlar mavjud: (pul birligida) Ko’rsatkichlar nomi joriy yil, haqiqatda kelgusi yil rejasi Sotish hajmi 25 000 35 000 25 000 20 000 40 000 Tijorat xarajatlari 4 500 5 000 4 000 4 000 5 000 Umumiy va ma’muriy boshqaruv xarajatlari 7 500 8 000 8 000 7 000 7 500 Material xarajatlari 2500 3500 2500 2500 4000 Umumishlab chiqarish xarajatlari 3200 3500 3000 2500 3500 Qo’shimcha quyidagi ma’lumotlar mavjud: 1. Xo’jalik yurituvchi subyekt 12 000 p.b.da bank krediti olgan; 2. Bank foizi 12 %, foiz har oyda to’lanadi; 3. Kreditning 2000 p.b. kelgusi yilning fevral oyida to’lanishi lozim; 4. Joriy yilning foyda solig’i summasi 4550 p.b. va u 15 martda to’lanishi lozim; 5. Xodimlarning bir soatlik ish haqi miqdori 8.50 p.b. (har biriniki). Pul tushumlari rejasi quyidagicha: 1. sotish hajmining 60 foizi sotilganda kelib tushadi; 2. 30 foizi sotilgan oydan keyingi oy davomida kelib tushadi; 3. 10 foizi sotilgan oydan keyingi ikkinchi oy davomida kelib tushadi; 4. materiallar to’lovi ular sotib olingan oyda to’lanadi; 5. tijorat va boshqa barcha xarajatlar kelgusi oyda to’lanadi. Pul mablag’larining kelgusi yil boshiga qoldig’i 13840 p.b. Talab qilinadi: Xo’jalik yurituvchi subyektning kelgusi yil 1-choragiga pul mablag’lari byudjetini tuzish lozim. Yechimi: Xo’jalik yurituvchi subyekt pul mablag’ining 1-chorakdagi oylar bo’yicha byudjeti Ko’rsatkichlar nomi Oylar jami: yanvar fevral mart Mablag’lar kirimi: 28000 2300 325000 83500

- mijozlarga taqdim etilgan schyotlar bo’yicha* Mablag’lar to’lovi: - materiallar sotib olish uchun; - ish haqi harajatlari uchun; - umumishlab chiqarish harajati uchun; - tijorat harajatlari uchun; - umumiy va ma’muriy boshqaruv harajatlariuchun; - bank foizlari uchun; - kreditning qaytarilishi uchun; - foyda solig’i to’lovi uchun; 2500 6800 3500 5000 8000 120 - - 2500 6800 3000 4000 8000 120 2000 4000 6800 2500 4000 7000 100 4550 9000 20400 9000 13000 23000 340 2000 4550 Jami to’lovlar 25920 26420 28950 81290 Mablag’ning ko’payishi (kamayishi) 2080 (3420) 3550 2210 Boshlang’ich qoldiq 13840 15920 12500 13840 Oy oxiriga qoldiq 15920 12500 16050 16050 * - hisoblash izohi: - mijozlarga taqdim etilgan schyotlar bo’yicha tushadigan tushumlarning oylar bo’yicha hisob-kitobi: Ko’rsatkichlar nomi Oylar Izoh yanvar fevral mart Joriy oy - 60% 15000 12000 24000 yanvardagi 25000 dan Oldingi oy - 30% 10500 7500 6000 dekabrdagi 35000 dan Undan oldingi oy - 10% 2500 3500 2500 noyabrdagi 25000 dan Jami: 28000 23000 32500 Asosiy jadvaldagi ma’lumotlarning hisob-kitobi Ko’rsatkichlar nomi Yanvar Fevral Mart 1. Material xarajatlari (xarid qilingan oyda to’lanadi) 2500 2500 4000 2. Ish haqi (5 ishchi x 60 x 8.50) 6800 6800 6800 3. Umumishlab chiqarish xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi) 3500 3000 2500 4. Tijorat xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi) 5000 4000 4000 5. Umumishlab chiqarish va ma’muriy boshqaruv xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi) 8000 8000 7000 6. Bank foizlari to’lovi yanvarda - 12000 dan 1 % fevralda - 12000 dan 1 % martda - 10000 dan 1 % 120 120 100 7. Kreditning qaytarilishi 2000 8. Soliq to’lovi 4550 Xulosa:

yanvardagi naqd pul qoldig’i - 15920; fevrldagi - 12500; martdagi - 16050. Bu o’rtacha holat, ammo xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati uchun yuqori emas . 5. Sotish hajmini rejalashtirish muammolari Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning (bajarilayotgan ish, ko’rsatilayotgan xizmat) sotuv byudjetini tayyorlash bosh byudjetni ishlab chiqish jarayonining boshlang’ich bosqichidir. Sotuv hajmi va uning tovar tuzilishi xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining umumiy xarakterini va darajasini belgilaydi. Barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarda sotuv byudjetini ishlab chiqish rejalashtirish jarayonining eng qiyin bosqichi hisoblanadi. Sotuv hajmi va shundan kelib chiqqan holda sotuvdan tushgan daromad nafaqat xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish imkoniyatlari, balki nazoratga olinmaydigan omillarning ta’siridagi real bozorda sotish imkoniyatlari bilan ham bog’liq. Sotuv byudjetini tuzishda e’tiborga olinishi lozim bo’lgan, lekin hisobga olinishida bemalol hisoblanishi mumkin bo’lgan omillar bilan bir qatorda, hisoblanishi mumkin bo’lmagan yoki alohida yondashuvni talab qiladigan omillar mavjud, Ulardan quyidagilarni alohida ko’rsatib o’tish mumkin: - bozorga shu xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradigan raqobatchilar faoliyati; - xo’jalik yurituvchi subyektning milliy va jahon bozordagi umumiy o’rni; - mahsulotlarni sotib oluvchi xaridorlar va xom ashyo hamda materiallarni yetkazib beruvchilarning muqimligi; - xo’jalik yurituvchi subyekt imidjini ko’tarishga hamda mahsulot sotishni ta’minlashga qaratilgan reklamaning samarasi; - davriy, mavsumiy va boshqa tebranishlar; - xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarilgan mahsulot bahosini shakllantirish (belgilash) siyosati; - sotilayotgan mahsulotning rentabellik darajasi. Sotuv byudjeti asosidagi baholarni aniqlashning ikkita asosiy usuli mavjud: 1. Umumiqtisodiy shart-sharoitlar, bozor kon’yukturasi va ishlab chiqarish o’sishining egri chizig’ini matematik tahlil qilish asosida statistik istiqbolni belgilash. 2. Xo’jalik yurituvchi subyekt sotishni tashkil etish bo’limi boshqaruvchilari va xodimlarining fikrlarini yig’ish orqali olingan ekspert xulosasi. Ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlarda sotishni tashkil etish xodimlari tomonidan har bir mijozga sotilayotgan har bir mahsulot hisoblab chiqiladi. Boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarda esa, butun mintaqadagi umumiy sotuvlar hajmini mintaqaviy boshqaruvchilar tomonidan hisoblanadi. Bu usullarning har biri o’z ijobiy va salbiy jihatlariga ega. Amaliyotning ko’rsatishicha, ko’pgina yirik xo’jalik yurituvchi subyektlar bu usullarning ikkalasidan ham mos ravishda foydalanishadi. Ayrim xo’jalik yurituvchi

subyektlar regressiv tahlil, mahsulot chiqarish xarajatlari va ekonometrik modellar kabi qiyin uslublardan foydalanish istiqbolni to’g’ri belgilashda qo’l kelmaydi degan nuqtai-nazarga egalar. Mahsulotlarni sotish byudjeti - rejalashtirishning eng murakkab bosqichi hisoblanadi Sotishdan tushadigan tushum, xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish imkoniyatlariga bog‘liq emas Bozorda nazorat qilib bo‘lmaydigan va sotish byudjetiga bevosita va bilvosita ta’sir qiladigan omillar mavjud Sabablari: Ushbu omillar quyidagilar Raqobat xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati Milliy va jahon bozoridagi umumiy holat Xaridorlar va mol etkazib beruvchilarning barqarorligi Reklama va boshqa hamkorlik xizmatlarning samaradorligi ( natijasi ) Baho siyosati Mahsulotning rentabelligi

Shuning uchun hisobga olish qiyin bo’lgan, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarining shaxsiy ishbilarmonlik xususiyatidan kelib chiqadigan xulosasi ham bu yo’nalishda muhimdir *- Bu ikki usul, albatta, bir qator yutuq va samaralar bilan birgalikda kamchiliklardan ham holi emas. Illyustrativ misol «Ulug’bek» xo’jalik yurituvchi subyekti uy-ro’zg’or buyumlari ishlab chiqaradi va sotadi. O’tgan yil yakuni bo’yicha buxgalteriya schyotlarida quyidagi qoldiqlar mavjud: T.r Schyotlarning nomi Miqdori, so’mda 1. Pul mablag’lari 15 450 2. Olinadigan schyotlar 19 900 3. Materiallar zahirasi 18 510! Shulardan kelib chiqqan holda sotish byudjetini tuzishda quyidagi ikki usuldan foydalaniladi * Statistik prognoz Ekspertlar bahosi Umum iqtisodiy sharoit va bozor kon’yukturasining grafikli - matematik tahlili Sotish bo‘limi mutaxassislari va menejerlarning fikrlari asosida1 2

