Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari - Экономика - Рефераты

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1260.5 KB

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari Reja: 1. Budjet tasnifi (klassifikatsiyasi) 2. Budjet tasnifining turlari: budjet daromadlari tasnifi, budjet xarajatlari tasnifi, uning guruhlanishi 3. Budjet tizimini boshqarish

Moliyaviy muvaffaqiyat moliyaviy cheklovlar va xarajatlarni rejalashtirishsiz kelmaydi. (Bodo Shefer) Budjet tasnifi (klassifikatsiyasi) Budjet tuzilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning bo’g’inlari o’rtasidagi budjetla’raro munosabatlarni tashkil qilish shakllarini, budjet tasnifini, budjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi budjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, budjet mablag’larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 8-moddasidaqayd etilgan “Budjet tizimining yagonaligi” (Budjet hujjatlari va budjet hisobotlarining shakllari, budjet tasnifi yagona bo’lishi hamda budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, budjet hisobini yuritish va budjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishi lozim) tamoyiliga muvofiq, barcha darajadagi budjetlarni shakllantirish va ijro etishda yagona budjet tasnifi qo’llaniladi. Barcha darajadagi budjetlarning daromadlari va xarajatlari tasniflash ob’ektlariga tegishli raqam(kod)lar berish bilan guruhlanadi hamda tasnif ko’rsatkichlari doirasida shakllantiriladi va ijro etiladi. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 18-moddasidabudjet tasnifi tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: Budjet tasnifi –budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlari, shuningdek Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalarini guruhlashdan iborat bo’lib, budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish va ijro etishni tizimlashtirish uchun foydalaniladi. Budjet tasnifi xalqaro tasnif tizimlariga muvofiq ishlab chiqiladi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. 1999 yilga qadar mamlakatimiz budjet amaliyotida asosan sobiq Ittifoqda qo’llanilgan tasnifdan foydalanib kelindi. Mazkur tasnif budjet daromadlari va xarajatlarining bo’limlar, boblar va moddalarga bo’linib, umumlashgan funktsional

va iqtisodiy tasnif belgilariga ega edi. Bu tasnifning batafsil bayoni xalqaro standartlarga muvofiq hisobotlar taqdim etish yoki milliy hisoblar tizimiga mos kelishi jihatidan talabga javob bermas edi. Yangi tasnifni amalga kiritish bilan bu kamchilikka barham berildi va yangi tasnif 2000 yil budjetini ishlab chiqish va ijro etishda ilk bor qo’llanildi. Yangi tasnif budjet daromadlari va xarajatlari ijrosini tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytirdi. Budjet tasnifi:  davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish maqsadida budjet ma’lumotlarini bir tizimga solish uchun foydalaniladi;  mamlakat budjet ma’lumotlarini xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan qiyoslash imkonini beradi. Soliq bazalarining kengayishi, soliq tizimiga o’zgartirishlar kiritilishi, yangi soliq turlarining joriy etilishi yoki amaldagi soliqlarning bekor qilinishi, shuningdek, davlat oldidagi vazifalarning o’zgarishi bilan budjet xarajatlari tarkibining o’zgarishi amaldagi budjet tasnifiga tegishli o’zgartishlar kiritilishini taqozo etadi. Shu sababli budjet amaliyoti taraqqiyotining ma’lum bosqichlariga kelib, mavjud budjet tasnifnomasiga o’zgartishlar kiritib turiladi. Budjet tasnifi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Budjet ko’rsatkichlarining milliy tasniflash tizimini ishlab chiqishda xalqaro tasniflash tamoyillariga rioya qilinishi kerak. 1-rasm. Muhim tasniflash tizimlari. Bunda budjet tashkiliy birliklar, bo’limlar, qismlar hamda xarajatlarga ko’ra ikki guruhga bo’linib, har bir kategoriyada ish haqi, maoshlar kabi tavsiflanadi. Muhim tasniflash tizimlar i quyidagilar: Obyekt muhimligi tasnifi; Funksional tasnif

Afzalliklari:  Obyekt muhimligi tasnifi boshqarishni va hisobga olishni qulaylashtiradi.  U mablag’larni aniq joylashtirishni namoyon etib beradi, masalan, ish haqiga, safar xarajatlariga qancha foiz xarajat ketishi va boshqalar.  Obyekt muhimligi tasnifi safar xarajatlari, chet elga chiqish va boshqa asosiy muhim xarajatlarni o’z vaqtida moliyaviy jihatdan aniqlashga imkon beradi. Kamchiliklari:  Obyekt muhimligi tasnifi asosini tashkil etuvchi budjet mazmuni shundan iboratki, budjetni joylashtirishning o’zi saxiylikka olib keladi. Faoliyatga bog’lanmagan boshqaruv sababli u isrofgarchilik va ortiqcha sarflarni ko’paytiradi, faoliyat ikkinchi darajaga o’tib qoladi.  Obyekt muhimligi tasnifida urg’u xarajatlarda qaror qabul qilishni, qonuniylikni, tartibga amal qilishni o’zida ifodalovchi jarayon qarorlariga asoslanadi va ular doimiy audit bahosi, to’g’rilashi va puldan samarali foydalanish ahamiyatsiz bo’lib qoladi.  Davlat ma’lumotlarida va dasturlarida yetarli bo’lmagan ma’lumotlar mavjud bo’ladi. Dasturni boshqarish, dasturni me’yorlashtirish va resurslarni samarali joylashtirish e’tiborga olinmaydi.  Har qanday ko'p nusxalik, to’liq bo’lmagan faoliyat va xarajatlarning oldini olish mushkul.  Budjetni yaratuvchilar uchungina ushbu talab eng muhim hisoblanadi. Uzoq muddatli samaradorlik maqsadidagi siyosat yildan yilga kechiktirib boriladi. Funksional tasnif Funksional tasnif budjetni amalga oshirish tizimida juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham funksional tasnifda budjet xarajatlarini tashkil etish funksiyalar, dasturlar, faoliyatlar va loyihalardan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi kerak. Funksional tasnif boshqaruv funksiyasini narxlarga bog’liq holda faoliyatini me’yorlashtirishdan iborat. Funksional tasnifda dasturning natijasi muomilalar jismoniy maqsadlar miqyosida kirimga bog’langan bo’lishi talab qilinadi. Ular

