Budjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish - Экономика - Рефераты

Budjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

435 KB

Budjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish Reja: 1. Boshqaruv hisobining tizimini rejalashtirish 2. Ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarishni axborot bilan ta’minlash 3. Ishlab chiqarish zararsizligining tahlili va qarorlarni qabul qilish 4. Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi va uning sotish assortimentini rejalashtirish 6. Т ransfert bahoni shakllantirish va sigmentar hisobot

1. Boshqaruv hisobining tizimini rejalashtirish Хo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish quvvati va ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi boshqaruv hisobi tizimini qo’llashni belgilaydi. Boshqaruv hisobining tizimi ma’lumotning hajmi, uning oldiga qo’yilgan maqsadlari, kriteriyalar va maqsadga erishish vositalari, elementlarning tarkibi va ularning o’zaro harakati bilan tavsiflanadi. Boshqaruv hisobi tizimlarining turkumlanishi quyidagi 9.1-chizmada ko’rsatilgan. chizma. Boshqaruv hisobi tizimining turkumlanishi Faoliyat turlarini, subyektning tashkiliy tizimini, mahsulotni ma’lumot bilan qamrab olish kengligi bo’yicha tizimli va muammoli hisob jamlamidan va ularning Boshqaruv hisobi tizimi Tizimli hisob Muammoli hisob Moliyaviy va boshqaruv hisobning o‘zaro aloqadorligi darajasi Monistik Avtonom Tеzkorlik Haqiqiy xarajatlarni (o‘tgan tarixiy) Standart xarajatlarni (mе'yorlashtirilgan) Tannarxga kiritishning to‘laligi To‘liq xarajatlar Qisman xarajatlarMa'lumotni qamrash kеngligi

asosli qismlarining maqsadli to’plami tizimidan tarkib topgan to’liq tizimlar farqlanadi. Хarajatlarning tizimli hisobi - buxgalterlarning tarkibi bo’yicha qayd qilish usuli, identifikatsiya va guruhlashtirishi, hisobotda ko’rsatilishi bo’yicha reglamentatsiya bilan ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarning moliyaviy hisobidan tashkil topgan. Тizimli hisobning elementlari quyidagilardan tashkil topgan: 1. ishlab chiqarish zaxiralarini sotib olish bo’yicha xarajatlarning o’lchovi va baholanishi; 2. natural o’lchovlarda ta’minot, ishlab chiqarish, sotish jarayonlarini nazorat qilish; 3. xarajatlarni sarflarning moddalari va eyelementlari bo’yicha, vujudga kelish joylari bo’yicha, mahsulot, ish va xizmatlarning turlari bo’yicha guruhlashtirish, bunga xarajatlarni tannarxga kiritish tartibi ham kiradi; 4. o’z foydalanuvchilarini muddati, mazmuni va namoyish etish tezligi bo’yicha qondiruvchi ichki va tashqi hisobotlar. Muammoli hisob ishlab chiqarishni iqtisodiy, texnologiya, konstruktorlik va tashkiliy tayyorgarligi haqida; mahsulotning narxlari va sotishsi haqida; ishlab chiqarish zaxiralarini boshqarish va ishlab chiqarish resurslarining sarflarini muqobillashtirish haqidagi ma’lumotni shakllantiradi. Muammoli hisob masalalari dasturlash, me’yorlashtirish, rejalashtirish, prognozlash, tizimli iqtisodiy tahlil qilish, nazorat qilish va ishlab chiqarish hisobi va statistikaning haqiqiy ma’lumotlariga asosan tartibga solish uslublari yordamida yechiladi. "Muammoli hisob" tushunchasining mazmuni bu hisobning ma’lumotlari subyektning bo’lajak iqtisodiy va ishlab chiqarish muammolarini yechishda ishlatilishini ko’rsatmoqda. Muammoli hisob ma’lumotlari quyidagi hollarda ishlatiladi:  xarajat va daromadlarni rejalashtirish va bashorat qilishda, smetalarni me’yorlashtirish va tuzishda;

 sarflar tahlilida va normativlardan chetga chiqishda va mahsulot ishlab chiqarishni daromadliligining tahlilida;  ishlab chiqarish va sotish jarayonida xarajatlar va olinadigan daromadlarning qiymati kriteriyasi bo’yicha tizimli bo’linmalar va subyektning faoliyatini baholashda;  ishlab chiqarish va sotish, kooperatsiyalash, import va eksport, mahsulot assortimenti va boshqa sohada yaqin va keyingi perspektivalarga ko’p variantli boshqaruv qarorlarni qabul qilishda;  xarajatlar va daromadlarning optimizatsiyasini ta’minlovchi zaxira va xarajatlarni boshqarish modulini tuzishda. Moliyaviy va boshqaruv hisobi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik darajasi bo’yicha xorijiy mamlakatlarning amaliyotida ikki tizim qo’llaniladi: monistik va avtonom. Monistik- buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri va teskari aloqalar asosida tizimli va muammoli hisobni qo’shuvchi integratsion tizimdir. Buxgalteriya hisobi schyotlarida ishlab chiqarish xarajatlarini, tayyor mahsulot va uning sotishsini aks ettirish yo’li bilan tuzilgan tizimli hisob subyektning faoliyati, uning moliyaviy holatini baholashga imkon beradi. Moliyaviy ma’lumotlarga ichki hisobot ma’lumotlarini qo’shib ma’muriyat ishlab chiqarishni turli bo’linmada tashkil etishning ratsionalligini baholashi mumkin. Тezkor ma’lumotlar va moddiy- javobgar shaxslarning hisobotidan, mavjud standartlardan ijobiy va salbiy bo’lgan chiqib ketishlar aniqlanadi. Shuning bilan xarajatlar va daromadlarni nazorat qiluvchi harakatdagi tizimni yaratish savollari tug’iladi. Ishlab chiqarishning hajmi katta bo’lmagan subyektlar yoki o’z tarkibi bo’yicha bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi subyektlar hisobning integratsiyalashgan tizimini qo’llaydilar deb o’ylaymiz. Avtonom tizim- tizimli va muammoli hisobning umumlashgan yaratilishi moliyaviy va boshqaruv hisoblari o’rtasidagi aloqa bir nomlanishdagi juftli nazorat schyotlari yordamida amalga oshiriladi. Хarajatlarning tezkorligi bo’yicha tizimlar quyidagicha farqlanadi: haqiqiy xarajatlarni hisoblash tizimi va standart xarajatlarni hisoblash tizimi.

Хarajatlarning tezkorligi- samaradorlikni oshirishga qaratilgan tizimni harakatchanligining kriteriyalaridan biri hisoblanadi. Haqiqiy xarajatlarni hisoblash tizimi sotish qilingan mahsulot va foydani, tannarxni hisoblash, haqiqiy tannarxni aniqlash va aniq nomdagi tayyor mahsulot birligining sotishsidan olingan daromadni aniqlash uchun ma’lumotni shakllantirishdan iborat. Standart xarajatlarni hisobga olish tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: materiallar, asosiy fondlar, mehnatga bo’lgan xarajatlar, ustama sarflarini, sotib olish va ishlatishga ketgan xarajatlarga standartlarni ishlab chiqish; me’yoriy xarajatlar bo’yicha tannarx kalkulatsiyasini tuzish, me’yorlar va smetalardan chetga chiqishlarni belgilab haqiqiy xarajatlarni hisobga olishlarni mujassamlashtiradi. Jahon amaliyotida bunday tizim "standart-kost" deb ataladi. U tannarxning shakllanishi jarayonini nazorat qilishning tezkorligiga va uning jarayonini kerak bo’lganda tartibga solishga qaratilgan. Х arajatlarni tannarxga kiritishning to’liqligi- amaliyotda qo’llanilayotgan hisob tizimlarini turkumlashning belgilaridan biri hisoblanadi. Т o’liq xarajatlarning hisobi tizimi va qisman xarajatlarning hisobi tizimi mavjud boshqaruv hisobining har xil maqsadlariga javob beruvchi ikki tizimdir. Т o’liq xarajatlar hisobi tizimi odatdagi ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarni va tannarx kalkulatsiyasining hisobi bilan ko’rsatilgan xarajatlarni guruhlashning asosiysi bu ularni to’g’ri va bilvositaga bo’linishidir. Qisman xarajatlar tizimi deganda to’g’ri tavsifga ega va alohida turdagi mahsulotlarning tannarxiga qo’shiladigan xarajatlarning alohida elementlarini tanlashga bo’lgan yondashish tushuniladi. Bu tizimda xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog’liq va shuning uchun ular o’zgaruvchan deyiladi. Cheklangan xarajatlar kalkulatsiyasi faqat kalkulatsiya qilinayotgan mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish sarflarini o’z ichiga oladi. Bilvosita tavsifga ega xarajatlarning bir qismi butun mahsulotga aloqador bo’ladi. Bunday turdagi

xarajatlar tushgan mablag’ning umumiy summasidan qoplanadi. Chet el amaliyotida hisobning bu varianti "direkt-kosting" deyiladi. 2. Ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarishni axborot bilan ta’minlash Qanday subyektning olib borayotgan siyosati tadbirkorlik rejalarining to’g’riligini o’z vaqtida aniqlash uchun o’z faoliyatining natijalarini doimiy kuzatish va nazorat qilib turishini taqozo qiladi. Boshqaruvning asosiy muammolaridan biri yangi subyekt qurilishida, faoliyatini kengaytirish va rekonstruksiya qilish, zaxiralarni ko’paytirish, ishlab chiqarish texnologiyasini yangilash, yangi mahsulot ishlab chiqarish, jihozlarni almashtirish, investitsiyani jalb qilish va investitsiyadan daromad olishdir. Ayniqsa, investitsiya qarori tavakkal hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida kelgusi davrda daromad olish uchun joriy davrdagi resurslarning hisobidan zarur ulushini jalb qiladi. Ushbu yechim uzoq muddatli va xuddi shunday tartibda qisqa muddatga aloqador bo’lishi mumkin. Qisqa muddatli yechim mahsulot assortimentini boshqarish natijasida birlik mahsulotning umumiy foyda jamg’armasiga, buyurtma hajmiga, talab va sotish hajmiga, tannarx va narxga, hamda isrofsiz ishlab chiqarish va sotish, ishlab chiqarish va sotib olish va hokazo savollarga tegishlidir. Ular qo’yilgan kapitalning hajmiga ta’lluqli emas. Qisqa muddatli investitsiya natijasida ushbu mablag’ qisqa davrda, ya’ni bir yilgacha pul mablag’lariga aylanadi. Uzoq muddatli investitsiyani amalga oshirish va undan daromad olish orasida uzoq davrga mo’ljallangan kapital qo’yilmalar haqidagi qarorlar investitsiyaga, asosiy fondlarga, ilmiy tekshirishga va tajribaviy konstruktorlik ishlab chiqarishga, reklama va omborxona inshootlariga tegishlidir. Katta tavakkalchilik oqibatida investitsiyalash bo’yicha subyekt faoliyatining tahlili yechimlariga, vaqt omilini e’tiborga oluvchi alternativ tanlash yechimiga tayanishi kerak.

Boshqaruv yechimi variantlari qo’yilgan va rejalashtirilgan daromadning hajmiga vaqt ta’sirini hisobga oladi. Variantlar natijasini taqqoslash banklardagi ssuda berishdagi o’xshashlik uslubida amalga oshiriladi. Axborot ta’minot tahlili boshqaruv yechimini qabul qilish uchun differensiyalangan boshqaruv hisobining kirimi va chiqimi tizimini yaratadi. Differensiyalangan sarflar deb qaysiki aniqlangan sharoitda boshqa sharoitlarda bo’lishi mumkin bo’lgan chiqimlarning kattaligidan a’lo bo’lishi mumkin. Ular har doim har qanday aniq holatga ta’lluqlidir. Differensiyalangan daromad deb, shunday kirimga aytiladiki, bunda aniqlangan sharoitlardagi hajmlar, bo’lishi mumkin bo’lgan hajmdan ajralib turadi. Alternativ tanlov muammolarning yechimida kapital qo’yilmadan olingan foydani hisoblab aks ettirishdir. Binobarin, qo’yilmadan olingan foyda qancha ko’p bo’lsa shuncha yuqori istiqbolli variant hisoblanadi. Bu yerda subyektning maqsadi agarda u boshqa maqsadlar bilan muqobillashgan bo’lsa kapital qo’yilmadan olingan foydani maksimallashtirish hisoblanadi. Investitsiyalash muammosining tahlili besh bosqichda olib boriladi: muomalalarni aniqlash; muqobil (alternativ) yechimni tanlash; tanlangan yechimning natijasini aniqlash va baholash; miqdordan o’lchab bo’lmaydigan o’sha natijani saralash, ularni bir- biriga va boshqa natijalarga nisbatan baholash; qarorlarni qabul qilish. Boshqaruv hisobi asosan miqdoran o’lchanadigan ma’lumotni tayyorlaydi. Differensiyalangan sarflar xarajatlarning hisob tizimida doimiy asosda aks ettirilmaydi. Ularning tarkibi har qanday aniq muammolarni tahlil qilish uchun tanlanadi. Differensiyalangan sarflar turli xil sharoitlarda farqlanadigan tannarxning tegishli moddalarini o’z ichiga oladi. Ularning tarkibi kapital qo’ylmalar bo’yicha asosan o’zlashtirilgan sarflarni ayrim olgan holda chiqishga xizmat qiladi. Differensiyalangan sarflar har doim kelajakdagi sarflarga olib boriladi va aniqlangan modulning ishlatilishida ushbu sarflarning qanday bo’lishini ko’rsatadi. Ko’pchilik hajmda ushbu sarflar ehtimoli bo’lgan sarflarga kiradi.

Differensiyalangan sarflar va daromadlarning aniqlangan shakllarida ularni solishtirish uchun har xil variantlari mavjud emas. Binobarin, umumiy holda ikki turdagi miqdorlar chiqim bilan daromadni taqqoslashga imkon yaratadi. Birinchidan, qachonki boshda taqdim etilgan loyihani amalga oshirish uchun u yoki bu variantga mo’ljallangan mablag’ bo’lishi zarur. Pul mablag’larini qo’yish har xil muddatlarda amalga oshiriladi, lekin analitik hisoblarda bu muddat vaqtning nolinchi daqiqasiga olib kelinadi. Ikkinchidan, har xil variantlarda bir necha yil davomida ushbu investitsiyalarning natijasi sifatida pul oqimining kelib tushishi kutiladi. Pul mablag’larining bu ikki miqdori- investitsiya va kirim bir va o’sha vaqtning o’zida hisoblangan tartibga keltirilgan va taqqoslangan ekvivalent miqdorlariga olib keladi. Odatda, kelgusidagi daromadlarning oqimi kapital qo’yilmalarni vaqtning nolinchi daqiqasiga olib keladi. Odatda, investitsiyaning smetasi axborotlarning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ular investitsiyalanadigan loyihalarning ro’yhatini qabul qilingan qarorlar bo’yicha taqdim qiladi. Investitsiyalash o’lchami va yo’nalishi, toza joriy qiymati, kelitirlgan sof samarasi, rentabelligi, o’zini qoplash muddati, investitsiyaning sifati, kapitalning qiymati, hisob stavkalari, diskontlangan qiymati va hokazolarga tegishli axborotlarni analitik va rejali xususiyatga ega bo’lgan ko’pdan ko’p hisoblar beradi. 3. Ishlab chiqarish zararsizligining tahlili va qarorlarni qabul qilish Bozorning shakllanishi va uni muqobillashtirish usullarini ishlab chiqish bozor elementlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligini, ya’ni talabni, taklifni va bahoni aniqlaydi. Тizimning har bir elementi o’zgaradi va ishlab chiqarish omillarining, xarajatlar va daromadlilikning ta’siriga bog’liq. Ishlab chiqarish hajmlari, sotishdan tushgan yalpi daromad, sarflar va sof foydaning o’zgarishlari o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish maqsadida ishlab chiqarishning zararsizlik tahlili olib boriladi. Bunda muhim e’tibor mahsulotni