4. Asosiy ishlab chiqarish 24 680 5. Tayyor mahsulotlar zahirasi 21 940 6. Bo’nak (avans) sifatida to’langan xarajatlar 3 420 7. Asosiy vositalar 262 800 8. Asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiya 52 560 9. Boshqa aktivlar 9 480 10. To’lanadigan schyotlar 52 640 11. To’lanadigan garov pullari 70 000 12. Oddiy aksiyalar 90 000 13. Taqsimlanmagan foyda 74 980 Hisobot yilining I-choragi uchun xarajatlar byudjeti tuzilgan. Bu byudjet ma’lumotlari quyidagicha: T.r Xarajatlar va chiqimlar Miqdori, so’mda 1. Materiallar sotib olish 58 100 2. Materiallarni ishlatish 60 240 3. Mehnat xarajatlari 42 880 4. Umumishlab chiqarish xarajatlari 51 910 5. Tijorat xarajatlari 35 820 6. Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari 60 230 7. Kapital qo’yilmalar - 8. Ishlab chiqiladigan mahsulot tannarxi 163 990 9. Sotiladigan mahsulot tannarxi 165 440 Pul mablag’lari bo’yicha har oy oxiriga qolishi rejalashtirilayotgan miqdor: yanvar oyi oxirida 34610 so’m; fevralda - 60190 so’m; martda – 96240. Sotish hajmi quyidagicha rejalashtirilgan: yanvar oyida 175 210; fevral oyida 124 890; mart oyida 122 860. «Olinadigan schyotlar»dagi qoldiq summasining chorak oxirida ikki marta o’sishi, «to’lanadigan schyotlar»dagi qoldiqning bo’lsa, 25 foizga kamayishi kutilmoqda. Shuningdek, garov to’lovlarinig shu chorakda 6000 so’mga, bo’nak sifatida to’lanadigan xarajatlarning 20000 so’mga va boshqa aktivlar miqdorining 50 foizga o’sishi kutilmoqda. Asosiy vositalar amortizatsiyasi hajmi joriy yil uchun 10 foiz miqdorda hisob-kitob qilinmoqda. Foyda solig’i stavkasi 34 foiz miqdorida. Talab qilinadi: 1. I-chorak uchun moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzing;

2. Xo’jalik yurituvchi subyektning 31 martga kutilayotgan moliyaviy ahvoli istiqbolini belgilab bering. Yechimi : a) dastlabki hisob-kitoblar: materiallar zahirasi: kvartal boshidagi qoldiq 18 510 sotib olingan materiallar 58 100 foydalanishga yaroqli materiallar 76 610 minus: ishlatilgan materiallar 60 240 chorak oxiridagi qoldiq Asosiy ishlab chiqarish: 16 370 chorak boshidagi qoldiq hisobot davridagi xarajatlar: 24 680 materiallar 60 240 mehnat xarajatlari 42 880 umumishlab chiqarish xarajatlari 51 910 jami ishlab chiqarish xarajatlari 179 710 minus: ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 163 990 chorak oxiridagi qoldiq 15 720 tayyor mahsulotlar zahirasi: chorak boshidagi qoldiq 21 940 ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 163 990 sotilayotgan mahsulot qiymati 185 930 minus: sotilgan mahsulot tannarxi 165 440 chorak oxiridagi qoldiq 20 490 b) masalaning yakuniy yechimi: (Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot) Mahsulotni sotishdan tushgan tushim 422 960 Sotiladigan mahsulot tannarxi 165 440 Yalpi foyda 257 520

minus: tijorat xarajatlari 35 820 ma’muriy-boshqaruv xarajatlari 60 230 Foizlar to’lovigacha bo’lgan foyda 161 470 foizlar bo’yicha to’lovlar 2 000 Soliqqa tortiladigan foyda 159 470 soliq summasi 54 220 Sof foyda 105 250 Xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvoli istiqboli joriy aktivlar pul mablag’lari 96 240 olinadigan schyotlar (19 900 x 2) 39 800 materiallar zahirasi 16 370 asosiy ishlab chiqarish 15 720 tayyor mahsulotlar zahirasi 20 490 bo’nak sifatida to’lanadigan xarajatlar 23 420 joriy aktivlar jami 212 040 uzoq muddatli aktivlar asosiy vositalar 262 800 minus: to’plangan amortizatsiya 59 130 203 670 boshqa aktivlar 14 220 jami uzoq muddatli aktivlar 429 930 joriy majburiyatlar to’lanadigan schyotlar 39 480 to’lanadigan soliqlar 54 220 jami joriy majburiyatlar 93 700 to’lanadigan garov summalari (70000 - 4000) 66 000 jami majburiyatlar 159 700 ustav kapitali oddiy aksiyalar 90 000 taqsimlanmagan foyda (74 980 + 105 250) 180 230 jami ustav kapitali 270 230 jami majburiyatlar va ustav kapitali 429 930

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

Похожие

Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Budjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Strategik rejani amalga oshirish va nazorat qilish.

Jismoniy shaxslar tomonidan majburiyatlarni bajarilishi va nazorat qilish

Rejani bajarish va uning natijalarini nazorat qilish jarayoni