moliyaviy shartlarda budjetni ta’minlash uchun o’zgartiriladi va dastur yoki faoliyatga joriy etish talab qilinadi. Funksional klassifikatsiya quyidagicha tasniflanadi. Funksional tasnif Termin Ta’rif Misol Funksiya Maxsus xizmat turlari bilan ta’minlab beruvchi davlatning alohida bo’limi Ta’lim Dastur Odatda yakuniy mavjud bo’lgan funksiyaning segmentidir. Ushbu yakun davlatning muhim bo’linishi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich/ O’rta/ Texnik/ Professional ta’lim Faoliyat/ Loyiha Dasturning bir turiga kiruvchi ishlar yoki jadvallarga bo’linishi. Maktab binosi, labaratoriyalarini qurilishi va boshqalar 1-jadval. Funksional klassifikatsiya tasniflanishi. Ushbu turdagi tasnif davlat manbalari tabiati va jamiyat sarfining ulushi haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Iqtisodiy tasnif Davlat budjeti iqtisodiyotga ta’sir ko’rsatuvchi omil bo’lib hisoblanadi. Chunki uning to’la hajmdagi tasdiq hujjatlari va davlat sarflari va budjet orqali ifodalanadigan turli xil siyosatlari iqtisodiyotning tarkibini va yo’nalishini o’zgartira olishi mumkin bo’lgan muhim omillar hisoblanadi. Shu sababli budjet ta’minotini iqtisodiy ko’lamlar jihatidan guruhlash muhim hisoblanadi. Masalan, kapital shakllanishida qancha chetdan ajratildi, qancha to’g’ridan-to’g’ri sarflandi, qancha pul mablag’i grantlar, kreditlar berish orqali boshqa iqtisodiyot sohalariga davlat tomonidan o’tkazildi va boshqalar. Iqtisodiy tasniflash davlatning umumiy harajatlarini foydali iqtisodiy turlarga ajratadi. Ular investitsiya, chiqim, kirimning yaralishi, kapital shakllanishi va boshqalar. Quyida turkumlanish keltirilgan. Umumiy xarajatlarning iqtisodiy tasnifi: 1. Chiqim xarajatlari a) Mudofaa b) Boshqa davlat ma’muriyati

2. O’tkazma to’lovlar (Joriy) a) Foiz to’lovlari b) subsidiyalar c) davlatga va birlashgan territoriyalarga grantlar d) boshqalar. 3. Budjet resurslarining kapital shakllanishi yalpi a) Jismoniy aktivlar b) Moliyaviy aktivlar 4. Boshqalar 5. Umumiy harajatlar Yillik qiyoslash kapital shakllanishiga xarajatning o’sishini yoki muddatdan o’tib ketishini ifodalaydi. Davlat moliyasining xalqaro statistikasiga muvofiq davlat boshqaruvi sektori xarajatlari ikki mezon bo’yicha tasniflanadi:  ularning funksional maqsadiga ko’ra;  operatsiyalarning iqtisodiy tavsifiga ko’ra. Budjet tasnifi – qaror qabul qilish tizimining muhim vositasi bo’lganligi sababli, unda davlatning asosiy funksiyalaridan kelib chiqadigan davlat faoliyatining maqsadli yo’nalishlari aniq ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Bu vazifani davlatning asosiy funksiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlarning funksional tarkibi yechadi. Umumlashgan holda bu funktsiyalar barcha mamlakatlar uchun o’zgarmas va xarakterli bo’lib, ular qatoriga quyidagilar kiradi:  davlat boshqaruvi;  ichki va tashqi havfsizlikni ta’minlash;  xalqaro faoliyat;  ilmiy-texnika taraqqiyotiga ko’maklashuv;  ijtimoiy rivojlanish. Iqtisodiy guruhlash xarajatlarni predmetli belgi asosida mufassal taqsimlash imkonini beradi (ish haqi, aholiga transfertlar va hokazolar) va barcha oluvchilarga budjet ijrosi nuqtai nazaridan yagona yondashuv imkoniyatini yaratadi.

Iqtisodiy tasnif uch asosiy kategoriyadan tashkil topgan: joriy xarajatlar, kapital aktivlarni sotib olish va yaratish, moliyaviy kapitalni ko’paytirish, ushbu to’lovlarni oluvchilar uchun kapital aktivlarining yemirilishidan kelib chiqqan yo’qotishlarni kompensatsiyalash bilan bog’liq bo’lmagan pullik va bepul to’lovlar; kapital xarajatlar, o’zida asosiy kapital, strategik yoki favqulodda zaxiralarni, yerlarni, nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlarini, asosiy kapitalni sotib olishga sarflanadigan pulsiz to’lovlarni, asosiy kapitalning yemirilishi yoki buzilishi bilan bog’liq yo’qotishlarni kompensatsiyalashni namoyon etadi; kreditlash minus qarzni qoplash (sof kreditlash), o’zida davlat boshqaruv organlarining operatsiyalarini mujassamlashtirib, iqtisodiyotning boshqa sektorlariga nisbatan moliyaviy buyurtmalar vujudga kelishi yoki davlat siyosatini olib borish maqsadida korxonalar kapitalida ulush bilan qatnashishni nazarda tutadi. Bu operatsiyalar debitor tipi bo’yicha guruhlanadi, ya’ni ichki qarzdor va qarzdor-norezident tipi bo’yicha. Bu ko’rsatkich DMSda byudjet taqchilligi hajmini belgilaydigan omil sifatida qaraladi. Davlat budjetining moliyaviy resurslarni taqsimlanish jarayoniga manzilli tus berish uchun, DMSda budjet xarajatlarini idoraviy xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlash nazarda tutiladi. Bu esa o’z navbatida, mablag’larni ularning aniq taqsimlovchilari bo’yicha taqsimlanishini aks ettirish imkonini beradi. Xarajatlarni funksional, idoraviy va iqtisodiy guruhlash xarajatlarning bir tasnifidan boshqasiga o’tish imkonini berish uchun o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lishi kerak. Davlat moliyalashtirishi davlat boshqaruvi sektori tomonidan boshqa tarafga va aksincha, harakat qiluvchi to’lovlarning barcha oqimlarini qamrab oladi va natijada moliyaviy buyurtmalar vujudga keladi yoki qoplanadi. Moliyalashtirishga likvidlikni boshqarish bilan bog’liq davlat zaxiralarining har qanday o’zgarishi ham kiradi. Moliyalashtirish operatsiyalarining turli shakllari bo’yicha ma’lumotlar shunday tashkil qilinadiki, davlat moliyalashtirishining iqtisodiyotga ta’sirini baholash imkoni bo’lsin. Buning uchun davlat moliyalashtirishi va davlat likvidligini boshqarish bilan bog’liq operatsiyalar kreditor yoki qarz majburiyati egasi tipi bo’yicha yoki qarz majburiyati tipi bo’yicha