ishlab chiqarishga qaratiladi, bu esa boshqaruvchilarga ishlab chiqarish hajmining kritik ("o’lik") nuqtasini aniqlashga imkon beradi. Kritik nuqta deb subyektning xarajatlari ushbu mahsulotni sotishdan tushgan daromadga teng bo’lgan sotuv hajmining nuqtasiga aytiladi. Bu tizimda foyda ham olinmaydi va zarar ham ko’rilmaydi. Ishlab chiqarishning zararsizlik tahlili qisqa vaqt mobaynida sotish hajmi, sarflar va daromadlar o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlaydi. Тahlil natijalariga ko’ra yo’riqnoma beriladigan davr mazkur vaqt ichida mavjud bo’lgan ishlab chiqarish quvvati bilan chegaralangan bo’ladi. Х alqaro amaliyotda kritik nuqtani aniqlash uchun tenglama, marjinal daromad, grafik usullaridan foydalaniladi. Тenglama usuli sof foyda formulasi bo’yicha hisoblanishga asoslangan: Mahsulot sotishdan olingan daromad - Sotishning hajmi uchun sarflangan o’zgaruvchan xarajatlar - Umumiy summadagi doimiy xarajatlar = Mahsulot sotishdan tushgan sof foyda Ushbu formula ko’rsatkichlarini hisoblash tartibini detallashtirib uni quyidagi ko’rinishda berish mumkin: Birliklar miqdori x Mahsulot birliginining narxi - Birlik miqdori x Birlikka bo’lgan o’zgaruvchan sarflar - Umumiy summadagi doimiy xarajatlar = Mahsulotni sotishdan tushgan sof foyda Т englama usulini tizimli siljishlarning ta’sirini tahlil qilishda qo’llash mumkin. Sotish mahsulotning nisbiy hissasini sotishdan tushgan daromadning umumiy summasidagi to’plash sifatida ko’riladi. Agarda tizim o’zgarsa, tushumning hajmi berilgan miqdorga yetishi mumkin, foyda esa kam bo’lishi

mumkin. Foydaga bo’lgan ta’sir assortiment mahsulotning past rentabelligi yoki yuqori rentabelligi tomon o’zgarishiga bog’liq. Deylik, subyekt ikki turdagi (A va V) mahsulotni ishlab chiqaradi. 9.1- jadval Tizimli siljishlarning ta’siri tahlil № Ko’rsatkichlar A V Jami 1. Sotishning hajmi, dona 100000 20000 120000 2. 1-dona uchun narxi, so’m 2000 3000 - 3. Sotishdan tushgan daromad, ming so’m 200000 60000 260000 4. 1-donaga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, so’m 1600 1900 - 5. Sotishning butun hajmiga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, ming so’m 160000 38000 198000 6. Marjinal daromad, ming so’m 40000 22000 62000 7. Doimiy sarflar, ming so’m x x 30000 8. Sof foyda, ming so’m x x 32000 V mahsuloti 1-donasining sotishiga A mahsulotining 5 donasi to’g’ri keladi. Keyinchalik V mahsulotning x dona kritik nuqtasi va 5x- A mahsulotining miqdoriga shartli ravishda yo’l qyiladi. Joyiga qo’yishda quyidagilarga ega bo’lamiz: (2000 x 5x) + 3000x - (1600x5x) - 1900x - 30000000 = 0 10000 = 3000x - 8000x - 1900x - 30000000 = 0 3100x = 30000000 so’m, x = 9677 dona - V mahsuloti 9677 dona x 5 = 48385 dona- A mahsuloti, 9677 dona + 48385 dona = 58062 dona V va A mahsulotlari. Sotish hajmining kritik nuqtasi - 58062 dona, shundan 9677 dona V mahsuloti va 48385 dona A mahsuloti hisoblanadi. Aytaylik, sotilgan mahsulot tizimining quyidagi o’zgarishlari sodir bo’ldi (9.2-jadvalga qarang). 9.2-jadval Tizimli siljishlarning ta’siri tahlil

№ Ko’rsatkichlar A V Jami 1. Sotishning hajmi, dona 80000 40000 120000 2. 1-dona uchun narxi, so’m 2000 3000 - 3. Sotishdan tushgan daromad, ming so’m 160000 120000 280000 4. 1-donaga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, so’m 1600 1900 - 5. Sotishning butun hajmiga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, ming so’m 128000 76000 204000 6. Marjinal daromad, ming so’m 32000 44000 76000 7. Doimiy sarflar, ming so’m x x 30000 8. Sof foyda, ming so’m x x 46000 Mahsulot tizimini taqqoslashda yuqori marjinal daromad bilan mahsulot hissasining ko’tarilganligini ko’ramiz, shuning uchun sof foyda ko’tarildi. Bunda, kritik nuqtani topamiz: (2000 x 2x) + 3000x - (1600 x 25x) - 1900x -30000000 = 0, 4000x + 3000x - 32000x - 1900x – 30000000 = 0, 1900x = 30000000, x = 15790 dona - V mahsuloti, 15790 dona x 2 = 31580 dona- A mahsuloti, 15790 dona 31580 dona 47370 dona V va A mahsulotlari. Sotish hajmining kritik nuqtasi 47370 dona, shundan 15790 dona V mahsuloti va 31580 dona A mahsuloti hisoblanadi. Natijani oldingi hisob bilan taqqoslab kritik nuqtaning hajm kamayishi tomoniga qarab 1015 donaga o’zgarganini belgilaymiz. Bu holda tabiiy holatdagi hajmi o’zgarmasdan qolganligi e’tiborni jalb qiladi. Demak, sotuvning umumiy hajmini nazorat qilishda ham tizimli siljishlarni tahlil qilish kerak, chunki u haqiqiy foydaning rejalashtirilganidan chetga chiqishini ko’rsatadi. Mahsulotni sotishni maksimallashtirish resurslar bilan ta’minlanganlik nuqtai nazaridan ham ko’riladi. Qo’shimcha ishlab chiqarish quvvatlari foydasiz bo’lishi mumkin. Marjinal daromad usuli- tenglama usulining har xilligi quyidagi formulaga asoslanadi: Marjinal = Sotishdan - Sotishning hajmiga sarflangan

daromad tushgan daromad o’zgaruvchan xarajatlar Bunda kritik nuqta, Kritik nuqta = Umumiy summadagi doimiy sarflar Birlikdan kutilayotgan marjinal daromad Bizning misolda bu quyidagicha bo’ladi: 30000000 : 516700 = 58061 dona = 58062 dona, 62 mln. so’m : 120000 dona = 516700 so’m. Marjinal yondashishda menedjer doimiy sarflar haqida ma’lumot oladi; ular umumiy marja bilan qoplanadimi yoki yo’qmi? Mahsulotning har bir turidan marjinal daromadning hajmi haqida, har bir mahsluotning marjinalligi haqida ma’lumotlarni yig’adi va chuqur o’rganadi. Bizning misolda: A mahsuloti = 4002000 x 100 = 20 %, V mahsuloti = 11003000 x 100 = 36,7 %. Mahsulotning marjinalligi - bu daromadga (bahoga) foizli nisbatda bo’lgan mahsulot birligiga to’g’ri keladigan marjinal daromaddir. Marjinal daromad narxni qayta ko’rib chiqish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimentini o’zgartirish, mahsulotni sotishni rag’batlantiruvchi mukofotlarning miqdorini o’rnatish, reklama kampaniyasini o’tkazish va boshqa marketing muomalalar bilan bog’liq bo’lgan boshqaruv qarorlari asosida yotadi. Grafik usul zararsizlik bo’yicha iqtisodiy va buxgalterlik modullarining grafiklarini tuzish asosida yalpi daromadning sotishga, xarajatlar va foydaning ishlab chiqarish hajmiga nazariy bog’liqligini aniqlaydi. Ishlab chiqarish hajmining xarajatlari va foyda hulqining iqtisodiy moduli subyekt qancha va qanday sharoitlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning o’sayotgan miqdorini sotishi mumkinligini ko’rsatadi. Uning asosida narxlarning pasayishini sotish hajmining o’sishiga, demak, ishlab chiqarish hajmiga bo’lgan ijobiy va salbiy ta’sirini aniqlash mumkin (9.2-chizmaga qarang).

Daromad va sarflar, m.s. A V S D K 0 Ishlab chiqarishning hajmi chizma. Х arajatlar va mahsulot hajmining grafigi AD chizig’i- yalpi xarajatlar- AV bo’lagi ishlab chiqarishning katta bo’lmagan hajmida ularning o’sishini ko’rsatadi, VS bo’lagida yalpi xarajatlar chizig’i tenglasha boshlaydi. Bu demak, subyekt ishlab chiqarish quvvatlarini, ishlab chiqarish jarayonining uzluksiz grafigini va mahsulotni seriyali chiqarishni to’laroq ishlatishi mumkin. S nuqtasidan yuqoriroqdagi bo’lakda yalpi xarajatlar chizig’i o’sa boshlaydi. Bu ishlab chiqarish imkoniyatining loyiha darajasidan yuqoriroq ishlatilishini ko’rsatadi: xom-ashyo yetishmasligi, ishlab chiqarish jarayoni grafigining doimiy buzilishi, vaqtdan tashqari ishlarning mavjudligi va mahsulot birligiga bo’lgan xarajatlarning tezda oshishini keltirib chiqaruvchi boshqa hodisalardan iborat. AK chizig’i ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmagan doimiy xarajatlarning hajmini ko’rsatadi. Subyektning yalpi daromadi mahsulotga bo’lgan narxlarni ko’rsatuvchi OS chizig’ida ko’rsatilgan. Iqtisodiy modul asosan ishlab chiqarish hajmining o’sishi va pasayishi holatlarida o’zgaruvchan xarajatlarning hulqini yoritadi. Iqtisodchilar ikki turdagi ta’sirni ajratadilar: masshtabning o’suvchi va salbiy ta’siri. Masshtabning o’suvchi ta’siri- mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarishning past darajalarida yuqori va ishlab chiqarishning ko’proq unumliroq darajasida tenglashadi.

Masshtabning salbiy ta’siri- mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar zaxiralarning taqchilligi va tanqis sharoitlar natijasida ishlab chiqarishning samarali darajasidan tashqarida tezda o’sib ketadi. Zararsizlikning buxgalteriya moduli- bu yalpi daromad bilan yalpi xarajatlarning ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga bog’liqligining chiziqli grafigidir. Т ahlil uchun asos bo’lib zararsizlik (kritik) nuqtani hisoblash xizmat qiladi. Foyda maydoni bilan zararlar maydoni kritik nuqtadan o’nga va chapga tarqaladi (9.3-chizmaga qarang). Yalpi daromad va sarflar, m.s. Daromad S D V A K doimiy 0 Mahsulot biriligi va sotish hajmi Zarar Kritik nuqtadagi hajmi Foyda chizma. Zararsizlikning buxgalteriya moduli Grafikda zararsizlikning bitta V nuqtasi va ishlab chiqarish hajmining loyiq maydoni (diapazoni) ko’rsatilgan. shunda AK chizig’i doimiy xarajatlarni, AD-

yalpi xarajatlarni ko’rsatadi, KD bo’lagi o’zgaruvchan xarajatlarning hajmini, OS- mahsulotni sotishdan tushgan daromadni tavsiflaydi. Buxgalteriya moduli kelajakka rejalashtirilgan ishlab chiqarish darajasida yalpi xarajatlar va daromadlarning o’zgarishini ko’rsatadi. Real sharoitlarda xarajatlarning hulqi nafaqat ishlab chiqarishning jismoniy hajmiga bog’liq. Ular bilan birga xomashyo va materiallar, sotib olinadigan Ya Т Mlar, ishlab chiqarish unumdorligi, texnologiya va rejani tuzishdagi o’zgarishlar, iqtisodiy taqchillik va boshqalarga bo’lgan narxlar ham ta’sir ko’rsatadilar. Shuning uchun foyda, xarajatlar va hajm hulqini tahlil qilishda hisoblarning aniqligi va ishonchliligini chegaralovchi kamchiliklar ishlatiladi va ular quyidagilardan iborat:  yalpi xarajatlar va mahsulotni sotishdan tushgan daromad qat’iy belgilangan va chiziqli hisoblanadi;  hamma xarajatlar doimiy va o’zgaruvchanlarga bo’linadi;  doimiy sarflar ishlab chiqarishning o’rganilayotgan maydoni darajasida mustaqil bo’lib qoladi;  o’zgaruvchan sarflar ishlab chiqarishning o’rganilayotgan maydonida hajmga nisbatan to’g’ri mutanosib; mahsulot sotish narxi o’zgarmaydi;  ishlab chiqarishda ishlatiladigan material va xizmatlarga bo’lgan narxlar o’zgarmaydi;  tizimli siljishlar yo’q;  ishlab chiqarish hajmi sotish hajmiga teng, yoki sotilmagan mahsulotning boshlang’ich va yakuniy zaxiralarining o’zgarishlari orasidagi farq uncha ko’p emas. Shunday qilib, xatolar doimo qayta ko’rib chiqiladi, chunki biznes dinamikali emas. Boshqaruv hisobi xarajatlarning xulqi haqida doimo ma’lumot tayyorlaydi va vaqti-vaqti bilan sinish nuqtasini ya’ni kritik nuqtani aniqlaydi.

4. Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi va uning sotish assortimentini rejalashtirish Ishlab chiqarish hajmi va mahsulot assortimentiga nisbatan boshqaruv qarorlari moliyaviy hisobot asosida qabul qilinadi. Shu holda subyektlar turli yo’llar bilan sotiladigan mahsulotlarni keng assortimentda ishlab chiqaradilar; katta va kichik hajmda, ulgurji va chakana savdo yordamida, turli geografik hududda joylashgan iste’molchilarga yetkazib berish yo’li bilan va hokazo. Bunday amaliyot mahsulotning turlari va bozorlarning segmentlari bo’yicha olinadigan daromadlar to’g’risida alohida hisobotlarni talab qiladi. Buxgalter tomonidan subyektning moliyaviy-sotuv faoliyati haqidagi to’liq moliyaviy ma’lumotni ishlatish subyekt ishining unumdorligini oshirishga qaratilgan nazoratning amaldagi tizimini yaratishga imkon beradi. Alohida segmentlar bo’yicha moliyaviy hisobotlarga umumiy summalarni kiritish kerak va subyektning umumiy moliyaviy hisobotiga ham ushbu summalar umumlashtirilgan holda kiritilishi kerak. Masalan, har bir mahsulot yoki mahsulotning assortimentini ishlab chiqarishdan olingan foyda yalpi foydaning bir qismi bo’lishi kerak, ishlab chiqarish hajmi esa o’zgaruvchan xarajatlarning hajmi bilan o’zaro bog’liqlikni saqlashi kerak. Bir ishlab chiqarish bo’linmalarining xarajatlari butun subyekt darajasida ishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi hisoblanadi va ishlab chiqarishning samaradorligini, mahsulot turi, ish vaqtidan to’liq foydalanganlikni hisobga olgan holda nazorat qilinishi lozim. Mahsulotning assortimenti bilan alohida ishlab chiqarish bo’linmlarida ishlab chiqarish quvvatlarining to’ldirilganligi o’rtasida aloqa mavjud. Т adbirkorlik faoliyatining har bir segmentini baholash ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblovchi buxgalterga muammo tug’diradi. Uning yechimi ko’proq rentabelli mahsulotni va subyektning yalpi foydasining ishlab chiqarish hajmini va assortimentini nazorat qilish tizimini tuzish jarayonida ro’yobga chiqadi. Bir subyekt uchun nazorat tizimining o’ziga xosligiga qaramay u quyidagi namunaviy muolajalarni o’z ichiga olishi lozim: har bir mahsulotning rentabelligini kuzatish;

har bir mahsulotdan olingan yalpi foydani nazorat qilish; haqiqiy foydaning kutilayotganidan chetga chiqishini aniqlash; xarajatlar tizimini hisoblab chiqish, o’ta yashirin xarajatlarni chiqarib tashlash; alohida mahsulotga to’g’ri keladigan ustama sarflarni hisoblab chiqish; subyektda qo’llaniladigan talabning elastikligiga va boshqa nazorat muolajalariga narx o’zgarishining ta’sirini aniqlash. Nazorat muolajalaridan foydalanish kutilayotgan foydani ta’minlash uchun ishlab chiqarish hajmining qancha bo’lishini, foydaning aniq hajmini olish uchun sotishda qanday narx qo’yish kerakligini, subyekt ishining zararsizlik chegarasining, xavfsizlik hududining va sotilgan mahsulot tizimining qandayligini aniqlashga imkon beradi. Mahsulot birligining miqdorini hisoblash zararsizlik nuqtasini hisobga olmasdan quyidagi tenglamaga asoslanadi: Kutilgan foydani olish uchun sotilgan mahsulot birligining miqdori = Doimiy xarajatlar + Kutilgan foyda Birlik mahsulotning narxi Oldingi misolning ma’lumotlari bo’yicha: (40000 + 146000) : 150 = 1240 dona ya’ni, ishlab chiqarishning hajmini 760 donagacha (2000-1240) tushirish kerak. Hisobning to’g’ri usuli deb yalpi foyda usuliga aytiladi, uning asosida quyidagi tenglama yotadi: Yalpi foyda (yoki marjinal daromad) = Mahsulotni sotishdan tushgan daromad - O’zgaruvchan sarflar Bizning misol uchun yalpi foydaning chizmasini tuzish quyidagi rasmda ko ’ rsatilgan (9.4- chizmaga qarang ). Sarflar va daroma d, m.s. 400000 Ishlab chiqarish hajmining qulay diapazoni(maydoni)