tasniflanadi. Shu ikki tasnif doirasida ichki va tashqi moliyalashtirish o’rtasidagi farq aniqlanadi. DMSning xalqaro standartlariga muvofiq, qarz olish davlat boshqaruvi sektorining daromadlariga kirmaydi, balki budjet taqchilligini moliyalashtirish manbasi sifatida ko’riladi. Taqchillikni quyidagicha aniqlash mumkin: daromadlar va olingan transfertlar summasi minus xarajatlar va kreditlash summasi minus qarzni qoplash. Majburiyatlarning o’zgarishi va qarz summasining o’zgarishi. Yuqorida qayd etilgan operatsiyalardan farqli o’laroq, davlat qarzi davlat boshqaruvi sektorining avval va kelajakda qoplanishi rejalashtirilayotgan operatsiyalar natijasida jamg’arilgan moliyaviy majburiyatlarning hajmi sifatida qaralishi mumkin. Majburiyatlar kelajakda davlat boshqaruvi sektorining operatsiyalari yordamida qoplanishi yoki muddatsiz qarz sifatida qayta rasmiylashtirilishi kerak. Davlat qarziga xizmat ko’rsatish foizlarni to’lash va (yoki) qarzning asosiy summasini qoplash orqali bajariladi. Davlat qarzi tarkibida faqat foizi to’lanadigan muddatsiz majburiyatlar hamda qarzning asosiy summasini to’lash bo’yicha talablar amal qilsa, har qanday foizsiz majburiyatlar aks etishi zarur. Davlat qarzi qarz majburiyatlarining egalari tiplari bo’yicha ichki va tashqi qarz majburiyatlariga taqsimlanadi. Qo’shimcha ravishda qoplanmagan qarz tasnifidan foydalanilishi mumkin, u kreditor va qarz majburiyati tipidan kelajakda ichki va tashqi davlat qarziga taqsimlash yo’li bilan keltirib chiqariladi. Budjet tasnifining turlari: Budjet daromadlari tasnifi, Budjet xarajatlari tasnifi, uning guruhlanishi. Budjet tasnifi budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlarini, shuningdek Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalarining guruhlanishi bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:  budjet tizimi budjetlari daromadlarining tasnifi;  budjet tizimi budjetlari xarajatlarining tasnifi;  Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi.

Budjet tasnifi budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish hamda ijro etishni tizimlashtirish uchun foydalaniladi va u budjet ma’lumotlari xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan qiyoslanishini ta’minlaydi. Budjet tasnifini tuzishning asosiy tamoyillari Budjet tasnifining asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi: to’liqlilik budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilarini qamrab olishi shart; yagonalik budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilari tomonidan yagona budjet tasnifi qo’llanilishi shart; o’zaro muvofiqlik budjet tasnifining kodlari bir vaqtning o’zida budjet jarayonining har xil operatsiyalarini aks ettirish uchun qo’llanilmasligi kerak, ya’ni budjet tasnifining har bir kodi o’ziga xos bo’lishi shart. Budjet tizimi budjetlari daromadlarining tasnifi daromadlarni ularning turlari va manbalari bo’yicha kodlashdan iborat bo’ladi. Yigirma bir koddan iborat bo’lgan daromadlar tasnifi tuzilmasi to’rt qismli ko’rinishga ega: budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi; daromadlarning turlari; hududiy tasnif. Daromadlar tasnifi tuzilmasi quyidagi ko’rinishga ega: Davlat moliyasini boshqarishning Axborot tizimi (keyingi o’rinlarda DMBAT deb yuritiladi) tatbiq etilguniga qadar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti ijrosi Budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi Daromadlarning turlari Tashkiliy tasnif ududiy tasnif X XXX XXX XXX XX XXX

to’g’risidagi hisobotni tuzishda faqatgina «Daromadlarning turlari» kodi qo’llaniladi. Budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi (1 — 6 kodlar) budjetga tushayotgan daromadlarni tegishli mablag’lar manbalariga va ushbu budjetlar darajalariga mansubligini aniqlash maqsadida qo’llaniladi. 7 ta raqamli daromadlarning turlari (7 — 13 kodlar) quyidagilardan iborat:  bo’lim;  paragraf;  daromad tipi. Bo’lim daromadlarni ularning olish manbalari bo’yicha guruhlanishini bildiradi: 3 100 000 «Soliqlar»; 3 200 000 «Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar/badallar»; 3 300 000 «Grantlar»; 3 400 000 «Boshqa daromadlar»; 3 500 000 «Aktiv va majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar». Paragraf soliq yoki boshqa turdagi daromadlarni soliqqa tortish bazasi bo’yicha daromadlarning guruhlanishini bildiradi. «Soliqlar» (3 100 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi: 3 110 000 «Daromad, foyda va kapital o’sishiga soliqlar»; 3 130 000 «Mol-mulkka solinadigan soliq»; 3 140 000 «Tovarlar va xizmatlarga soliqlar»; 3 150 000 « alqaro savdo va operatsiyalarga soliqlar»; 3 160 000 «Boshqa soliqlar»; «Grantlar» (3 300 000) quyidagi paragraflarni ga oladi: 3 310 000 « orijiy davlatlar davlatlaridan»; 3 320 000 « alqaro tashkilotlardan»; 3 330 000 «Davlat boshqaruvi sektorining boshqa birliklaridan». «Boshqa daromadlar» (3 400 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi: 3 410 000 «Mol-mulkdan daromadlar»; 3 420 000 «Tovarlar va xizmatlar sotilishi»; 3 430 000 «Jarimalar, penyalar va neustoykalar»;

3 440 000 «Ixtiyoriy transfertlar, grantlar bundan mustasno»; 3 450 000 «Aniqlab bo’lmaydigan va boshqa daromadlar». «Aktiv va majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar» (3 500 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi: 3 510 000 «Tranzaktsiyalardan aktivlarga tushadigan tushumlar»; 3 520 000 «Majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar». Tashkiliy tasnif (14 — 16 kodlar) kelib tushayotgan daromadlarning ana shu daromadlarni ma’muriy jihatdan idora qiluvchi tegishli organga (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi va sh.k.) mansubligini identifikatsiyalash maqsadida qo’llaniladi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. O’zaro hisob-kitoblar bo’yicha yuqori (quyi) budjetning quyi (yuqori) budjet oldidagi majburiyatining qaytarilishi hisobiga quyi budjetlarga dotatsiya, subventsiya, budjet ssudalari va mablag’lari kelib tushganda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga biriktirilgan koddan foydalaniladi. Hududiy tasnif (17 — 21 kodlar) kelib tushayotgan daromadlarning ushbu daromadlar shakllantirilayotgan yoxud o’tkazib berilayotgan tegishli ma’muriyhududiy birlikka mansubligini identifikatsiyalash maqsadida qo’llaniladi. Budjet tizimi budjetlari xarajatlarining tasnifi budjet tizimi budjetlari xarajatlarini kodlashdan iborat bo’ladi hamda davlat boshqaruvi va mahalliy o’zini o’zi boshqarish sektori birliklari asosiy funktsiyalarini bajarishiga, ijtimoiyiqtisodiy vazifalarni hal qilishiga budjet mablag’larini yo’naltirilishini aks ettiradi. Xarajatlar tasnifi quyidagilardan iborat:  budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi;  hududiy tasnif;  vazifa jihatidan tasnif;  iqtisodiy tasnif;  iqtisodiy tasnif (xarajatlar guruhi bo’yicha);  tashkiliy tasnif. arajatlar tasnifi tuzilmasi quyidagi ko’rinishga ega:

DMBAT tatbiq etilguniga qadar xarajatlar smetasini va xarajatlar smetasi ijrosi to’g’risidagi hisobotni (Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobotni qo’shgan holda) tuzishda «Vazifa jihatdan tasnif», «Tashkiliy tasnif» va «Iqtisodiy tasnif» kodlari qo’llaniladi. Hududiy tasnif (Andijon viloyati misolida) Kod Nomi Hudud Tuman/shahar 03 000 Andijon viloyati 03 200 Tumanlar 03 202 Oltinko’l tumani 03 203 Andijon tumani 03 206 Baliqchi tumani 03 209 Bo’z tumani Budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi (1 — 6 kodlar) amalga oshirilayotgan xarajatlarning qaysi mablag’lar manbasi va budjetlar darajasiga (tegishli budjet darajasiga, davlat maqsadli jamg’armasi turiga va sh.k.) mansubligini aniqlash maqsadida qo’llaniladi.

Vazifa jihatdan tasnif (7 — 13 kodlar) barcha budjet darajalari xarajatlari guruhlanishini o’zida ifodalaydi hamda davlat boshqaruvi va mahalliy o’zini o’zi boshqarish sektori birliklari asosiy funktsiyalarini bajarishiga, ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilishiga budjet va budjetdan tashqari mablag’larni yo’naltirilishini aks ettiradi. Vazifa jihatdan tasnif ikki darajadan iborat: Vazifa jihatdan tasnifning birinchi darajasi (bo’limlar) davlatning asosiy vazifasini bajarish uchun moliyaviy resurslarning yo’nalishini aks ettiradi. Kichik bo’limlar vazifa jihatdan tasnifning ikkinchi darajasi hisoblanib, davlat vazifalarining bajarilishida budjet mablag’larining bo’limlar doirasidagi yo’nalishini aniqlashtiradi. Vazifa jihatdan tasnifning kichik bo’limlarining tuzilishi davlatning asosiy vazifalarini aniqlashtirish tamoyiliga asosan qurilgan. Vazifa jihatdan tasnifning kodi 7 ta raqamdan iborat bo’lib, shundan 4 ta raqam — bo’lim, 3 ta raqam esa — kichik bo’limdir. Vazifa jihatdan tasnifning bo’limlari va kichik bo’limlari yagona bo’lib, budjet jarayonining barcha ishtirokchilari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetini tuzishda, tasdiqlashda va ijro qilishda foydalaniladi. Xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifi amaldagi tasnifga nisbatan davlat boshqaruvi va mahalliy o’zini o’zi boshqarish sektori birliklari asosiy funktsiyalarini bajarishiga, ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilishiga budjet va budjetdan tashqari mablag’larni yo’naltirilishini yanada aniqroq aks ettiradi. Bunga misol tariqasida davlat budjetidan ta’lim sohasiga amalga oshiriladigan xarajatlarni quyidagi solishtirish jadvali orqali amaldagi va yangi vazifa jihatidan tasnifni solishtirib ko’rishimiz mumkin: Amaldagi tasnif Yangi tasnif Bo’lim § Nomi Kodlar Nomi 000 0 Jami xarajatlar 7 000 000 Jami xarajatlar 200 X Umumiy ta’lim 7 090 000 ta’lim 1 Maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari 7 091 000 Maktabgacha ta’lim 2 Maktablar-bolalarni maktabgacha tarbiyalash muassasalari 7 091 100 Maktabgacha bolalar muassasalari