350000 S 300000 250000 Zararsizlik nuqtaasi 200000 Foyda xududi D 150000 Zararlar xududi K 100000 V 50000 0 20 0 40 0 60 0 80 0 100 0 120 0 140 0 160 0 180 0 200 0 220 0 240 0 Mahsulotning birligi, dona chizma. Yalpi foydaning chizmasi (marjinal daromad) O’zgaruvchan sarflar chizig’i (OK) ishlab chiqarish hajmi birligiga 2000 dona buyum va 100000 so’m hisobidan tuziladi. Doimiy xarajatlar (KD) yalpi (AD) va o’zgaruvchan (OK) xarajatlarning o’rtasidagi farqqa teng. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmining butun maydoni (diapazoni) uchun doimiy qiymat hisoblanadi. 40000000 so’mdagi doimiy xarajatlarning summasi o’zgaruvchan xarajatlarga qo’shiladi, natijada yalpi xarajatlar chizig’i o’zgaruvchan xarajatlar chizig’iga parallel bo’ladi. Marjinal daromad grafikda sotishdan olingan daromad chizig’i (OS) va o’zgaruvchan xarajatlar chizig’i o’rtasida ko’rsatilgan. Mahsulotlarning qulay maydoni (diapazoni) - mahsulotning 600dan 2000 donagacha bo’lgan birligi darajasida joylashgan. Shunga e’tibor qaratish lozimki, ishlab chiqarishning belgilangan maydoni (diapazoni) chegarasida qaror lar qulay bo’ladi. Bu maydon (diapazon)dan tashqarida mahsulot

birligiga bo’lgan sotish narxi va o’zgaruvchan sarflar boshqacha bo’ladi. Ayrim hollarda tahlil uchun xavfsizlik hududi, shuningdek xavfsizlik chegarasining koeffitsiyenti hisoblab chiqiladi: Хavfsizlik hududi = Rejalashtirilayotgan sotish hajmi - Zarasizlik nuqtasidagi sotish hajmi Хavfsizlik chegarasining koeffitsiyenti = Rejalashtirilayotgan sotish hajmi + Zararsizlik nuqtasidagi sotish hajmi Rejalashtirilayotgan sotish hajmi Zararsizlik nuqtasi xavfsizlikning chegarasini ko’rsatmoqda. U subyektning zarar ko’rishidan oldin sotish hajmi qanchaga qisqartirilishi mumkinligini ko’rsatmoqda. Mahsulotning rentabelligi = Mahsulot birligiga ta’luqli marjinal daromad Mahsulot birligining narxi x 100 Umumiy tahlildan so’ng har bir mahsulot yoki mahsulotning assortimenti tomonidan foydaga qilingan individual qo’yilmalarning jadvali tuziladi (9.3- jadvalga qarang). 9.3-jadval Mahsulotning assortimenti tomonidan foydaga qilingan individual qo’yilma Mahsulot Mahsulotning rentabelligi, % Marjinal daromad, so’m Mahsulotning assortimenti tizimi, % A 62 10000000 20 B 60 20000000 40 V 50 20000000 40 Yalpi marjinal daromad 50000000 100 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, V mahsuloti eng kam rentabellidir. Shu mahsulotni ishlab chiqarish natijasida umumiy rentabellik tushib ketgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, rentabellik foyda bo’yicha 14,5dan 16 %gacha o’sgan bir davrda marjinal daromad bo’yicha hisoblanganda esa 61%dan 55,9 %ga tushib ketdi. Umumiy yalpi marjinal daromadning 40 %ni egallagan V mahsuloti

ushbu mahsulotning ishlab chiqarilishi va marketingi haqida ma’lumot olingan sari kamayadigan ma’lum boshlang’ich xarajatlarning mavjudligi aniqlandi. V mahsuloti boshqa mahsulotga nisbatan yuqori narxga ega. Bu sharoit mahsulotning assortimentini o’zgartirish uchun rahbarlar tomonidan qaror qabul qilishga olib kelsa ajab emas. Mahsulotning hajmi va assortimentiga yanada keng qarash maqsadida ko’p pog’onali segment hisobi ma’lumotlariga asoslangan segment tahlili usuli qo’llaniladi (9.4-jadvalga qarang). jadval Mahsulot hajmi va assortimentining segment tahlili Ko’rsatkichlar V mahsulotini ishlab chiqargunga qadar, ming so’m V mahsulotini ishlab chiqarishdan so’ng, ming so’m Sotishdan tushgan daromad 49500 89500 O’zgaruvchan xarajatlar 19500 39500 Marjinal daromad 30000 50000 Doimiy xarajatlar, shundan: Тo’g’ri 6800 21500 Egri 16000 16000 Foyda 7200 12500 Ishlab chiqarishning o’rtacha rentabelligi, % 61,0 55,9 Foyda darajasi nafaqat mahsulotlar bo ’ yicha , balki har bir zonani foydaning umumiy summasiga qilgan qo ’ yilmalari bo ’ yicha baholanadi . Subyektning marjinal daromadi tizimi bozor zonalari bo ’ yicha hisoblanadi , zonalar ichida esa mahsulotlarning turi bo ’ yicha hisoblanadi . Т adbirkorlik segmentlarini nazorat qilish shakllari ishlab chiqarish bo ’ linmalari tomonidan har bir mahsulot uchun sotish narxini belgilashni ham ko ’ zda tutadi . Ishlab chiqarish bo ’ linmasi tomonidan mahsulot sotishsini baholash odatda ustalar , bo ’ lim va sex boshliqlarini moddiy rag ’ batlantirishda qo ’ llaniladi . Shuni esda tutish kerakki, transfert narxlarini hisoblashning eng qulay varianti bo’lib xarajatlarning me’yorlari hisoblanadi.

Shuning uchun foyda summasiga har bir bo’linma tomonidan qilingan qo’yilma to’g’ri ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy ustamalarini emas balki yalpi qoplanishi va subyektning sof daromadiga bo’lgan ta’siri sifatida qaraladi. Nazoratning kam ahamiyatli bo’lmaganining yana biri sifati bu mahsulot turlari bo’yicha talabning elastikligini kuzatishdir. Sotishdan olingan foydaning asosiy konsepsiyasi: narxlarning ko’tarilishi - sotish hajmining kamayishi yoki narxlarning pasayishi - sotish hajmining o’sishi hisoblanadi. Тalabning elastikligi har bir mahsulot bo’yicha aniqlanadi. Agar talab elastik bo’lsa sotishning o’sishi haqiqiy hajmining 13 qismidan oshmasligi kerak va narxlarning darajasini ushlab turishda alternativ qadam bo’lib xarajatlarni pasaytirish dasturi xizmat qilishi mumkin. Shunda sarflarning umumiy summasining pasaytirilgani sotishning haqiqiy hajmini 13 qismidan oshmasligi kerak. Agar mahsulot assortimenti marjinal qo’yilma va sof daromad darajasi bilan belgilansa, unda o’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar sotish xarajatlariga mutanosiblikda o’zgaradi. Bunday holda sotishning yuqori darajasi xarajatlarni pasaytiradi. Ishlab chiqarish quvvatlarining yetishmasligi sotish hajmining o’sishi uchun qo’shimcha qo’yilma va ishchi kuchi to’plamini talab qiladi, buning natijasida ishlab chiqarishning samaradorligi pasayib xarajatlar ko’tarilib ketadi. 9.5. Bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar qabul qilish Mahsulotga sotuv narxini o’rnatish- subyektning asosiy masalasi va menejerning san’ati hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni shakllantirishning bir necha yondashuvlari mavjud. Birinchi yondashuv- shunday narx qo’yish kerakki, u sotuvchini jalb qilsin; boshqasi- o’zi uchun ma’lum narx chegarasini belgilash maqsadida raqibning o’rnatgan narxidan foydalanish; uchinchisi- rentabellik pog’onasini, o’zgaruvchan xarajatlar va marjinal daromadning qiymatini aniqlash uchun mahsulot tannarxi haqidagi ma’lumotdan foydalanish.

Хarajat narxi ko’pchilik tomonidan real narxni belgilashda eng ishonchli yo’l deb ko’riladi, chunki u narxda foydaning qiymatini aniq shakllantirishga imkon beradi. Lekin xarajat narxlari bozor holatini va mazkur bozorda mahsulotning o’rnini va raqobatchilikni hisobga olmaydi. Ko’pgina ilg’or kompaniyalar uchta keltirilgan yondashuvlarning kombinatsiyalangan usulini qo’llaydilar. Mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarga quyidagi narx va tariflar o’rnatilishi mumkin: sotuvchi va xaridorlar uchun majburiy bo’lgan- rasmiy, subyektning mazkur mahsulotini hamma sotib oluvchilari uchun bir xil bo’lgan- muqobillashtirilgan, sotish-sotib olish dalolatnomasining har birida- kelishuv. Rasmiy va muqobillashtiriladigan narxlar jahon bozori narxlari yoki ishlab chiqarishning asoslangan xarajatlari asosida o’rnatiladi. Kelishuv narxlari esa yoki individual xarajatlar, yoki foydalanish parametrlari, yoki talab va taklifning o’zgarishi asosida aniqlanadi. Real narxni shakllantirish masalasi hozirgi davrda subyektlarda ishlab chiqarishning tushib ketishida ortiqcha quvvatlarning vujudga kelishi, ularni ta’minlash sarflarining oshishi, mehnat unumdorligining pasayishi, inflatsiya va qo’shimcha qiymat solig’ini hisoblash uslubining mavjudligi uchun qiyinlashgan. Subyektning ma’muriyati iqtisodiy asoslangan narxni o’rnatish uchun qator muammolarni yechishi kerak: qaror qabul qilishda hisobga olinadigan xarajatlarning tarkibini asoslash; kalkulatsiya qilish uslubini tanlash; doimiy xarajatlar minimal bo’lgan ishlab chiqarish darajasini o’rnatish; subyekt foydasining summasini hisoblab chiqish. Birinchi uchta masala ishlab chiqarish faoliyati haqidagi mavzuda ko’rib chiqilgan. Subyektning foydasini formula bo’yicha va foyda bilan ishlab chiqarish hajmining o’zaro aloqasini aks ettiruvchi grafik usuli yordamida hisoblab chiqish mumkin. Formula bo’yicha foydani hisoblash usuli sof foyda tenglamasi va kapitalning qaytimiga asoslangan: Fond qaytimi x Ustav kapitali R = O’tgan yil uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning umumiy summasi x 100

bu yerda, R- mahsulot rentabelliginining darajasi. Fond (kapital) qaytimining me’yori = Sof foyda Hissadorlik kapitali Masala. Mazkur sanoat tarmog’i uchun fond qaytimining o’rtacha me’yori 10 %. Ustav kapitali- 200 mln. so’m. Mahsluot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar- 400 mln. so’m, shunda rentabellik R = 10% x 200000 x 100 = 5 % tashkil etadi. 400000 Agar subyektning foydasi hisob narxidan past bo’lsa. unda narxni kalkulatsiya qilishda foydaning o’rtacha me’yoridan yoki uning ozmuncha o’sishini hisobga olgandan kelib chiqadi. Inflyatsiya sharoitlarida foydaning o’rtacha me’yoriga subyektda inflatsiyani kompensatsiya qilish uchun tuzilgan zaxiralarning qiymati qo’shiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, inflatsiya sharoitlarida va subyektning xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan qiziqishlari bo’lmagan paytda formulalarning ma’luomtlari juda muammoli hisoblanadi. Narxni o’rnatishga xarajatlar eng katta ta’sirni ko’rsatadi. Х arajatlarning tarkibini tanlashda quyidagi formula qo’llaniladi: 1. O’zgaruvchan ishlab chiqarish sarflari + daromad. 2. Umumiy o’zgaruvchan sarflar + daromad. 3. Ishlab chiqarish tannarxi + daromad. 4. Т o’liq tannarx + daromad. Х arajatlarning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligi zararsizlikni tahlil qilishda o’rganib chiqilgan. Bu yerda asosiy e’tibor foydaning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligiga qaratilgan, chunki mahsulotga bo’lgan narxning o’zgarishi ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan yoki sotishdan olingan yalpi foydaning o’zgarishi bilan bog’liq.

Narxlarni, mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar va ishlab chiqarish hajmining o’zgarishlari o’rtasidagi o’zaro aloqa quyidagi 9.5-chizmada ko’rsatilgan. A. Sotish narxining o’zgarishi B.Mahsulot birligiga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlarning o’zgarishi Foyd a, m.s. Foyd a, m.s. 80 80 60 60 40 40 20 20 50 0 100 0 150 0 200 0 250 0 500 0 100 0 150 0 200 0 250 0 Hajmi, dona Hajmi, dona 9.5- chizma . Narxlarni , mahsulot birligiga bo ’ lgan o ’ zgaruvchan xarajatlar , doimiy xarajatlar va ishlab chiqarish hajmining o ’ zgarishlari o ’ rtasidagi o ’ zaro aloqasi Masala. Ishlab chiqarishning hajmi- 2000 dona. Mahsulot birligining sotish narxi- 150 so’m. Mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar- 100 so’m. Doimiy xarajatlar- davr uchun 40 ming so’m. Joriy foyda- 60 ming so’m (150-100) x 2000-40000) = 60000 so’m. Faraz qilaylik, har bir ko’rsatkich 10%ga o’zgardi, unda ma’lumotlar quyidagicha o’zgaradi. Ishlab chiqarishning hajmi- 2200 dona (2000 x 10 % = 200); Mahsulot birligining sotish narxi- 165 so’m (150 x 10% = 15); Mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar- 90 so’m(100 x 10% = 10); Doimiy xarajatlar- davr uchun 36 ming so’m (40 x 10% = 4); Hamma o’zgarishlar natijasidagi joriy foyda ((165-90) x 2200 -36000) = 129000 so’m.

9.5-jadval Ko’rsatkichlarning o’zgarishidan olingan natija Omillar Yangi foyda, so’m Foydaning o’sishi So’m % A. Sotuv narxining ko’tarilishi 90000 +30000 +50 B. Mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlarning pasayishi 80000 +20000 +33 V. Doimiy xarajatlarning pasayishi 64000 +4000 +7 G. Ishlab chiqarish hajmining oshishi 70000 +10000 +17 Mazkur hisoblar omillar bir-biriga bog’lanmagan holda harakat qiladigan sharoitda amalga oshiriladi. Lekin amaliy holat bu omillarning to’liq bir-biriga aloqadorligini va boshqalarning ta’sir ko’rsatishini chiqarib tashlamaydi, shuningdek, sotib oluvchilarning talablarini, raqiblarga yo’naltirilgan tezkor narx siyosatini va boshqalarni. Undan tashqari, maxsus buyurtmalarga narx o’rnatishda ozod ishlab chiqarish quvvatlarini hisoblashda yoki ularning yetishmasligidan qiyinchiliklar sodir bo’ladi. Bunday holatlarda narxning shakllanishi nafaqat bozor bilan, qo’shimcha sarmoyalar bilan ham bog’liq bo’ladi. Yangi mahsulotni ishlab chiqarish konsepsiyasini ishlab chiqish olib boriladigan siyosat, reja va ish tajribasini aniq tahlil qilishni talab qiladi. Bunda- nihoyatda yangi mahsulot yoki ishlab chiqarilayotgan mahsulotning modifikatsiyasi muhimdir. Yangi deb, yangi xususiyatlarga ega bo’lgan va mavjud bo’lgan assortimentga qo’shiladigan mahsulotga aytiladi. Buyumlar absolut yangi bo’lishi mumkin yoki mahsulotni o’zi o’zgartirilmasdan yangi uskunalar va mexanizmlarning kombinatsiyasidan tashkil topishi mumkin. Absolut yangi mahsulotni ishlab chiqarish qo’shimcha sarmoyalarni talab etadi. Shuning uchun yangi mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha qarorlarni qabul qilish investitsiyalar bo’yicha qaror qabul qilish jarayoni bilan uzviy bog’liq bo’ladi, subyekt boshqaruvining yuqori darajasida amalga oshiriladi.

Sarmoyalarni boshqarishning maqsadi- quyidagi sohalarda asosiy strategik yo’nalishlarni aniqlash: yangi mahsulotni ishlab chiqish va tatbiq etish; ishlab chiqariladigan mahsulotni modernizatsiya qilish va takomillashtirish; odatdagi mahsulotni ishlab chiqarishni keyinchalik rivojlantirish; eskirgan mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlash hisoblanadi. Ammo yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish boshqa hamma yo’nalishlarni aniqlovchi subyektning strategiyasida prioritet yo’nalish bo’lib qolmoqda. Innovatsion menejmentini tuzish quyidagi formulani taklif etadi: "Fan Ishlab chiqarish Mahsulot" Yangi mahsulotni ishlab chiqarish sohasidagi innovatsiya siyosatini qaror qabul qilishda kerak bo’lgan ko’rinish, hajm va ma’lumot mazmunini topshiradi. Innovatsiya jarayonini 6ta bosqichga bo’lish mumkin: 1. Bozordagi texnologik yangi o’zgarishlar, ilmiy-izlanish va tajriba- konstruktorlik ishlab chiqish bo’limlaridan (IIТKI), marketing bo’linmalaridan, sotuv bo’limi appartidan, savdo dallollaridan, xaridorlardan tushadigan ma’lumotlarni yig’ish va tizimlash; subyektni yangi mahsulotni ishlab chiqarish va tatbiq etish, tavakkalchilik darajasi va miqdorini aniqlashda mavjud imkoniyatlari haqidagi maqsadli bozorlar va ularning rivojlanish tendensiyalari haqidagi ma’lumotni yig’ish va tizimlash. Ma’lumotni yig’ish va tizimlashning bu bosqichida mahsulotga bo’lgan talabga ta’luqli omillar aniqlanishi kerak. Qiyinchiligi shundaki, bir xil mahsulotlar talabni qondirish uchun mo’ljallangan bo’lsa, boshqalari esa talab va bozorni rag’batlantirish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Izlanish ishining eng boshida bozorni tahlil qilish mahsulotning standartlarga to’g’ri kelishini, uning xaridorlar uchun ko’zga tashlanishini, katta va kichik guruhlarda sotish hajmlarini o’rnatishga imkon beradi. 2. Yangi mahsulot g’oyasiga ta’lluqli ma’lumotni tanlash, g’oyalarning imkoniyatlari va amaliy sotishsini aniqlash; yangi va eski mahsulotlarning texnologiyasida o’xshashliklar va farqlarni aniqlash; yangi mahsulot subyektning ixtisosligiga to’g’ri kelishi; bo’lajak buyumning patent tozaligini aniqlash.

3. Yangi mahsulotning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilish marketing dasturini ishlab chiqish bilan birga amalga oshiriladi: mahsulotning loyihasini texnik ishlab chiqish; mahsulotning texnik-iqtisodiy tavsifini tanlash, uning sifati va iste’mol xususiyatlarini baholash; sotuv talabi va hajmini baholash; yaratish va o’zlashtirishga ketgan sarflarni aniqlash, sarflarining qoplanish muddatlari; ishlab chiqarish uchun zarur resurslarning mavjudligi- mashina, uskuna, xomashyo, materiallar, ishchi kuchi va moliya; mahsulotni o’zlashtirish va u bilan birga bozorga chiqish muddatlari; ishlab chiqarishning foydaliligini tahlil qilish va baholash. 4. Yangi mahsulotni ishlab chiqarishni tashkil etish- yangi buyumni ishlab chiqarishda band bo’lgan har bir ishlab chiqarish bo’linmasi uchun ishlab chiqarish hajmini rejalashtirish; namunani yaratish va ekologik jihatdan, xavfsizlik jihatdan texnik sinashlarni o’tkazish va boshqalar; tovarning nomlanishini, uning tovar belgisini, bezatish, qadoqlash va markirovka qilishni ishlab chiqish. 5. Cheklangan bozorda mahsulotga bo’lgan narxga va boshqa tijorat shartlarga nisbatan uch oydan kam bo’lmagan muddatda izlanishlar olib borish; sotish qilishni muqobil kanallarini tanlash; reklama vositalari va usullarini tanlash. 6. Sotuv hajmi, mahsulotning rentabelligi, talab va taklifni qondirish darajasi, xaridorlar bilan bo’lgan aloqaning bir maromliligini; ishlab chiqarish quvvatlari, resurslari, xodimlarning malakaviy tarkibini; ishlab chiqarish va sotuvga sarflangan umumiy summasini, moliyalashtirish manbalari, hisoblash davriga bo’lgan foyda va zarar bo’yicha ko’zlanayotgan natijalarni hisoblash asosida yangi mahsulotni ishlab chiqarishga kiritish haqida qaror qabul qilish. Yangi mahsulot ustidan izlanish olib borish va yaratish bosqichlarida muhim masala bo’lib bu maqsad va sotish hajmiga bo’lgan sarflarning nisbatini, ishlab chiqarish sarflari va yalpi foyda (marjinal daromad)ning nisbatini aniqlash turadi. Qaror qabul qilishda muhim xususiyat bo’lib butun subyekt bo’yicha sotish hajmiga va boshqa buyumlar sotishsining hajmiga yangi mahsulotni tatbiq etish ta’sirini baholash qo’llaniladi, shuningdek yaratishga, ishlab chiqarishga, sotishga, reklamaga ketgan xarajatlarning qoplanish vaqtini baholash qo’llaniladi.

Yangi mahsulotni yaratishning samaradorligini baholashning turli usullari mavjud: ekspert baholash; foydaning kutilayotgan me’yori; ehtimolli yondashish; kutilayotgan foydaning dinamikasini baholash; baholash kriteriyalarining ko’p o’lchamligi; tarmoqni jalb qilish qobiliyati, raqiblarning unga ta’siri va kirishi; hozirda ishlab chiqarilayotgan tovarlarni takomillashtirish uchun yangi yaratmalarni qo’llash imkoniyatlari; yangi mahsulot ishlab chiqarish va sotuvini subyektning moliyaviy faoliyatiga ta’siri. Mahsulotning muvaffaqqiyatligi ko’p jihatdan mahsulotga narx o’rnatish bilan kafolatlangan. Mahsulotga bo’lgan narxni belgilashning asosiy kriteriyasi eski yoki shunga o’xshash mahsulotning narxi xizmat qiladi. Bozorning talabi va undagi mahsulotlar doim o’zgarib turganligi sababli yangi mahsulotning paydo bo’lishi boshqa ishlab chiqaruvchilar uchun ma’lum bo’ladi. Shundan, reklama kompaniyasini kengaytirish, reklama qilinayotgan mahsulotning funksional roli, o’xshagan parallel mahsulotni ishlab chiqarish, bunday mahsulot uchun "o’zining" bozorini yaratish yoki talab qayishqoqligini hisobga olgan holda uncha ko’rimsiz bo’lgan mahsulotlarga narxni belgilash. Тurli holda yangi mahsulotga narxni o’rnatish va hisoblash uchun sarflar va foyda koeffitsiyentlari, sotish nuqtasi va mahsulotning zararsizlik grafigi ishlatiladi. Qator loyihalarning mavjudligida yirik subyektlar birdaniga bir nechasiga sarmoya kiritadi, keynchalik esa, qaror qabul qilingandan, mahsulot tekshirilgandan so’ng ularni tanlashni boshlaydi. Ayrim hollarda o’tmishdagi "omadsiz" mahsulot kelajakda "omadli" bo’lib ketadi. Mahsulot narxining va qiymatining to’g’ri kelishini o’rnatish uchun bu ko’rsatkichlar bo’yicha hisobotlar tuzish tizimi tez va samarali bo’lishi kerak, buxgalteriya hisobotlariga qo’shimcha qilib buxgalterlar yangi mahsulotning hulqini tavsiflovchi alohida jadvallar tuzishlari kerak. Mahsulot ishlab chiqarilgandan so’ng uning sotishsini tekshirish jarayoni o’tkaziladi. Yangi mahsulot sotishsining tezligi va sotish qiymatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqidagi ma’lumot buxgalteriya hisobotida ro’yxatga olinadi. Undan tashqari, yangi mahsulotning bozordagi hulqini o’rganishning boshqa

usullari ham qo’llaniladi. Bu- pochtali korrespondensiya, savolnoma yoki telefon yordamida xususiy shaxslarni savol-javob qilish. Yangi mahsulotni baholashdan tashqari xaridor tomonidan mazkur mahsulot sotib olingan sharoitlar o’rganiladi, bu esa narxni aniqlashda, bo’lajak mahsulotlarni baholashda va reklamada muhim o’rin tutadi. 6. Т ransfert bahoni shakllantirish va sigmentar hisobot Х o’jalik yurituvchi subyektlar o’zining ishlab chiqarish faoliyatida ko’p hollarda ichki bo’linmalarning yarim tayyor mahsulotlarini boshqa bo’limlarga berishi mumkin. Ayniqsa, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida va ichki xo’jalik hisobini joriy qilish natijasida ularning o’rtasidagi munosabat pulga chaqilgan holda amalga oshirilishi lozim. Bu ichki xo’jalik hisobining asosiy shartlaridan biridir. Ushbu talabni bajarish yuzasidan transfert baholari qo’llaniladi. Т ransfert baholari - bu xo’jalik yurituvchi subyektdagi ichki bo’linmalarning birinchisidan ikkinchisiga, ya’ni birinchi mas’uliyat markazidan ikkinchi mas’uliyat markaziga berilayotgan yarim fabrikatlar, bajargan xizmatlarning bahosini aniqlash uchun qo’llaniladigan baholardir. Х o’jalik yurituvchi subyektning ta’minot-tayyorlov faoliyati uning umumiy xo’jalik faoliyatining birinchi bosqichi ekanligini e’tiborga olgan transfert baholari olingan va sarflangan Т MZ baholarini aniqlashda muhim o’rin tutishini bilamiz. Т ransfert baholarini hisoblash ikkita usulda, bozordagi baholarga asosan va sarflangan xarajatlarga asosan amalga oshiriladi. Bozordagi baholarga asosan aniqlangan transfert baholar . Ayrim hollarda o’xshash Т MZ bozor bahosi ma’lum bo’lgan vaqtda asosiy e’tibor xarajatlarga qaratilmaydi, balki ushbu bozor bahosidan kelib chiqqan holda o’rnatiladi. Chunki bozor sharoitida subyektning ichki bo’linmalaridan olayotgan yarim fabrikatlar, detallar va iste’mol qilayotgan xizmatlarning qiymatini iste’molchi sotuvchi bo’linmaga bozordagi bahodan kelib chiqqan holda to’laydi va shu bilan bir vaqtda sotuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi ham ushbu yarim fabrikatlar va xizmatlarni

sotganda xudda tashqi iste’molchiga sotganda olgan daromadi summasida daromad oladi. Bozor bahosining afzalligi sotadigan va iste’mol qiladigan markazlarning o’zaro aloqalari va menejerlarning malakaviy darajasiga qaramaydi, balki uning obyektiv xususiyatga ega bo’lishidir. Bundan tashqari ko’pgina subyektlar o’zlarining bo’linmalariga to’liq mustaqillik bergan va ular ichki xo’jalik hisobi jarayonda biznesning mustaqil subyekti hisoblanadi. Demak, ushbu sharoit va shartlarni inobatga olganda ushbu bozor bahosini qo’llash bo’linmalarning o’zaro aloqalarini haqiqatga yaqinlashtiradi. Amaliyotda esa haqiqiy bozor bahosi hamma vaqt ham haqiqatni yoritavermaydi, chunki bir turdagi tovar-moddiy qiymatliklariga har xil mol yetkazib beruvchi har xil baho belgilaydi. Shuning uchun eng avvalo mol yetkazib beruvchilarni keyin esa Т MZ tanlash va bahoni belgilash bo’yicha qarorni qabul qilishdan avval aniq va to’g’ri baho siyosatini ishlab chiqish lozim:  mol yetkazib beruvchining tartibliligiga ishongandan keyin oladigan Т MQ bahosini pasaytirish;  olingan ТMQ kafolatlanishini ta’minlash;  yetkazib berish sharti;  olish va qiymatini to’lash shartlari va hokazo. Хarajatlarga asoslangan transfert baholar . Ko’pchilik hollarda transfert baholarni belgilash uchun shunga o’xshash tovar va xizmatlar uchun bozor bahosi belgilanmagan bo’ladi. Ushbu vaqtlarda xarajatlarga asoslangan transfert baholar qo’llaniladi va uning asosida standart tannarx yotadi. Agarda ushbu mahsulot va xizmatlarga faqatgina haqiqiy xarajatlar qo’shilgan bo’lsa ushbu mahsulot va xizmatlarni sotuvchi mas’uliyat markazlari uchun uning samaradorligini tartibga solish qiziqtirmaydi, chunki bu sarflarning o’zgarishi iste’mol qiluvchi markazning transfert bahosiga o’z - o’zidan ta’sir qiladi. Тransfert baholardagi xarajatlarning tarkibi va foydaning ulushi o’zaro nizolar va kelishmovchiliklar sodir bo’lmasligi uchun yuqori rahbariyat tomonidan belgilangan bo’lishi mumkin. Ko’pchilik hollarda kelishmovchiliklarning

chiqmasligi uchun tashqi baholarga va tannarxni hisoblash usuliga tayanmay iste’mol qiluvchilar bilan sotuvchilar, o’zaro kelishilgan hollarda ushbu transfert baholarni o’rnatadilar. Ayrim hollarda sotuvchi transfert baholarni o’rnatish yuzasidan qabul qilingan hisob siyosatidan chekinishga majbur bo’ladi. Misol, sotuvchi xaridorni o’ziga jalb qilish uchun xizmatlarga bahoni bozor bahosidan past qo’yishi mumkin. Ushbu holatlarda iste’mol qiluvchi, sotib oluvchi markaz vaqtinchalik ushbu arzon baholardan foydalanadi. Demak, ushbu sharoit, ya’ni kelishilgan baho ikki tomonning kelishishi asosida o’rnatiladi. Ayrim hollarda, agarda menejerning harakati chegaralangan yoki ishbilarmonlik munosabatlariga har xil ta’sirlar mavjud bo’lsa ushbu olib borilgan muloqotlar ijobiy natija bilan tugamaydi. Bo’lg’usi iste’molchi u yoki bu sotuvchi bilan mustaqil aloqada bo’lish imkoniyatiga ega bo’lmasa va shu bilan bir vaqtda mazkur sotuvchi ushbu buyurtmani bajarishdan bosh torta olmasa, ushbu sharoitlarda yuzaga kelgan tortishuvni yechish, ya’ni transfert bahoni belgilash uchun boshqa bir usulni topishi lozim bo’ladi. Amaliyotda esa foyda markazi ko’p hollarda mustaqil yuridik shaxs bo’laolmaydi. Ular o’zaro kelishilgan holda birgalikda muomala qilsa tegishli foyda markazining e’lon qilgan daromadi subyektning olgan umumiy daromadini oshirmaslik holatlariga olib keladigan tavakkalchiligi paydo bo’ladi. Ushbu yetarlicha muqobillashtirilmagan tavakkalchilik doimo amaliyotda sodir bo’ladigan, sotuvchi tomonidan qo’llanilgan transfert bahosi uning qisqa muddatli sarfidan oshiqcha bo’lsa tez-tez ro’yobga chiqib turadi. Misol, subyektning V bo’limi (sex) A omborxonadan Х komponentni sotib olayapdi. V bo’linma (sex) ushbu Х komponentini U mahsulot ishlab chiqarishda foydalanadi. Х komponenti uchun joriy transfert baho (to’liq xarajatlar va foyda qo’shilgan holda 500 so’mga teng. U mahsulotni ishlab chiqarish uchun V bo’limning sarflagan o’zgaruvchan xarajati 1500 so’m, shundan komponentning qiymati 500 so’m, demak faqat o’zgaruvchan xarajat 1000 so’mni tashkil qiladi.