3 Boshlang’ich, to’liqsiz o’rta va o’rta maktablar 7 091 200 Maktabgacha maktabbolalar muassasalari 205 x O’rta maxsus, oliy ta’lim va kadrlarning malakasini oshirish 7 096 400 Respublika maqsadli kitob jamg’armasi xarajatlari 7 096 500 Maktab ta’lim jamg’armasi 202 x Fan 7 097 000 Ta’lim sohasidagi ilmiytadqiqot tajriba konstruktiv ishlanmalar 2 Ilmiy-texnikaviy dasturlarning ustuvor yo’nalishlari 7 098 100 Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligini saqlash xarajatlari 214 x Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari 7 098 200 O’rta maxsus kasb hunar ta’limi markazini saqlash xarajatlari 4 Vazirliklar, davlat qo’mitalari, va boshqa 7 098 400 Xalq ta’limi vazirligini saqlash xarajatlari Ya’ni, yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, yangi budjet tasnifida ta’lim sohasi uchun davlat budjetidan (davlat maqsadli va boshqa jamg’armalar budjetidan amalga oshirilgan xarajatlarni ham qo’shgan holda) amalga oshirilgan barcha xarajatlar, u hoh ta’lim muassasalarini saqlash xarajatlari bo’lsin, yoki ta’lim sohasida amalga oshirilgan kapital qurilish xarajatlari bo’lsin, yohud ta’lim sohasidagi ilmiy-tadqiqot tajriba konstruktiv ishlanmalar bo’lsin ta’lim uchun amalga oshirilgan barcha xarajatlarni o’zida to’liq aks ettiradi. Amaldagi xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifida esa , ushbu xarajatlar ( masalan , ta ’ lim sohasida amalga oshirilgan kapital qurilish xarajatlari yoki ta ’ lim sohasidagi ilmiy - tadqiqot tajriba konstruktiv ishlanmalar ) ta ’ lim sohasi xarajatlarida emas , balki boshqa yo ’ nalishdagi xarajatlar tarkibida aks ettirilgan . Iqtisodiy tasnif budjet tizimi budjetlari xarajatlarini xo’jalik belgilariga, ishlab chiqarish elementlariga ko’ra farqlashni nazarda tutadi, davlat boshqaruvida amalga organlarni saqlash xarajatlari 240 x Kapital qo’yilmalar va umumiy loyihalashtirish 7 098 800 Kapital qo’yilmalar va namunaviy loyihalashtirish

oshirilayotgan xarajatlarning iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib budjet xarajatlari yo’nalishlarini belgilab beradi. Iqtisodiy tasnifning tuzilmasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Iqtisodiy tasnif toifalar, moddalar va kichik moddalar kodlarini o’z ichiga olgan 7 raqamdan iborat. toifa — 2 ta raqam; modda — 1 ta raqam; kichik modda — 1 ta raqam; element — 3 ta raqam. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 24-moddasida Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifiga quyidagicha ta’rif berilgan, Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi ularni ichki va tashqi manbalar bo’yicha guruhlashdan iborat. 50-bo’lim «Ichki manbalar» quyidagi paragraflardan tashkil topgan: 501 «Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar»; 503 «Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar»; Toifa Modda va kichik modda Element Xx xx xxx Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi quyidagilardan tashkil topadi: Paragraf Bo’lim Davlat budjeti taqchilligini uni qoplash manbalari bo’yicha guruhlanishidan iborat Davlat bugjeti taqchilligini qoplash manbalari boyicha guruhlanishidan iborat

504 «O’zbekiston Respublikasi respublika budjeti mablag’larining moliya yili boshidagi qoldiqlari»; 505 «O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larining qoldig’i»; 506 «O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi mablag’larining qoldig’i»; 507 «O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi mablag’larining qoldig’i»; 508 Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi mablag’lari; 509 «Boshqa ichki manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar». 51-bo’lim «Tashqi manbalar» quyidagi paragraflardan tashkil topgan: 511 «Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar»; 512 «Xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar kreditlari»; 513 «Xorijiy davlatlar kreditlari»; 514 «Boshqa tashqi manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar». Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi odlar Nomi bo’lim paragraf 50 x ichki manbalar 1 Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 5 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 6 O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 7 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 8 Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi mablag’lari 9 Boshqa ichki manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar 51 x Tashqi manbalar 1 Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 2 Xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar kreditlari