Ushbu sarflarga bo’limning ishlab chiqarish va tijorat faoliyati bo’yicha ham sarflar qo’shilgan. Hozirgi davrda V bo’limi U komponentning 1000 donasini 1450 so’mdan tashqi xaridorga sotish imkonini qarab chiqishni tavsiya qildi. Natijada V bo’limida birlik mahsulotga sarflangan xarajatlardan kam bo’lganligi uchun ushbu bo’limning menejeri sotishdan voz kechdi. Lekin keyinchalik A omborining bir birlik Х komponentiga sarflagan xarajati faqatgina 200 so’mni tashkil qildi. Shu bilan bir qatorda U mahsulotining o’zgaruvchan xarajatlari esa 1200 so’mni tashkil qildi (A omborining sarflari 200 so’m va V bo’limining o’zgaruvchan sarflari 1000 so’m). Shunday qilib, ushbu ilgari rad qilingan muomala-kelishuv yana kuchga kirsa subyekt qo’shimcha ravishda 250 so’m daromad olishi mumkin (1450 so’m-1200 so’m, o’zgaruvchan xarajatlar). Ushbu holatda o’zining tutgan siyosati bo’yicha ushbu V bo’linma to’g’ri qaror qabul qildi, lekin xo’jalik yurituvchi subyektning transfert baholari bo’yicha qabul qilgan siyosati nuqtai nazaridan ushbu qaror noto’g’ri hisoblanadi. Bu misol, ya’ni yetarlicha muqobillashtirmaslik nazariyada bo’ladiyu, lekin amaliyotda kamdan-kam uchraydi. Chunki naf ko’riladigan bahoda tashqi iste’molchiga Т MZ sotish bo’yicha ikkita menejer-boshqaruvchi ham qiziqadi. Shuning uchun ular o’zaro kelishgan holda transfert bahoda muomalani amalga oshiradilar. Ushbu kelishilgan baho sotayotgan bo’limning o’zgaruvchan xarajatlarining yig’indisidan ko’p. Lekin amaliyotda qo’llanilayotgan oddiy transfert bahodan arzon bo’ladi. Natijada ushbu muomaladan ko’rilgan naf ikkita bo’linma o’rtasida xolis taqsimlanadi. Х o’jalik yurituvchi subyektlar o’zining transfert baholarni tashkil qilish siyosatida qamralgan hamma tomonlar uchun xolislik, haqqoniylik tamoyillariga erishishga harakat qiladi, kelishuv va arbitraj muomalalariga sarflangan vaqtini minimumgacha qisqartirish va muqobillashtirish bo’yicha yetishmovchilikni va tavakkalchilikni qisqartirishga erishadi. Bundan tashqari ular har bir foyda

markazining haqiqiy iqtisodiyotini yoritadigan ushbu baholar pirovardida foyda olib kelishiga intiladilar. Misol, Agarda A ombori V bo’limiga doimo komponent-detal sotib tursa subyektning rahbari V bo’linmaning olgan foydasi haqiqatda ko’radigan o’rtacha foydadan yuqori bo’lishini xohlamaydi. Shuning uchun sun’iy past transfert baholari A va V bo’limlaridagi olinadigan foydaning qayta taqsimlanishini ko’zda tutadi. Bunday yopiq subsidiyalar V bo’limga investitsiyalarni ko’paytirishga olib keladi. Haqiqatda esa ushbu investitsiya qarorlarini qabul qilishdagi intilishlar holis asosga ega emas. Haqiqiy holatning xususiyati va muqobillashtirish tavakkalchiligi bilan bog’liq har xil chegaralar tez-tez o’zaro ixtiloflarni chiqarib turadi. Shuning uchun ham bo’limlarning menejerlari ko’p hollarda transfert baholarni shakllantirish bo’yicha subyekt rahbarlarining qarorlariga rozi bo’lmaydilar. Т ransfert baholarning tarkibi bo’yicha boshqa variantlar ham mavjud. Misol uchun bahoni hisoblashda materiallarning shartnomaviy bahosiga Т MQ yaratish va saqlash uchun sarflangan har xil xizmatlarning tannarxi va ta’minot-tayyorlov bo’limi faoliyatining foydasi qo’shiladi. Ma’lum vaqt oralig’ida transfert bahosini tovar-moddiy qiymatiklarining muqobil zaxiralarini yaratish va ularni saqlab turish hisoblanadi. Segmentlar bo’yicha hisobot hisobot yurituvchi subyektning ayrim bo’limlari, faoliyatining turlari va ma’sullik markazlari bo’yicha tuzilgan hisobot hisoblanardi. Segmentlar - segmentum u yoki bu narsaning qismi yoki bo’lagidir. Ushbu hisobotlarni tashqi foydalanuvchilar uchun tuzish tartibi va unga qo’yiladigan talablar tegishli B Х MS belgilangan. Lekin ichki foydalanuvchilar uchun tuzish tartibi va qo’yilgan talablar hozircha ishlab chiqilmagan va hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topmagan. Ushbu muammolarni subyektlar o’zlaricha va faoliyatiga ma’qul variantlarda baholi qudrat yechib kelmoqdalar.

O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida qonun”da faqatgina ushbu ma’lumotlarning sir saqlanishi, ya’ni buxgalteriya hisobining segmentlar bo’yicha tuzilgan ichki hisobotlari tijorat siri ekanligi va tashqi foydalanuvchilarga ushbu ma’lumotlarning berilmasligi ta’kidlangan. Ushbu hisobot ma’lumotlarining sir saqlanishi me’yoriy-huquqiy hujjat (Qonun) bilan birinchi bor mustahkamlandi. Chunki bu holat asosan seb’ektlarning faoliyatini elementlar, texnologiya jarayonlari, ma’sullik markazlari bo’yicha yoritilishi natijasida ushbu hisobotning ma’lumotlaridan faqatgina ichki boshqaruv xodimlari foydalanishi mumkin, chunki u tijorat siri hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda moliyaviy hisobning ma’lumotlaridan esa tashqi foydalanuvchilar ham foydalanadilar. Ushbu hisobotlarda ma’lumotlar umumlashgan holda yakuniy qilib tuziladi. Amaliyotda esa hozirgi davrda ichki hisobotlar uchun berilgan huquqlar buzilyapti. Misol, tashqi foydalanuvchilar hisoblangan soliq tashkilotlarining va iqtisodiy jinoyatga qarshi kurashuvchi prokuratura xodimlari ko’p hollarda boshqaruv hisobi va hisobotlarini tekshiradilar. Mas’ul xodimlar hisobot yurituvchi seb’ektlarning moliyaviy holatini tahlil qilish va baholash uchun moliyaviy hisobotdan foydalansalar boshqaruv hisobi va hisobotning ma’lumotlaridan esa ushbu subyektning faoliyat segmentlari, bo’lim, sex, ma’sullik markazining faoliyatini tahlil qilish va baholash uchun foydalanadilar. Ma’sullik markazi subyektning faoliyatida o’ziga xos o’ringa ega, chunki u ushbu subyektning asosiy qismlarini tashkil qiladi. Natijada kirish va chiqishga ega. Ma’suliyat markazining kirishida xomashyo materiallar va yarimfabrikatlar turadi. Bundan tashqari ma’suliyat markazlari ishlab chiqarish faoliyatini yuritish uchun ma’lum mulklarga, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish qurollari va boshqa mablag’larga egalik qiladilar. Bu bo’linmalar o’zining faoliyatida mehnat resurslarini iste’mol qiladilar, buyurtmalarni bajarish uchun tashqi subyektlarning xizmatidan foydalanadilar. Ushbu mas’uliyat markazlarining

chiqishida esa sotish yoki boshqa bo’limlarga berish uchun chiqarilgan tayyor mahsulotlar, ishlar, xizmatlar va yarimfabrikatlar mavjud bo’ladi. Segmentlar bo’yicha tuzilgan hisobotlar subyektning rahbarlariga o’zining qaramog’idagi bo’lim va sexlarning faoliyatini boshqarish va faoliyatining yakunini baholash uchun xizmat qiladi, ularning faoliyatini baholash uchun moliyaviy va nomoliyaviy chegaralar ishlab chiqiladi, xodimlarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish tizimi shakllanadi. Ushbu vazifalarni bajarish jarayonida bitta menejerning faoliyatiga ikkinchi boqaruvchining faoliyati ta’sir qiladi. Ushbu qarama-qarshiliklarni tugatish imkoniyati yo’q, lekin o’zaro bog’liq menejerlarni tegishli va zarur axborotlar bilan o’z vaqtida ta’minlash, ularning faoliyatini nazorat qilish omillari yordamida ushbu qarama qarshiliklarni yumshatish va asta sekinlik bilan tugatish mumkin. Bundan tashqari segmentlar bo’yicha hisobot ushbu menejerlarning ish yuritishida o’zlariga ham yordam beradi. Chunki qanday darajada bo’lmasin rahbar o’zining ish faoliyatini baholashi va hulosa chiqarishi lozim. Agarda uning oldiga qo’yilgan reja va vazifalar bajarilmagan bo’lsa eng avvalo uning o’zi bilishi kerak va ushbu maqsadlarga erishishi uchun tezlik bilan qo’shimcha tadbirlar ishlab chiqmasa va tatbiq qilmasa rejaning bajarilishi amrimahol bo’lib qoladi. Shunday qilib, aniq o’rnatilgan nazorat ma’sul shaxslarning oraliq qarorlarni asoslangan holda qabul qilish va o’zi boshqarayotgan bo’limning faoliyatini rejalashtirayotganda oldiga qo’yilgan maqsadlarini qayta ko’rib chiqish imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun ham ma’sullik markazlarining faoliyatini nazorat qilishni amaliyotda teskari aloqa ham deb yuritiladi. Segmentlar bo’yicha hisobot ma’lumotlari hilma-xil boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun juda ham zarur. Chunki hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, sharoitlar, voqeliklar va tashqi muhitlar tez-tez o’zgarib turgan bir holatda subyektlar ushbu muhit va sharoitga tezlik bilan moslashgan taqdirdagina ularning raqobatbardoshligi mustahkamlanadi va kelgusida rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi.

Hozirgi paytda subyektlarning oldida turgan asosiy muammo faoliyatining tarkibini o’zgartirish, ya’ni yirik subyektlar ayrim olgan kichik subyektlarga ajralishdir. Ushbu tadbir bilan bog’liq boshqaruv qarorini qabul qilishdan oldin faoliyatining yakunini chuqur o’rganish va baholashni talab qiladi. Ushbu ishni amalga oshirish uchun boshqaruv hisobi to’plagan, ishlov bergan ma’lumotlardan keng foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Rahbariyatning ushbu faoliyatini ayrim bo’limlarga bo’lish bo’yicha qabul qiladigan qarori iqtisodiy asoslangan hisoblarga tayanishi shart. Ushbu holatlarda juda bo’lmaganda ikkita variant o’zaro taqqoslanishi kerak. Ushbu taqqoslash tegishli subyektda segmentlar bo’yicha hisob va hisobot tizimi mavjud bo’lgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin. Eng oxirgi omil bu segmentlar bo’yicha hisobotning transfert boholar bilan to’g’ridan to’g’ri bog’liqligidir. Chunki ushbu baholar asosida segmentlar bo’yicha hisobot shakllanadi. Ushbu transfert baholar asosli ravishda hisoblanishi va joriy qilinishi, segmentlarning faoliyatini holis baholashda asosiy omil bo’ladi. Buxgalteriya hisobotini shakllantirish va taqdim qilish nuqtai nazaridan subyektning segmentlari haqida quyidagilarni aytish mumkin:  buxgalteriya hisobining oldiga qo’yilgan maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda tashqi foydalanuvchilar uchun hisobot tuzish va taqdim qilishning zarurligi;  boshqaruv hisobining tizimida bo’limlari /segmentlar/ bo’yicha hisobotlarni tuzish va taqdim qilishning zarurligi. Ushbu talablar va holatlar segmentlar bo’yicha hisobot tuzishning zaruriyatini keltirib chiqaradi. Boshqaruv hisobida tegishli muomalalarga ishlov berilib, yig’ilib va guruhlashtirilib ichki segmentlar bo’yicha hisobot tuziladi va ular tegishli segmentlarning menedjer rahbarlariga va subyektning rahbariga taqdim qilinadi. Ushbu hisobotni tuzish va taqdim qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad ichki foydalanuvchilarni zarur ma’lumotlar bilan o’z vaqtida va to’liq ta’minlashdir. Ushbu hisobotlarni tuzish bo’yicha quyidagi tavsiyalar beriladi:

1. Ichki segmentlarning boshqaruv hisobi aniq bir bo’lim- segmentning faoliyatini yoritishi lozim. Agarda quyidagi chekinishlarga yo’l qo’yilsa kutilayotgan natijalarni bermaydi: a) aniq boshqaruvchilar, daromad va xarajatlar markazlarining talablari bo’yicha ma’lumotlarni aks ettirmay asosan ishlab chiqarishning, sotishning va sarflarning hajmi bo’yicha ma’lumotlarni o’zida aks ettirsa; v) aniq ma’lumot boshqaruvchi-menedjerga emas yuqori boshqaruvchilarga mo’ljallangan bo’lsa; s) umumiy vazifalar bo’yicha umumiy va noaniq ma’lumotlar ko’rsatilsa. Chunki samarali boshqaruv nazorati to’liq va aniq ma’lumotlardan foydalanadi. 2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun faqatgina o’z vaqtida, aniq va to’liq berilgan axborotlargina foydali hisoblanadi. Buxgalter tomonidan taqdim qilingan hisobot uni maxsus joyda saqlash uchun emas balki menedjerni qiziqtiruvchi holatda va zarur loyihalar bilan taqdim qilish zarur. Ushbu ichki hisobotlarni taqdim qilayotganda menedjerlarning ruhiy holatini inobatga olish zarur. U hisobotning jadval yoki chizma ko’rinishini yoqtiradimi, uning keyingi rejalari va istaklari, ish yuritish usuli va hokazo ko’rinishlarini chetda qoldirish mumkin emas. 3. Ilgarigi hisobot, voqealariga va ularni baholashga ko’p ham e’tiborni qaratmasdan mas’uliyat markazlarining faoliyatini yana ham ravonlashtiradigan ma’lumotlarni qidirib topish foydali hisoblanadi. Ko’pgina holatlarda buxgalter retrospektiv tahlilga ko’proq e’tibor berib keyingi faoliyatni baholashni sayoz o’rganadi Natijada ilgari sodir bo’lgan xato va kamchiliklarga asosiy e’tibor qaratiladi, ularning sabablari aniqlanadi, taftish qilinadi, lekin kelgusida samarali faoliyat ko’rsatish bo’yicha rejalarni ishlab chiqishga unchalik e’tibor berilmaydi. Ushbu holatlar boshqaruv nazoratini susaytirishga olib keladi. 4. Ichki foydalanuvchilar uchun subyektning faoliyat turlari va bo’lim (segment)lari bo’yicha tuziladigan hisobotlarning shaklini tez-tez o’zgartirib turish maqsadga muvofiq emas.

5. Ushbu hisobotlarni hisoblangan ma’lumotlar bilan ko’p ham yuklayverish ularning sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Boshqaruvchi bitta muqobil tizimga keltirilgan va ularga tayangan holda muqobil boshqaruv qarorlarini qabul qilishga va aniq faoliyat ko’rsatishga yordam beradigan ma’lumotlarning minimal hajmi yetarli bo’ladi. Shuning uchun ham hisobotni olgan menedjer u yoki bu xulosani chiqarish yoki faoliyatning turini baholash uchun qo’lida kalkulyator bilan qo’shimcha hisoblarni bajarmasligi va ma’lumotlar to’g’ridan-to’g’ri baholash uchun asos bo’lishi lozim. Uning uchun ushbu ichki hisobotning ma’lumotlari asosida tahlil qilinib qabul qilinadigan tadbir va qarorlarni qayta ko’rib chiqish va tadbiq qilish yo’llarini o’ylash muhimroq hisoblanadi. Chunki keyingi rejalar va istiqbollarga ta’lluqli ko’rsatkichlarni buxgalter emas, balki menedjer ishlab chiqishi va tegishli qatorni to’ldirishi lozim. 6. Тuzilgan hisobotlar asosan xodimlarni belgilangan rejalarni bajarishga qaratilgan asosiy ma’lumotlarni o’zida aks ettirishi maqsadga muvofiq. Menedjerga zarur bo’lmagan ma’lumotlar hisobotning nazorat darajasini pasaytiradi. 7. Ushbu qarorlarni qabul qilish jarayonlarida hamma voqealar va harakatlarni yozish imkoniyati bo’lmaydi. Chunki ushbu yozma hisobotlarni tuzish va taqdim qilishdan tashqari buxgalter har bir soha yoki bo’limning boshqaruvchisi bilan u yoki bu masalalarni yoritish yoki chuqur o’rganish maqsadida suhbatlar o’tkazadi. Ichki hisobotlarni tuzish davri, uning aniqligi, to’liqligi va taqdim qilish vaqtini har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’zining obyektlari va boshqaruv maqsadlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Subyektning ma’muriyati ushbu masalalarni yechayotganda eng avvalo tejamkorlik shartiga asoslanadi, ya’ni ushbu bo’limlar va faoliyatning turlari bo’yicha tuzilayotgan ichki hisobotga sarflangan xarajatlar ularning ma’lumotlaridan foydalanib qabul qilingan qarorlarning iqtisodiy samaradorligi natijasidan oshib ketmasligi lozim.