Ko'plab mamlakatlar moliyaviy boshqarish oshkoraligi va hisobdorligini oshirish, ularning yanada samarali bo’lishi uchun qo'shimcha tasnifdan foydalaniladi. Shunga qaramasdan, kengaytirilgan turli xil tasniflardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim bo’ladi. Bundan tashqari, zarur axborot va texnik tizimini qurish uchun ko'proq kuch va resurslarini talab qiladi. Budjet tasnifi tizimi agar quyidagi xususiyatlari uchun muhimki, u o'z vaqtida va ishonchli ma'lumotlarni ishlab chiqarish uchun foydali hisoblanadi. Budjet amaliyotida yuz berayotgan o’zgarishlar – budjet ijrosining g’aznachilik tizimiga o’tilishi, yagona budjet va hisob tizimining ishlab chiqilishi yangi budjet tasnifini ishlab chiqish va kiritishni taqozo etdi. Masalan, Moliya vazirining buyrug’iga binoan 2008 yilda davlat budjeti daromadlari va xarajatlarining yangi tasnifi tasdiqlandi, uni joriy etishni (xalqaro maslahatchilarning tavsiyalariga binoan tuzatishlar kiritilganidan so’ng) 2010-yil 1 - yanvardan Toshkent shahrining Bektemir tumanida boshlash rejalashtirildi. Yangi tasnifning muhim vazifalari:  budjet mablag’larining shaffofligi va maqsadli ishlatilishini ta’minlash;  budjetning daromadlar va xarajatlar ko’rsatkichlari tarkibi  budjetning daromadlar va xarajatlar ko’rsatkichlari tuzilishi davlat moliyasining xalqaro statistikasi standartlariga muvofiqligini ta’minlash. O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag’lar manbalari va budjet darajalari tasnifi Davlat budjetining g’azna ijrosiga o’tilishi munosabati bilan kiritilgan bo’lib, o’zi bilan mablag’lar manbalari (Davlat budjeti, Davlat maqsadli jamg’armalari mablag’lari, boshqa budjetdan tashqari Davlatning jamg’armalari, grantlar, kreditlar)ni O’zbekistonning ma’muriy-hududiy tuzilmalari darajalari bo’yicha guruhlanishini namoyon etadi va Davlat budjeti xarajatlarini ularni tashkil topish joy (hudud, tuman, shahar)lariga daxl etishga imkon berdi. 3 Xorijiy davlatlar kreditlari 4 Boshqa tashqi manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2010-yil 20-avgustdagi 65-sonli buyrug’i bilan (2010-yil 11-oktyabrda 2146-raqami bilan ro’yxatga olingan) O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma tasdiqlandi. Ushbu hujjat milliy budjet tasnifini davlat moliyasi tasnifining xalqaro standartlari bilan uyg’unlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan bo’lib, 2011 yilning 1 yanvaridan amalga kiritildi. Ma’lumki, budje t tasnifi Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlaridan mablag’ oluvchi tashkilotlarga qo’llaniladi hamda Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro qilish, shuningdek, Davlat b udjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash maqsadida foydalaniladi. Ushbu hujjatning afzalliklari va muhim jihatlarini quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha ochib berish mumkin: -milliy budjet tasnifini davlat moliyasi tasnifining xalqaro standartlari bilan uyg’unlashtirilishi; - budjet tasnifining davlat budjeti g’azna ijrosi buxgalteriya hisobining yagona hisob varaqlar rejasi bilan uyg’unlashtirilishi natijasida davlat budjeti ijrosi bilan bog’liq ma’lumotlarni takomillashtirilishi (tizimlashtirilishi); - budjet jarayonining barcha ishtirokchilarini (davlat budjeti, budjetdan mablag’ oluvchilar, davlat maqsadli va boshqa jamg’armalarni) to’liq qamrab olinishi natijasida budjet tasnifida davlat budjeti ijrosining yanada to’liqroq aks ettirish imkonining vujudga kelishi va hokazo. Xususan, ma'muriy, iqtisodiy va funktsional tasniflash, tasnifning boshqa shakllari bilan bir qatordaqo'shimcha ma'lumot taqdim etishi mumkin:  ma'muriy birlik, soliq to'lovchining yoki oluvchining geografik mavqega ko'ra tasniflashdavlat savdolari va subsidiyalar;  Davlat o'tkazmalari va subsidiyalar benefitsiarlarining tasniflash;  kreditlar va grantlarni yozish uchun foydalaniladigan tashqi qarzlar uchun ishlatiladigan moliyalashtirish manbalari tasnifini va hamkasbi mablag'lar. Budjetlashtirish tizimning bir turi sifatida tushunilishi mumkin, ya’ni “ular o’rtasida munosabatlar bilan bog’lanuvchi tarmoq”. Budjet qaror qabul qilish

ma’muriy xodimlar harakatini tashkil etadi (ikkala markaziy tashkilotda ham boshqaruv xodimi yoki hokim shtati va ma’muriy agentlik yo’nalishlarida), qonuniy xodimlar, tashkillashtirilgan manfaatli guruhlar va birgalikda tashkil etilgan manfaatlar, ya’ni davlat ehtiyojlari va soliqlar haqida davlat masalasini umumiy tushunish orqali namoyon bo’luvchi manfaatlardir. Keltirilgan hamma holatlar va budjetlashtirishni anglab yetish o’zaro munosabatlarni tushnishni bildiradi. Bunday tushunish umumiy tizimlar jihatidan o’ylash orqali a’lo darajada erishiladi. Umumiy ijtimoiy tizim shaxslar, ijro etilgan normalar va ushbu elementlar o’rtasidagi munosabatlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlar, shaxslar va qiymatliklarni ifodalaydi. Tizim turli qismlar orqali qabul qilinuvchi xabarlarning ko’pgina qismlarini tashkil etgan alohida tarmoq sifatida tushuniladi. Tizim elementlarining natijalari va o’zaro ta’sir tizimi ishlab chiqarish uchun bir biriga ta’sir ko’rsatadi, huddi shu yo’nalishdagi natijalar orqali turli xil yo’nalishlar shaklida bo’lishi mumkin. Budjet tizimlari siyosiy qatnashchilar, iqtisodiy va ijtimoiy nazariyalar, bir qancha institutsional tuzilmalar va raqobatchi normalar va qiymatlarni o’z ichiga oladi, faqatgina budjet hujjatlarini o’rganishdan bevosita ochiq bo’lmagan shakldagi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hammasini o’z ichiga oladi. BUDJET TIZIMINI BOSHQARISH. Budjet tizimini boshqarish quyidagilarni nazarda tutadi:  Budjet tizimining asosiy tamoyillariga amal qilgan holda budjet munosabatlarini boshqarish;  Barcha darajadagi budjetlarni shakllantirish, ko’rib chiqish, qabul qilish, ijro etish jarayonlarini boshqarish;  Budjet jarayonida ishtirok etuvchi sub’ektlar, organlar va budjet mablag’larini oluvchilar faoliyatini boshqarish; Budjet tizimini boshqarish ham boshqarish kategoriyasining barcha funktsiyalarini bajaradi, ular orqali budjet tizimini boshqarish oldidagi maqsad va vazifalar amalga oshiriladi. Bu funktsiyalar quyidagilardan iborat:

 rejalashtirish  tashkil etish  muvofiqlashtirish  nazorat 1-rasm. Boshqarish elementlari Budjet tizimini boshqarish tushunchasi sub’ektiv tushuncha. Budjet tizimini boshqarish alohida vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi, ularning vakolatlari «Budjet kodeksi»da tegishli boshqaruv organlari nizomlari va boshqa me’yoriy-huquqiy xujjatlar bilan belgilab berilgan. Budjet tizimini boshqarish ob’ektlari bo’lib Budjet munosabatlari, Budjetning daromadlar bo’yicha shakllanishi va xarajatlar bo’yicha bajarilishi, Budjetlararo munosabatlar va shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy pul munosabatlari hisoblanadi. Davlat budjetini boshqarish sub’ektlari esa bevosita shu munosabatlarni boshqarish, tashkil etish, muvofiqlashtirish va nazorat qilishda ishtirok etuvchi ma’lum bir vakolatlarga ega bo’lgan davlatning qonunchilik-ijroiya institutlari – boshqaruv organlaridir. Budjet tizimini boshqarish sub’ektlari qatorida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:  Oliy Majlis;  O’zbekiston Respublikasi azirlar Mahkamasi;  motivatsiya(rag’batlantirish) Boshqarish elementlari rejalashtirish tashkil etish muvofiqlashtirish nazorat rag’batlantirish

 Mahalliy davlat hokimiyati organlari;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning quyi organlari;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi;  Markaziy bank;  akil qilingan vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralari va boshqa alohida vakolatli organlar Byudjet tizimini boshqarish sub’ektlari  2-rasm. Budjet tizimini boshqarish sub’ektlar Davlat budjeti amal qilishining, shakllanishi va ishlatilishining qonuniy-huquqiy asoslarini quyidagilar tashkil qiladi.  O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;  O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi;  Oliy Majlis;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi;  Mahalliy davlat hokimiyati organlari;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning quyi organlari;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi;  Markaziy bank;  Vakil qilingan vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralari va boshqa alohida vakolatli organlar.

 O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi;  “Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida”gi Qonun;  O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasining davlat Budjeti to’g’risida”gi Qonuni;  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat Budjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarori;  Hududiy davlat boshqaruvi va ijroiya organlarining mahalliy budjetlar parametrlarini tasdiqlash to’g’risidagi Qarorlari;  Boshqa qonuniy-huquqiy xujjatlar. Qonun chiqaruvchi organlar (idoralar ) – shahar konsulliklari, maktab kengashlari, shtat qonun organlari va congress ba’zida nisbatan kuchsizroq organ bo’lganliklari uchun mav’qega ega bo’ladilar (ularga berilgan kuch va ular tomonidan qilingan da’vo shartlari evaziga) lekin bu tushuncha oxirgi yillarda ancha o’zgardi. Davlatning barcha darajasidagi Qonun chiqaruvchi organlar siyosat belgilash uchun o’zlarining vakolatlarini qayta ma’qullashmoqda va ularga berilgan vakolatlarga ega bo’lish qobiltayini oshirish maqsadida choratadbirlarni ishlab chiqmoqdalar. Bunda davlat budjeti bo’yicha qonun chiqaruvchi organlar muhokamasi uchun mavjud muhitga ta’sir etadigan ko’zga tashlanuvchi xarakterlar va ijobiy o’zgarishlar mavjuddir. Bular;  qonun chiqaruvchi organlarning birinchi va eng muhim vakillik organi sifatidagi o’rni;  huquqshunoslar o’zlarining ishlari uchun qanday jarayonda tanlanishi bo’yicha tendensiyalar;  qonuniy nuqtai nazardan kelib chiqgan holda harakat qilish va;  mamlakat bo’ylab rivojlantiruvchi tarafdorlarning chuqur bo’linishi. O’zbekiston Respublikasi azirlar Mahkamasining Budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:

 davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;  davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  Budjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;  Budjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga taqdim etadi;  davlat boshqaruvi organlarining Davlat budjetini va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi;

davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi;  o’tgan moliya yili uchun Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi;  davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi;  Budjet Kodeksining 144, 145 va 149-moddalarida nazarda tutilgan hollarda moliya yili mobaynida Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;  O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi.  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi isob palatasining budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:  davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga xulosa taqdim etadi;  davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobot bo’yicha tashqi audit va baholashni amalga oshiradi hamda ular yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga xulosa taqdim etadi;  vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar hamda banklarning budjet tizimi budjetlari daromadlari va xarajatlari moddalarining maqsadli ijrosini

boshlang’ich ma’lumotlar bo’yicha nazorat qilish imkonini beruvchi axborot tizimlari va resurslariga kirish imkoniyatiga ega bo’ladi;  davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari daromad qismining ijrosi yuzasidan monitoring o’tkazadi;  budjet tizimi budjetlari mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i engesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarini, tumanlar va shaharlar budjetlarini tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq ko’rib chiqadi va qabul qiladi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq har chorakda ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi;  mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalarini qonun hujjatlarida belgilangan miqdorlar doirasida belgilaydi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlari qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin; Qoraqalpog’iston Respublikasi azirlar engashining, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:

tegishli budjet loyihasini ishlab chiqish va uni ijro etish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi;  budjet so’rovi olinishiga qarab tegishli Budjetlarning loyihalarini tuzish to’g’risida qarorlar qabul qiladi, ularni tayyorlash tartibi va muddatlarini belgilaydi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti loyihasini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari loyihalarini tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga ko’rib chiqish va qabul qilish uchun taqdim etadi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining qarorlariga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari parametrlarini tasdiqlaydi;  Budjet Kodeksining 146 — 148-moddalarida nazarda tutilgan tartibda moliya yili mobaynida Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etadi;  davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga tushumlar to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan nazoratni tashkil etadi;  Budjet mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni tashkil etadi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining, tumanlar va shaharlar

budjetlarining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari Budjet Kodeksining 28-moddasining birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlari va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg’armalari mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlari qonun hujjatlariga muvofiq Budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bevosita budjet tizimini boshqarishni amalga oshirib, budjet munoabatlarini operativ boshqarish organi hisoblanadi va Budjet Kodeksiga muvofiq, quyidagi vakolatlarni amalga oshiradi:  davlat budjeti hamda soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini tayyorlaydi;  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari loyihalarini ko’rib chiqadi;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Budjetnoma loyihasini ko’rib chiqish uchun taqdim etadi;  O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitasiga O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari prognozini har chorakda etkazadi;  budjet mablag’larini taqsimlovchilarga va davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlarga ular uchun nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’lar hajmlarini etkazadi;  Budjet mablag’larini taqsimlovchilarning xarajatlar smetalari va jamlanma xarajatlar smetalari, shtat jadvallarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni ro’yxatdan o’tkazadi;