Тegishli hisobot ma’lumotlarini aks ettirgan bo’limlarning mas’uliyat markazlarining qaysi turiga ta’lluqligiga qarab ushbu hisobotning shakllariga har xil talablar qo’yiladi. Хarajatlarning markazi bo’yicha tuziladigan ichki hisobotlarning asosida nazorat qilish prinsipi yotadi va ushbu tamoyil quyidagi natijalarga olib keladi:  hisobotni taqdim qiladigan rahbarning mansab pog’onasi oshgan sari ushbu hisobotdagi ma’lumotlar qamrovi bo’yicha yiriklashib boraveradi;  yuqori pog’onadagi rahbarga taqdim qilingan hisobot quyi rahbarlarga taqdim qilingan hisobotlarning yig’indisi bo’lishi mumkin emas. Ushbu usul amaliyotda inkor qilishlarni boshqarish deb yuritiladi, ya’ni yuqori pog’onadagi boshqaruvchiga u yoki bu boshqaruv muomma oylik yoki kundalik bo’lmaguncha pastki pog’ona uchun tuzilgan ichki hisobotlarga murojat qilish zaruriyati tug’ilmaydi. Tuziladigan ichki hisobot o’zida xaqiqiy ko’rsatkichlarning rejadagi ko’rsatkichlardan farqi bo’yicha ma’lumotlarni yoritishi lozim. Natijada ushbu ma’lumotlarning asosida amaliyotda farqlar bo’yicha boshqarish prinsipini ro’yobga chiqaradi va ushbu farqlar bo’yicha boshqarish quyidagilarga yordam beradi: 1. Subyektning har bir segmenti va ishlab chiqarilgan mahsulotlar bo’yicha olingan foydaning o’sishiga yoki ko’rilgan zararlarning hajmiga ta’sir qiluvchi omillarni tezkorlik bilan aniqlashga. Ushbu omillar quyidagilardan tashkil topgan: ishlab chiqarishning sharoiti; ishlab chiqarish kuchlarining chegaralanganligi; mahsulotning turlari (assortimenti); baholarni belgilashda qo’llaniladigan siyosat; omborxonadagi tayyor mahsulotlarning qoldig’i; ishlab chiqarishda ishlayotgan xodimlarning soni va ularning malakaviy darajasi; homashyo va materiallarning mavjudligi va ularning qiymati; texnologiya jarayonining xususiyati va shunga o’xshashlar. 2. Ushbu salbiy farqlarning sodir bo’lishidagi mas’ul-javobgar shaxslar yoki markazlarni aniqlash. Ushbu masalani yechishda ilgari subyekt bo’yicha va ayrim olgan mahsulotlar bo’yicha farqlar aniqlanib uning sabablari chuqur va har

tomonlama o’rganilishiga qaramasdan har bir xarajat markazlari va mas’uliyat markazlari bo’yicha ushbu farqlarni aniqlash va ularning sabablarini o’rganib salbiy ko’rinishlarni tezkorlik bilan tugatish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqib amaliyotga qo’llash ushbu muammoni yechishga yoki uning kelgusi davrda sodir bo’lmasligiga olib keladi. Ushbu shartlardan kelib chiqqan holda segmentlar bo’yicha hisobotlarni tuzishning namunaviy shakli quyidagi ko’rinishda keltirilgan. Boshqaruvning tizimi uchun xarajat markazlari bo’yicha taqdim qilinadigan hisobotlar (9.6- jadvaalga qarang). jadval Boshqaruvning tizimi uchun xarajat markazlari bo’yicha taqdim qilinadigan hisobotlar Ko’rsatkichlar Hisobot davrida Yil boshidan smeta bo’yicha farqi  ,- smeta bo’yicha farqi  ,- Brigadirning hisoboti Asosiy xomashyo va materiallar 43000 -1000 134000 1200 Mehnat sarflari 214000 2400 588300 8400 Yordamchi materiallar 18500 -300 40000 -800 Тexnologiya uchun energiya 9800 350 29400 2500 Boshqalar 3400 100 5400 400 Jami 288700 1550 777100 11700 Ishlab chiqarish sexining boshlig’iga hisobot 1-brigada 288700 1550 777100 11700 2-brigada 214500 1120 628200 8900 ------- ---------- ----------- ----------- ------------ Brigadalar bo’yicha jami 887800 2460 2753800 26000 Umumsex sarflari: Sex ustalarining mehnat xaqi ajratmalari bilan 126000 0 700000 0 Uskunalarning eskirishi 104000 0 308000 0 Elekt energiya sarflari 35000 2600 104500 6400 Sexni tozalash sarfi 18900 -670 83500 -3000 Jami 1171700 -4390 3949800 29400 Subyektning bosh menedjeriga hisobot Ishlab chiqarish sexi 1171700 -4390 3949800 29400 Quyish sexi 893500 -1900 3026790 2300 Yig’uv sexi 1347900 5800 4873200 19800

------- --------- --------- ----------- ---------- Sexlar bo’yicha jami 4616100 4390 16155790 4280 Umumxo’jalik sarflari: Imoratlarning eskirishi 35000 0 165000 0 Isitish va yoritish 84000 150 213000 4780 Ma’muriyatning mehnat xaqi 235000 12300 487600 45780 Subyekt bo’yicha sarflarning jami 4970100 18190 17021390 93360 Ushbu hisobotlardan ko’rinib turibdiki, har xil boshqaruv pog’onalaridagi xarajat markazlarining hisobotlari o’rtasida mustahkam bog’liqlik mavjud. Misol tariqasida ko’rayotgan subyektda boshqaruv uchta pog’onadan tashkil topgan: brigadirlar tomonidan nazorat qilinadigan brigadalar; sexlarning rahbarlari tomonidan nazorat qilinadigan sexlar; bosh menedjer tomonidan nazorat qilinadigan subyekt. Ushbu menedjer o’z navbatida ishlab chiqarish bo’yicha javob beradigan bosh direktorning muoviniga bo’ysunadi. Ilgari qayd qilganimizdek, yuqori boshqaruv pog’onalariga taqdim qilinadigan hisobotlar pastki pog’onaga topshirilgan segmentlar bo’yicha hisobotlarning yig’ma nusxasi bo’lishi mumkin emas. Chunki ushbu sarflar nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlardan tashkil topganligi uchun va pastki boshqaruv pog’onasida nazorat qilinmaydigan xarajatlarning inkor qilinganligi sababli ushbu hisobotlarning o’rtasida farqlar vujudga keladi. Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki umuman xarajatlar ularning sodir bo’lish turlaridan qat’iy nazar kimningdir tomonidan nazorat qilinadi. Misol, umumxo’jalik sarflarini sex yoki bo’limlarning rahbarlari nazorat qila olmaydilar. Ushbu xarajatlarning sarfi ustidan subyektning bosh direktori nazorat o’rnatadi. Chunki ushbu xarajatlar hamma sex va bo’limlar uchun umumiy bo’lganligi sababli bo’limlarning rahbarlari ularning sarfi ustidan nazorat o’rnata olmaydilar. Shunga o’xshash brigadirlar va ustalar nazorat qilishi mumkin bo’lmagan umumsex yoki umumbo’lim sarflarining ustidan mazkur sexlar yoki bo’limlarning rahbarlari nazorat o’rnatadilar.

Bundan tashqari, ayrim holatlarda subyektlarning bosh direktorlari ayrim sex va bo’limlarning boshliqlarini ularning nazorat qilish doirasidagi ayrim xarajatlarning ustidan nazoratni amalga oshirishdan ozod qilishlari ham mumkin. Misol tariqasida ushbu rahbarlar nazorat qilishi mumkin bo’lgan xarajatlarning ikki moddasini: elektr quvvatlarining sarfi; telefon xizmatlarining sarfi ko’rib chiqamiz. Elektr quvatlarining sarfi ustidan nazorat o’rnatganda menedjerlar eng avvalo ish kunining oxirida xodimlar o’zlari ishlayotgan mashinalar, uskunalar va kompyuterlarni tokdan ajratishi, ortiqcha priborlarning elektrga ulanmasligini nazorat qiladilar. Т elefon xizmatlarining sarfini nazorat qilish uchun esa ortiqcha so’zlashuvlarning oldini olish maqsadida yoki kimning gaplashganligini bilish uchun shaharlararo va davlatlararo telefon aloqalarini kodlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu sarflar uncha katta hajmda bo’lmasa ham ularning ustidan nazorat o’rnatish tadbirlari qimmatga tushadi, lekin ushbu nazoratni o’rnatish zarur. Shuning uchun ham ma’muriyat ushbu sarflarni menedjerlar uchun quyidagi sabablarga muvofiq nazorat qilinmaydigan deb tan olishga majburdirlar: ushbu sarflarning ahamiyati uncha katta emasligi; tejamkorlik shartiga rioya qilish. Misol uchun elekt quvvatini tejashdan olingan naf ushbu nafni olish uchun sarflangan xarajatlardan ortiq bo’lishi lozim. Chunki bo’limlarning ichki hisobotlariga asosan nazorat qilinadigan sarflargina qo’shiladi. Foyda markazlari bo’yicha tuziladigan hisobotlarning ham asosida nazorat qilish imkoniyati, sharti yotadi. Ushbu hisobot ham boshqaruv pog’onasiga muvofiq ravishda tuzilgan bo’lib unda ko’rsatiladigan foyda markazlari tegishli muomalaviy segmentlar bo’yicha va hududlar bo’yicha tashkil qilinadi. Pastki tabaqada joylashgan bo’limlarning rahbarlari o’zlari ishlab chiqargan mahsulotlarning sotilishi bo’yicha mas’uldirlar va ular subyektning bosh direktoriga bo’ysunadilar. Foyda bo’yicha hisobot tuzilganda marjinal daromadning pog’onama-pog’ona hisoblanishini talab qiladi, chunki ushbu tartib bir tomondan o’zgaruvchan

xarajatlarning ta’sirini yoritsa ikkinchi tomondan esa yakuniy moliyaviy natijani shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu tartibda yondashish yakuniy foydaning tarkibini tahlil qilishni yengillashtiradi. Natijada har bir ayrim olingan mahsulot va xizmatlarning to’g’ri doimiy xarajatlarni qoplashga qo’shgan hissasini va natijada subyektning olgan umumiy foydasiga qo’shgan hissasini aniqlashga yordam beradi. Doimiy xarajatlarni qoplashni hisobga olishning ushbu tartibi segmentlarning faoliyatlarini turlari va joylanish hududlari bo’yicha rentabellik darajasi to’g’risidagi axborotlarni foydalanuvchilarga yetkazib beradi. Ushbu holatda ham yuqorida ta’kidlangan ikkita prinsip (shart)ga rioya qilinadi:  boshqaruv pog’onasiga qarab hisobotning analitik darajasi pasayib boradi;  hisobot ko’rsatkichlarining nomlanishi yo’qolib boradi. Bo’limlarning ma’muriy boshqaruv xarajatlari mahsulot va xizmatlarning turiga taqsimlanmaydi. Chunki ular joylarning doimiy xarajatlari bo’lganligi uchun olingan umumiy marjinal daromadning summasidan chegiriladi. Ushbu umumiy sarflarga shu joyda joylashgan filial ma’muriyatining mehnat haqi, imoratlarni asrash va boshqa sarflar kiradi. Boshqa muomalaviy xarajatlarni subyektning o’zi amalga oshiradi. Ushbu xarajatlar tegishli bo’lim va filialning xarajatlari summasidan chegiriladi (qoplanadi). jadval Boshqaruv pog’onalarining darajasi sharoitida foyda markazlarining faoliyati bo’yicha hisobotning shakli (ming so’m). Ko’rsatkichlar Yil boshidan Subyekt Subyektdagi Filiallar bo’yicha bo’lim Urganch Andijon jami smeta farqi smeta farqi smeta farqi smeta farqi Mahsulotni sotishdan daromad 43000 65 33000 -14 38000 115 114000 66 Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 30000 197 32310 -199 26500 264 88810 231 Yalpi foyda 13000 -132 1310 185 11500 -149 25190 -65

Subyektning muomalaviy xarajatlari - - - - - - 15000 76 Subyektning muomalaviy foydasi 1019 -141 Segmentlar bo ’ yicha foyda yuzasidan tuziladigan hisobotning boshqa alternativ varianti ham mavjud bo ’ lib ushbu tartibda marjinal daromalning ko ’ rsatkichlari o ’ rniga segmentlarning yalpi foydasi hisoblanib aniqlanadi . Ushbu hisoblash quyidagi formulaga asosan amalga oshiriladi : F  qD  -Т m Bu yerda : F  - yalpi foyda ; D  - yalpi daromad va Т m - mahsulotning tannarxi . Lekin amaliyotda foyda markazlari bo ’ yicha hisobotlarni tuzishda ushbu masalalarni chuqurroq yoritish imkoniyatlari mavjud . Ushbu holatlarda hisobot segmentlarining muomalaviy foydalarini yoritishgacha kengaytiriladi va foyda esa segmentlarning olgan yalpi foyda summasidan subyektning muomalaviy xarajatlarini chegirish natijasida topiladi . Bu tartibni joriy qilishda ehtiyot bo ’ lish kerak , chunki ayrim hollarda bo ’ limlarning xaqiqatda olgan foydasining hajmini noto ’ g ’ ri ko ’ rsatishga va noto ’ g ’ ri baholashga olib kelishi mumkin . Ushbu muomalaviy xarajatlarni taqsimlashning uchta usuli olimlar va amaliyotchilar tomonidan taklif qilinayapti : 1. Тaqsimot bazasi qilib mehnat haqi sarflarini olish; 2. Т aqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan daromadini olish; 3. Т aqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan foydasini olish. Shunday qilib, ushbu usullarni chuqur o’rganib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: foyda markazlari bo’yicha hisobot tayyorlayotganda tashkiliy muomalaviy xarajatlarni taqsim qilishning mutanosiblik asosi bu segmentlarning olgan foyda summasidir. Ushbu usul tegishli bo’limlar faoliyatining samaradorligini buzib ko’rsatmaydi.

9.7. Х o’jalik yurituvchi subyektlarning segmentlari bo’yicha hisobot tizimini tuzishning vazifalari va bosqichi Segmentlar bo’yicha hisobni yuritish va hisobot tuzish tizimini yaratishdan maqsad mulk egalari va hamma bosqichdagi menedjerlarni ushbu bo’limlarning faoliyatini tahlil qilish va oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo’lgan to’liq, tezkor va ishonchli ma’lumotlar bilan ta’minlashdir. Zarurat tug’ilganda ushbu ma’lumotlarni moliyaviy hisob to’liq holda va tezkor yetkazib bera olmaydi. Shuning uchun ham segmentlar bo’yicha hisobni yuritish: hozirda amal qilinayotgan hujjatlarning aylanishini takomillashtirishga yordam beradi; kompaniyaning va ayrim mas’uliyat markazlari faoliyatining ko’rsatkichlarini muqobillashtirish imkoniyatini yaratadi; natijada kompaniyaning oladigan foydasi hajmining ko’payishiga yordam beradi. Shuning uchun segmentlar bo’yicha hisob va hisobotni tashkil qilishda quyidagilarga amal qilish lozim: ushbu tizimni tadbiq qilish va unga xizmat qilish xarajatlari ulardan foydalanish natijasida ko’rilgan samaradan kam bo’lishi kerak; ushbu tizim ma’lumotlarining sirliligini ta’minlashi lozim; tizim avtomatlashtirilgan va qulay bo’lishi lozim. Segmentlar bo’yicha hisobni yuritish tizimi tegishli subyektda quyidagi bosqichlarni bosib o’tishini talab qiladi: 1-bosqich. Mas’uliyat markazlariga ajratilgan holda boshqarishning markazlashmagan tarkibini shakllantirish . Mas’uliyat markazlari o’z navbatida foyda markazi va xarajatlar markaziga bo’linishi shart. Ushbu shartdan kelib chiqqan holda boshqaruv tarkibini quyidagicha shakllantirish maqsadga muvofiq bo’ladi. (9.5-chizmaga qarang). Ushbu keltirilgan loyiha bo’yicha boshqaruv tashkil qilinsa foyda markazi sifatida ayrim olingan har bir do’kon va xarajat markazi sifatida esa idora va omborlar faoliyat ko’rsatadi. Natijada foyda markazlari bo’yicha olingan boshqaruv axborotlari asosiy o’rin tutadi. Chunki ularning faoliyatini oqilona va

muqobil boshqarish kompaniyaning umumiy foydasiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir qiladi. Chunki foyda markazlari sarflangan xarajatlarni qoplabgina qolmay subyekt uchun foyda ham olib kelishi kerak. Х arajatlarning paydo bo’lish markazlari hisoblangan mas’uliyat markazlari bo’yicha boshqaruv hisobi va nazorati o’rnatiladi. Ma’suliyat markazlarining faoliyati uchun javobgar shaxslar tegishli segmentlarning rahbarlariga yuklatilgan. Ushbu markazlarning faoliyati o’z navbatida tegishli bo’limlarning rahbarlari tomonidan nazorat qilinadi. chizma. «Maxmud» kompaniyasining loyihadagi tashkiliy tarkibi. Mas’ul xodimlar-mutaxassislar va bo’limning direktorlari mansab huquqi chegarasida boshqaruv qarorlarini qabul qiladilar. Ularning huquq chegarasidan chiqqan ayrim muammo va masalalar esa bosh direktor tomonidan yoki direktorlar kengashi tomonidan yechiladi. Direktorlar kengashining yig’ilishi ikki usulda o’tkazilishi mumkin: departamentlarning direktorlari ishtirokida ochiq yig’ilish; zarur departamentning direktori ishtirokidagi yig’ilish. Ushbu yig’ilishda ko’riladigan va yechiladigan masalaga bog’liq holda yig’ilish o’tkaziladi. Misol, kommersiya direktori keyingi kunlardagi tovar aylanishini tahlil qilib 16-do’konda ushbu ko’rsatkichning pasayib ketganligini qayd qildi. Ushbu do’konning direktoridan kelgan ma’lumotga qaraganda yaqin Bosh dirеktor Bo‘limlar dirеktorlarining kеngashi Bo‘limlarning dirеktorlari Mas'uliyat markazlari Idora (ofis) Ombor Do‘konlar Xarajatlarning markazlari Foyda markazi

joyda yangi magazin ochilib shunga o’xshash tovarlar bilan savdo qilinayotgani ma’lum bo’ldi. Demak, ushbu holat bo’yicha ma’lum qaror qabul qilish lozimki: ushbu 16-do’kondagi tovarlarning aylanishi va savdo hajmini ilgarigi holatiga qaytarish tadbirini belgilash; boshqa do’konlarning yaqinida imkoniyati boricha shunga o’xshash do’konlarni qurishga halaqit berish. Demak, ushbu masalaga bag’ishlangan majlisni tezlik bilan o’tkazish lozim. Ayrim hollarda xususiy masalalarni yechish zaruriyati tug’ilganda u yoki bu do’konning direktorini almashtirish masalalari ko’rilsa bosh direktor xodimlar bilan shug’ullanadigan mas’ul shaxs va kommersiya direktorining fikri bilan kifoyalanishi mumkin. Kompaniyaning markaziy idorasi bo’yicha holat boshqacha bo’ladi. Ushbu xarajat markazining faoliyati bo’yicha mas’ullikni kompaniyaning moliyaviy direktoriga yuklash mumkin. U idoradagi xarajatlarning paydo bo’lish sababi va joylari ustidan nazorat o’rnatadi. Hamma bo’limlarning direktorlari zaruriyat tug’ilganda xarajatlarning ortiqcha sarfi bo’yicha moliyaviy direktorga tushintirish xatlari yozishi shart, chunki ushbu bo’limlarning, qolaversa kompaniyaning budjeti direktorlar kengashining yig’ilishida yilning boshida tasdiqlangan. Ushbu farqlar yig’ilgan holda bildirishnoma ko’rinishida kelgusida qaror qabul qilish uchun bosh direktorga beriladi. Chunki budjetni tasdiqlayotgan vaqtda chetga chiqish chegarasi ham tasdiqlanadi. 2-bosqich. Mas’ullik markazlari bo’yicha sarflangan xarajatlarning moddalarini kodlashtirish. Segmentlar bo’yicha xarajatlarni hisobga olish tizimini tashkil qilishda ushbu markazlarning xarajat va daromadlarini aniq va analitik holda ko’rsatish, faoliyatining natijalarini baholash va hisobotlarni tuzish uchun har bir mas’uliyat markazi bo’yicha xarajat va daromadlarni moddalar bo’yicha kodlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu muhim vazifani amaliyotga tadbiq qilish uchun mazkur kompaniyada qo’llaniladigan schyotlarning ishchi rejasini tuzishni talab qiladi. Ushbu masalani yechish tartibini kompaniyaning muomala xarajatlarini hisobga olish jarayoniga tadbiq qilib ko’ramiz.

Ayrim olingan segmentlarning faoliyatini nazorat qilish va baholash uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: a) ushbu xarajatlarni o’zgaruvchan, o’zgarmas va shartli o’zgarmas xarajatlarga turkumlash lozim: o’zgaruvchan xarajatlarga tovarlarni sotish hajmiga mutanosib ravishda o’zgaradigan xarajatlar kiradi; o’zgarmas xarajatlarga esa teskarisi, ya’ni ushbu markazlar faoliyatining kengayishi- tavsiflanishi hajmining o’zgarishidan qat’iy nazar o’zgarmaydigan xarajatlar (do’konni asrash, soliqlar) kiradi; shartli o’zgarmas xarajatlarga esa yuqoridagi guruhlarga ta’lluqli bo’lmagan xarajatlar kiradi. b) mas’uliyat markazlarining xarajatlarini tartibga solinadigan va tartibga solinmaydigan xarajatlarga bo’lish: tartibga solinadigan xarajatlarga ushbu rahbarlarning qarorlariga asosan o’zgartiriladigan xarajatlar. Boshqacha qilib aytganda ushbu xarajatlarning miqdori rahbarning qaroriga asosan o’zgarishi mumkin bo’lgan xarajatlar kiradi; tartibga solinmaydigan xarajatlarga esa ushbu markaz rahbarining qarori ta’sir qilmaydigan xarajatlar kiradi. Ushbu tartibdan kelib chiqqan holda kompaniyada qo’llanilayotgan schyotlarning rejasiga quyidagi o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi. bir xarajat moddasiga qo’shimcha belgilar qo’yiladi: 1-o’zgaruvchan xarajat, 2- o’zgarmas xarajat, 3-shartli o’zgarmas xarajat, 4-tartibga solinadigan xarajat, 5- tartibga solinmaydigan xarajat. Ushbu kodlashtirish buxgalteriyaning ishini ko’paytirmaydi, balki ushbu tarmoqning hisobini yuritayotgan buxgalterni segmentlarning xarajatlari bo’yicha tahlil qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Chunki hozirgi davrda hisob, tahlil va baholash ishiga kompyuterlarning keng joriy qilinishi ushbu ishlarni ancha yengillashtiradi. Ushbu taklifdan kelib chiqqan holda 9410-«Muomala xarajatlari» schyotlari guruhini amaliyotga tadbiq qilishga harakat qilamiz. Misol, 9414-"Mehnat xaqi bo’yicha sarflar" schyotini olib qaraylik. 941414. Demak, ushbu xarajatlar o’zgaruvchan va tartibga solinuvchi xarajatlar guruhiga kiradi. Ushbu kompaniyadagi dastlabki hujjatlarga ishlov berayotgan va muomala xarajatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni shakllantiradigan buxgalteriyaning ish

tartibi segmentlar bo’yicha hisobni joriy qilish natijada ahamiyatli darajada o’zgarmaydi. Ushbu hisobda ilgari kodlashtirilgan xarajatlarning moddasi saqlanib qolinadi. Х arajatlar moddasining belgilari mas’ul buxgalter tomonidan shakllantiriladi. Misol, tovarlarni saqlash va tashish xarajatlarini 30-do’kon bo’yicha kodlashtiramiz -94113011100. Bu yerda, 9411-"Тovarlarni saqlash va tashish xarajatlari" schyoti; 30- analitik hisobning birinchi bosqichi- magazinning nomeri; 11-analitik hisobning ikkinchi bosqichi- xarajatlarning moddasi; 100-analitik hisobning uchinchi bosqichi- ta’sischilarga beriladigan hisobotlarning shakllanishi. Segmentlar bo’yicha hisobda xarajatlarning turkumlanish belgilari bo’yicha ma’lumotlar avtomat ravishda taqsimlanadi. Yuqorida keltirilgan xarajatlaning moddasi quyidagi ko’rinishda keltirilishi mumkin: 94113011100, 1.4. Bu yerda qo’shimcha 1-o’zgaruvchan xarajat va 4 esa tartibga solinadigan xarajat ekanligini bildiradi. Ayrim hollarda xarajatlar bo’yicha ma’lumotlar tegishli belgilari bo’yicha ajratilmasligi va tegishli magazinning faoliyatini yoritadigan tezkor hisobning ma’lumotlari tegishli departamentga umumiy summada taqdim qilinishi mumkin. Shunday qilib, segmentlar bo’yicha hisobni yoritadigan buxgalter o’zining shaxsiy kompyuteriga ega bo’lgan holda butun buxgalteriyadagi axborotlarga kirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Boshqa iste’molchilar, foydalanuvchilar uchun ushbu axborotlarga kirish yo’li berk bo’ladi. Buxgalteriya axborotlarini olish imkoniyatlari ushbu buxgalteriyada ishlayotgan xodimlarning mansab pog’onalaridan kelib chiqilgan holda belgilanadi. Segmentlar bo’yicha hisobotlarning shakllanishining tezkorligini oshirishning ikkita yo’li mavjud: a) kamroq sarf talab qiladigan yo’l. Ushbu yo’l tanlanganda foyda markazlari tomonidan tovarlar va kassalar bo’yicha hisobotlarni tayyorlash muddatlarini

qisqartirish. Ushbu jarayonda kassa bo’yicha hisobotni tayyorlashda hech qanday muammo yo’q. Chunki hozirda kassa bo’yicha hisobot har kuni topshirilmoqda. Т ovarlar bo’yicha hisobotni tayyorlashdagi asosiy muammo ushbu hisobotlarning oraliq davrini qisqartirish va tegishli ma’lumotlarni buxgalteriya hisobining tizimiga kiritishdir. Lekin tegishli do’konlar va omborlar bo’yicha ushbu hisobotlarni har uch kunda topshirsalar hujjatlarga do’kon va omborlarda ishlov berish va tekshirish uch marta qisqaradi. Omborlarda tovarlarning harakati bo’yicha hisobotni miqdor-summa kartochkasiga va omborning kirim va chiqim daftariga asosan kunda tayyorlash imkoniyati bor. Shunday qilib ushbu tovar hisobotini haftada ikki marta topshirsalar buxgalteriyada tekshirilmagan hujjatlarning miqdori ham kamayadi. Ushbu tartib qo’llanilganda xaftaning birinchi yarmidagi tovarlarning holati to’g’risidagi ma’lumot kechi bilan rahbariyatga juma kuni ertalab yetkaziladi, bu uning tezkorligini oshiradi va boshqaruv qarorining nisbatan to’g’ri qabul qilinishiga olib keladi. b) ushbu muammoni yechishning ikkinchi yo’li. Bu yo’l ko’p sarflarni talab qiladigan global yo’l hisoblanadi, lekin ushbu variant tadbiq qilinsa boshqaruvning samaradorligi tubdan oshadi. Bu usul o’zida hisobotlarni avtomatlashtirish, ya’ni tovarlarning va pul mablag’larining harakatini kompyuterlashdir. Natijada har kunda olingan, sarflangan tovarlarning natura va summa harakatini, pulning olinishini kompyuterga kiritish, ushbu muomalalarni kodlashtirish va ertalab markaziy ofisdagi kompyuterga o’tkazish imkonini yaratadi. Natijada o’tgan kundagi tovarlarning harakati va bugun ertalabda mavjud bo’lgan tovarlarning turlari bo’yicha miqdor va summa ko’rsatkichida tegishli ta’minot, kommersiya bo’limlarida va bosh direktorning stolida bo’ladi. Bu esa o’z navbatida tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo’ladi va tovarlarga bo’lgan talablar o’rganiladi, tovarlarning taqchilligining oldini olish bilan bir vaqtda u yoki bu do’konda uning ortiqcha yig’ilib qolishiga yo’l qo’ymaydi.

3-bosqich. bir segment bo’yicha reja va hisobot ishlarini tashkil qilish . Boshqaruv hisobini amaliyotga tadbiq qilish natijasida mas’uliyat markazlari bo’yicha sarflar va daromadlarni rejalashtirish imkoniyati yaratiladi va natijada: biznes segmentlarining baho siyosatini ishlab chiqish; haqiqiy ko’rsatkichlar bilan rejadagi ko’rsatkichlar o’rtasidagi farqlarni aniqlash; ushbu farqlarning sabablarini topish imkoniyati yuzaga keladi. Segmentlar bo’yicha hisobotning asosiy vazifalaridan biri biznes segmentlari bo’yicha tasdiqlangan me’yorlardan sodir bo’lgan farqlar bo’yicha hisobotlarni taqdim qilishdir. Ushbu farqlarni o’z vaqtida aniqlash va sababalarini bilish natijasidagina ularni tezkorlik bilan tugatish imkoniyati vujudga keladi. Т egishli segmentlarning budjet va me’yorlarini buxgalter-tahlilchi ishlab chiqayotganda ushbu segmentlarning direktorlari bilan uzviy aloqada bo’ladi, rejalashtirish usullaridan foydalanadi, oldingi davr ko’rsatkichlarini chuqur tahlil qilib o’rganib chiqadi, ichki standartlar va istiqbollarni ishlab chiqadi. Ushbu hisobot quyidagi shaklda va tartibda tuziladi (9.8-jadvalga qarang). jadval Т ovar oqimlarining harakati bo’yicha hisobot (ming so’m) 12-son do’kon bo’yicha 01.03-05.03.20xx. yil davri uchun. № Ko’rsatkichlar Тovarlarning guruhi 1. 01.03 sanasidagi qoldiq 350 420 180 190 210 260 2. Kirim, jami 420 360 210 200 160 190 2.1 Mustaqil olingan 130 140 110 90 60 80 2.2 Markazlashgan holda olingan 290 220 100 110 100 110 3. Sotilgan 530 490 300 320 290 400 4. Do’konlararo berilishi 100 25 30 10 20 0 6. Qaytarilgan, jami 20 10 - 10 - 20 6.1 Omborga 9 5 - 10 - 5 6.2 Mol yetkazib beruvchiga 11 5 - - - 15 7. Тovarlarning hisobdan chiqarilishi 5 - 3 - 4 5 8. 05.03 sanasiga qoldiq 115 345 57 50 56 25 Ushbu hisobot ma’lumotlariga asosan dolzarb muammolardan biri hisoblangan tovarlarning oqimini muqobillashtirish muammosini yechish mumkin.

Ushbu hisobot kommersiya bo’limiga topshiriladi va hamma yo’nalishlar bo’yicha tovarlarning harakatini kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan bir qatorda kommersiya bo’limi, ta’minot bo’limlarining direktorlari do’konlarning va omborlarning faoliyatini boshqarish va bir-biriga bog’lash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Misol, fevral oyining oxirgi 8 kunlik (21-28) hisobotini tahlil qilish natijasida bir qator do’konlarda (3, 9, 18, 21, 24, 29) tovarlarning 1-4 guruhlari bo’yicha ortiqcha qoldig’i aniqlandi, vaholanki ushbu tovarlar bo’yicha taqchillik 1. 4, 8, 23, 26 do’konlarda vujudga keldi. Lekin shu vaqtning o’zida 2-omborda ushbu tovarlarning o’rtacha 10-13 kunlik zaxirasi mavjud edi. Ushbu holatlarni chuqur va tezlik bilan o’rganib tovarlarning do’konlar o’rtasidagi va ombordan olinishini oqilona tashkil qilganda tovarlarning aylanishi o’rtacha 5-8 %ga oshgan va olinadigan foyda 9-11%ga ko’paygan bo’lar edi. Bundan tashqari bitta do’konda (12-do’kon) 5 kun ichida 17000 so’mlik tovar hisobdan chiqarilgan, demak, ushbu do’kon 17000 so’m zarar ko’rgan. Ushbu raqamni kompaniya bo’yicha hisoblasak o’rtacha 500-530 ming so’mni tashkil qiladi. Т egishli do’konlar rahbarlarining ushbu hisobotiga asosan har bir do’kondagi tovarlarning turlarini tartibga solish mumkin. Misol, ushbu do’konda 1-guruh tovarlariga bo’lgan talab ancha kamaydi, ya’ni 100000 so’mlik tovar qoldig’i qoldi, lekin boshqa tovarlarga bo’lgan talab oshdi. Ushbu ma’lumotlarga asosan kommersiya direktori boshqa do’konlardagi shu tovarga bo’lgan talabni o’rganib uning bir qismini boshqa do’konga o’tkazish (100 ming so’m) to’g’risida tezlik bilan buyruq beradi va talab katta bo’lgan tovarlarni (6-guruh) tezlik bilan ombordan olishga yoki mustaqil sotib olishga ruxsat beradi. Keyingi taqdim qilinadigan hisobot tovar guruhlari bo’yicha ularning foydalilik darajasini aniqlash imkonini yaratadi. Shu maqsaddan kelib chiqqan holda do’konning sarflariga qo’shiladigan bilvosita xarajatlar tovarlarning ayrim guruhlari o’rtasida belgilangan tartibda taqsimlanadi.

Shu bilan bir qatorda ushbu keltirilgan hisobot bahoni shakllantirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni beradi. Bu hisobot ulardan foydalanuvchilarning xohishi bo’yicha belgilangan davrlarda (har kuni, 3, 5 kunda) tuziladi va taqdim qilinadi (9.9-jadvalga qarang). Ushbu hisobotni chuqur o’rganish natijasida qayd qilish mumkinki, ayrim tovarlarni sotishdan yuqori darajada foyda olinsa 15-20 %gacha (5-6 guruh) boshqa guruhdagi tovarlarni sotishdan olingan foyda nisbatan kam darajada, 13 %gacha. Demak, do’kon rahbarining oldiga qo’yilgan masala ushbu kam foyda olinadigan tovarlarga qo’yiladigan ustamalarni qayta ko’rib chiqish va ularni guruhlari bo’yicha talabga tayangan holda tartibga keltirish lozimligidir. Demak. boshqa do’konlardagi ahvollarni ham tezlikda o’rganib chiqib salbiy holatlarni tugatish, tovarlarning guruhlarini talabga muvofiq tartibga keltirish va baho siyosatini qayta ko’rib chiqish masalasini qo’yadi. Ushbu hisobotda xarajatlarni o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlarga bo’lish ularning mas’uliyat markazlarida o’zlarini tutish va moliyaviy natijalarga ta’sirini o’rganishga yordam beradi. Ayrim hollarda ushbu hisobotlardan foydalanuvchilarning talablaridan kelib chiqqan holda ushbu xarajatlar yana ham maydalashtiriladi, ya’ni ular moddalarga bo’lingan holda guruhlanadi va ta’siri o’rganib chiqiladi. Kompaniyaning butun faoliyati yuzasidan tuzilgan yig’ma hisobot ushbu subyekt umumiy faoliyatining yakunini aks ettiradi va uning ma’lumotlari ilgari davrdagi natijalar bilan solishtirilgan holda taqqoslanib joriy yildagi xo’jalik faoliyati baholanadi. jadval 12-do’konning faoliyati bo’yicha hisobot, ming so’m. 01.03-05.03.20xx yil № Ko’rsatkichlar Тovarlarning guruhi Jami 1 2 3 4 5 6 1. Тovarlarning aylanishi 50 45 55 60 80 90 380 2. Тovarning tannarxi 32 23 31 37 47 40 210 3. Daromad 18 22 24 23 33 50 170 4. Do’konning xarajatlari, ja’mi, 8 10 11 11 15 25 80

shundan 4.1 Тartibga solinadigan, ja’mi, shundan 6 5 6 6 8 14 45 4.1.1 O’zgaruvchan 3,6 2,8 3,4 3,4 4,8 8 26 4.1.2 O’zgarmas 2,4 2,2 2,6 2,6 3,2 6 19 4.2 Тartibga solinmaydigan, ja’mi, shundan 2 5 5 5 7 11 35 4.2.1 O’zgaruvchan 1,1 2,2 2,2 2,2 3,1 6 16 4.2.2 O’zgarmas 0,9 2,8 2,8 2,8 3,9 5 19 5. Do’konning olgan foydasi 10 12 13 12 18 25 90 6. Idoraning sarfi, ja’mi, shundan 3 4 5 4 6 8 30 6.1 Тartibga solinadigan 2 2,7 3 2,6 3,7 5 17 6.2 Тartibga solinmaydigan 1 1,3 2 1,4 2,3 3 13 7. Yakuniy foyda 7 8 8 8 12 17 60 Segmentlar bo’yicha o’tgan oyda tuzilgan hisobotlarning ma’lumotlariga asosan keyingi yil uchun do’konlarning budjetlari tuziladi, mas’uliyat markazlari yuqori darajada foyda olish uchun tovarlarning guruhlari bo’yicha aylanishi va olinadigan daromadi muqobillashtiriladi. Chunki ushbu hisobotning ma’lumotlaridan kompaniyaning hamma bo’limlari o’zlarini qiziqtirgan parametrlar bo’yicha foydalanishi mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovarlarning turlari va ularning aylanishini nazorat qilish uchun sotuv bo’limini muomala sarflarining xajmi qiziqtirmaydi Ҳisobotlarning to’liq va har tomonlama tahlili bilan tegishli bo’limning buxgalteri va kompaniyaning tahlil guruhi shug’ullanadi. Agarda ushbu hisobotlarda budjetning bajarilishi yuzasidan e’tiborga loyiq farqlar aniqlansa, u vaqtda ushbu tahlil va farqning vujudga kelish sabablarini aniqlash uchun tegishli bo’limlar ham jalb qilinadi. Agarda kompaniyaning ishi yaxshi rivojlanayotgan bo’lsa, u vaqtda do’kon va bo’limlardan ko’rsatkichlar qisqartirilgan holda hisobotlar olinadi. Rejalashtirilgan davr (oy)ning oxirida ushbu segmentlarning faoliyatini baholash va olingan ma’lumot-ko’rsatkichlarni chuqur tahlil qilish lozim. Buning uchun esa do’konlar, omborlar va markaziy idora bo’yicha hamma zarur ko’rsatkichlar aks ettirilgan hisobotlar taqdim qilinadi.

Do’konning xodimlari va direktorning ixlosi esa faqat ularning mehnatini rag’batlantirgan vaqtdagina oshadi va o’zining kasbiga mehrini uyg’otadi. Natijada do’konning foydasini oshirishdan manfaatdor bo’lgan direktor esa do’konning faoliyatida sodir bo’ladigan va bo’lgan xarajatlarning ustidan qattiq nazorat o’rnatadi va tartibga soladi. Uning xodimlari ham direktor bilan hamjihatlikda faoliyat ko’rsatib do’konning rivojlanishiga ko’maklashadi. Ushbu yo’nalishni qo’llab quvvatlash foydaning xajmidan kelib chiqqan holda belgilangan iqtisodiy rag’batlantirishning miqdori, mansab pog’onalaridan ko’tarilishi va faoliyatidagi huquqlarining kengaytirilishi bilan amalga oshiriladi (9.10-jadvalga qarang). jadval 20xx yil mart oyida 12-do’kon bo’yicha budjetning bajarilishi bo’yicha hisobot (ming so’m) № Ko’rsatkichlar Reja Хaq. Farq Belgisi* 1. Тovarlarning aylanishi- ja’mi 860 920 60 I Shundan: 1-guruh 320 300 -20 S 2-guruh 210 230 20 I 3-guruh 80 90 10 I 4-guruh 90 105 15 I 5-guruh 75 95 20 I 6-guruh 85 100 15 I 2. Sotib olish bahosi- ja’mi 610 680 70 S Shundan: 1-guruh 240 272 32 S 2-guruh 160 184 24 S 3-guruh 55 62 7 S 4-guruh 60 66 6 S 5-guruh 40 43 3 S 6-guruh 55 53 -2 I 3. Yalpi daromad- ja’mi (1-2) 250 240 -10 S Shundan: 1-guruh 80 28 -52 S 2-guruh 50 46 -4 S 3-guruh 25 28 3 I 4-guruh 30 49 19 I 5-guruh 35 52 17 I 6-guruh 30 47 17 I 4. Muomala xarajatlari- ja’mi 180 160 -20 I Shu jumladan: mehnat xaqi sarfi 60 55 -5 I mehnat xaqi jamg’armasidan ajratma 24 22 -2 I ijara to’lovi 15 15 0 - litsenziya to’lovi 10 10 0 -

AV va NMA eskirishi 20 20 0 - reklama sarfi 19 18 -1 I idora sarfi 22 22 0 - boshqa sarflar 14 12 -2 I 5. Foyda yoki zarar (3-4) 70 80 10 I * I-ijobiy, S-salbiy Hisobotdan ko’rinib turibdiki, o’tgan oyda do’kon budjet ko’rsatkichlarining hamma parametrlari bo’yicha rejani bajargan. Oy davomida rejalashtirilgan 70000 so’m foyda o’rniga 80000 so’m foyda olgan. Ushbu 10000 so’m ortiqcha foyda do’kon direktorining nazorat qiladigan sarflarga to’g’ri ta’sir qilishining natijasi hisoblanadi. Тasdiqlangan budjetga asosan mart oyida do’konning muomala xarajatlari 180000 so’m qilib belgilangan. Haqiqatda esa 160000 so’m sarflanib 20000 so’m tejalgan. Lekin foyda bo’yicha budjet topshirig’i esa faqat 10000 so’mga ortiqcha bajarilgan. Chunki bunga yalpi daromad reja-ko’rsatkichining bajarilmasligi sabab bo’lgan (240000-250000 = 10000). Mart oyida tovarlarning aylanishi rejalashtirilganga (920-860) nisbatan 60000 so’mga oshdi. Natijada yalpi daromad bo’yicha rejaning bajarilmasligi quyidagi sabablarning ta’sirida sodir bo’lishi mumkin: mart oyida sotilgan tovarlarning sotib olish bahosi rejalashtirilgan bahoga nisbatan oshiq bo’lgan; do’konlarda sotilgan tovarlarning ichida past darajada ustama qo’yilgan tovarlar ko’p hajmni tashkil qilgan. Demak, 1-sabab ushbu do’kon direktorning qaroriga bog’liq emas, balki bu tashqi omil, ya’ni tartibga keltirilmaydigan sarflar hisoblansa, ikkinchi sababni esa direktorning o’zi nazorat qilishi mumkin edi, chunki ustama qo’yish masalasini do’konning direktori yecha oladi. Direktorning faoliyatini baholash jarayonida ushbu sabablar va ularning isboti inobatga olinishi lozim. Хulosa qilganda har bir do’kon faoliyatining samaradorligi tovarlarning aylanishi hajmining ko’rsatkichi bilan baholanadi. Lekin ushbu baholash xolis hususiyatga ega bo’lishi lozim. Hayotdan ma’lumki, aholi zich joylashgan va harakat qiladigan joylardagi do’konlarda savdo-sotiq nisbatan ko’p amalga

oshiriladi. Bundan tashqari, tovarlarni sotish hajmi tovarlarning turi, ularga talab va savdo litsenziyasining mavjudligiga ham bog’liq. Shunga o’xshagan masalalarni asosan kompaniyaning bosh direktori yechadi va bu omillar do’kon direktori faoliyatining sifati bilan bog’liq emas. Natijada ushbu omillar u yoki bu do’konning budjeti shakllantirilayotganda va uning faoliyati baholanayotganda hisobga olinishi lozim. Ushbu yuqorida tasnif berilgan va yoritilgan baholash chegaralari moliyaviy chegaralarga kiradi. Faoliyatini baholashning nomoliyaviy chegaralariga esa xizmat qilishning sifati, sotuvchilarning xushmuomala va chaqqonligi kiradi. Chunki ushbu xatti harakatlari bilan sotuvchilar do’kondan xaridorlarni quruq chiqarmay u yoki bu tovarni sotib olishga undaydilar. Markaziy idora va omborlar faoliyatining natijasini baholash tartibi foyda markazlarining faoliyatini baholash kabi belgilanadi. Quyida mart oyida markaziy idoraning xarajatlar bo’yicha tuzilgan budjetining bajarilishi bo’yicha hisoboti keltirilgan (9.11-jadvalga qarang). B- buxgalteriya, K-kompyuter bo’limi, Т - ta’minot bo’limi, M- ko’chmas mulk bo’limi, S- sotish bo’limi. Х arajat markazlarining xodimlarini rag’batlantirish uchun esa ularning shaxsiy faoliyati, qo’shgan xissasi, ijrochilik qobiliyati, madaniyati e’tiborga olinadi. Rag’batlantirishlar pul ko’rinishida- mukofot, dam olish uylariga va davolashga bepul yo’llanma, sayohat, xizmat lavozimining pog’onasidan ko’tarilish ko’rinishida bo’ladi. Hisobotda sarflangan xarajatlar to’g’risida ma’lumotlar keltirilganligi uchun «  » belgisi ijobiy va «-» belgisi salbiy holatlarni bildiradi. Mart oyida kompaniyaning ma’muriyati tomonidan sarflangan xarajatlarning budjetga nisbatan 160000 so’mga tejalgani ko’rinib turibdi. Ushbu ko’rinishdagi tuzilgan va taqdim qilingan hisobotda xarajatlar uning turlari- moddalari bo’yicha nazorat qilishdan tashqari har bir mas’uliyat markazlari bo’yicha ham nazorat va tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. jadval

Kompaniya idorasining mart oyidagi budjetining bajarilishi bo’yicha hisobot (ming so’m) № Ko’rsatkichlar Reja Haq. Farqi Bo’lim kodi 1. Mehnat haqi sarflari 1810 1740 -70 5 2. Mehnat haqi jamg’armasidan ajratma 3. Yo’llardan foydalanish solig’i 4. Maishiy xizmat sarflari 5. Т ovarlarni bojxonadan o’tkazish va ekspertiza sarflari 6. Тransport xizmati sarflari 7. Mulklarning sug’urtasi sarfi 8. Aloqa xizmatlari sarfi 9. Hisoblash texnikalarini asrash va ulardan foydalanish sarfi 10. AV va NMA eskirishi 11. Bank va inkassatsiya xizmati 12. Ijara to’lovlari 13. Idora sarflari 14. Хizmat safari sarflari 15. Reklama sarflari 16. Boshqa sarflar Ja’mi 9250 9090 -160 - Ushbu markazlarning rahbarlarini rag’batlantirish bosh direktor tomonidan amalga oshirilsa, bo’limlarning xodimlarini rag’batlantirish esa departamentlarning direktorlari tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu rag’batlantirishning umumiy summasi kompaniyaning budjetida ayrim moddada keltiriladi. Shunday qilib, ushbu kompaniyada segmentlar bo’yicha hisobni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad ushbu kompaniyaning moliyaviy barqarorligini o’stirishdir.

Х ulosa Segmentlar bo’yicha hisobotning asosiy vazifasi - biznes segmentlari bo’yicha tasdiqlangan me’yorlardan sodir bo’lgan farqlar bo’yicha hisobotlarni taqdim qilishdir. Ushbu farqlarni o’z vaqtida aniqlash va sabablarini bilish natijasidagina ularni tezkorlik bilan tugatish imkoniyati vujudga keladi.

Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 1. Бобожонов О., Жуманиёзов К. Бошқарув ҳисоби. -Т. Адабиёт жамғармаси. 2005. 2. Друри К. В ведение в управленческий и производственный учет. -М.: ЮНИТИ. 2004 . 3. Хорнгрен Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Под ред. Я.В.Соколова. -М. Финансы и статистика. 2003 4. http:// www. accounting. rut gars. edu 5. http:// www. accounting. megareferats. ru

Похожие

Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish

Strategik rejani amalga oshirish va nazorat qilish.

Jismoniy shaxslar tomonidan majburiyatlarni bajarilishi va nazorat qilish

Rejani bajarish va uning natijalarini nazorat qilish jarayoni