Budjet Kodeksining 145-moddasida nazarda tutilgan tartibda O’zbekiston Respublikasi respublika Budjetining xarajatlari yoyilmasiga moliya yili mobaynida o’zgartirishlar kiritadi;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Budjet Kodeksning 144, 145 va 149-moddalarida nazarda tutilgan tartibda Davlat Budjeti, O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari Budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish bo’yicha takliflar taqdim etadi;  Budjet Kodeksining 146-moddasida nazarda tutilgan tartibda moliya yili mobaynida Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining tasdiqlangan parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarini ko’rib chiqadi;  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ularning manbalari kesimida to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan monitoringni amalga oshiradi;  budjet tizimi budjetlarining mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;  Qoraqalpog’iston Respublikasi Budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlar, shuningdek budjet tashkilotlari hamda budjet mablag’lari oluvchilarning moliyaviy hisobotlari shakllarini va ularni taqdim etish tartibini tasdiqlaydi;  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risida hisobot taqdim etadi;  budjetdan tashqari maxsus hisobvaraqlarda zaxiralar tashkil etadi;  davlat budjetini ijro etish jarayonida unga tushumlarni ko’paytirish bo’yicha qo’shimcha zaxiralarni aniqlaydi;  budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlarini maqbullashtirishni amalga oshiradi;  budjet ssudalarini beradi;

davlat tomonidan mablag’lar jalb qilish bo’yicha O’zbekiston Respublikasining shartnomalari va davlat kafolatlarini ro’yxatdan o’tkazadi;  davlat qarzining hisobini va monitoringini yuritadi;  budjet tizimi budjetlarining kassa ijrosini yuritadi;  budjet tizimi budjetlarining Yagona g’azna hisobvarag’idagi va boshqa bank hisobvaraqlaridagi mablag’larini boshqaradi;  budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarini ro’yxatdan o’tkazadi;  budjet tizimi budjetlarida mablag’lar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar nomidan va ularning topshirig’iga ko’ra to’lovlarni amalga oshiradi;  budjet tizimi budjetlari ijrosining budjet hisobini yuritadi;  davlat qarzi bo’yicha xizmat ko’rsatadi, O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlarini bajaradi;  O’zbekiston Respublikasiga kelayotgan insonparvarlik yordami hamda texnik ko’maklashish mablag’lari hisobini yuritadi;  budjet tizimi budjetlari daromadlari va xarajatlarining balansliligiga ta’sir ko’rsatuvchi normativ-huquqiy hujjatlarni moliyaviy hamda iqtisodiy ekspertizadan o’tkazadi;  o’z vakolatiga kiradigan masalalarga doir normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qonun hujjatlariga muvofiq Budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin; Hududiy moliya organlarining budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari, tumanlar va shaharlar budjetlari loyihalarini tayyorlaydi hamda ularni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimliklariga ko’rib chiqish uchun kiritadi;

soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ularning manbalari kesimida to’liq va o’z vaqtida tushishi ustidan monitoringni amalga oshiradi;  tegishli budjetning ijro etilishi jarayonida unga tushumlarni ko’paytirish bo’yicha qo’shimcha zaxiralarni aniqlaydi;  budjet tashkilotlariga va budjet mablag’lari oluvchilarga ular uchun nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’lar hajmlarini etkazadi;  budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalari va shtat jadvallarini hamda budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni ro’yxatdan o’tkazadi;  Budjet Kodeksining 146-148-moddalarida nazarda tutilgan tartibda tegishli budjetlar parametrlariga moliya yili mobaynida o’zgartirishlar kiritadi;  tegishli budjetlarning mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;  yuqori turuvchi moliya organlariga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimliklariga tegishli budjetning ijrosi to’g’risida har choraklik hisobotlarni taqdim etadi;  budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar xarajatlarini maqbullashtirishni amalga oshiradi;  tegishli budjetlar ijrosining budjet hisobini yuritadi;  mahalliy davlat hokimiyati organlarining tegishli budjetlar daromadlari va xarajatlari balansliligiga ta’sir ko’rsatuvchi normativ-huquqiy hujjatlarini moliyaviy va iqtisodiy ekspertizadan o’tkazadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari moliya boshqarmalari ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda:  davlat budjeti daromadlari prognozini davlat soliq xizmati organlari va bojxona organlariga har chorakda tegishli ma’muriy-hududiy birliklar bo’yicha etkazadi;  budjet ssudalarini beradi.

Hududiy moliya organlari qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. Budjet mablag’larini taqsimlovchilarning budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:  Budjetdan ajratiladigan mablag’larni olish uchun Budjet so’rovlarini O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etadi;  Budjet buyurtmalarini tuzish uchun ko’rsatkichlarni va materiallarni o’z tasarrufidagi tashkilotlarga etkazadi;  xarajatlar smetalari va shtat jadvallarini tuzish uchun o’z tasarrufidagi tashkilotlarga ularning tegishli moliya yiliga budjetdan ajratiladigan mablag’lari hajmlarini etkazadi;  o’z tasarrufidagi tashkilotlarning xarajatlar smetalari va shtat jadvallarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni ro’yxatdan o’tkazadi;  tasdiqlangan xarajatlar smetalarini va jamlanma xarajatlar smetalarini, shtat jadvallarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga ro’yxatdan o’tkazish uchun taqdim etadi;  xarajatlar smetalari va shtat jadvallaridagi o’zgartirishlar to’g’risida o’z tasarrufidagi tashkilotlarni xabardor qiladi;  o’z tasarrufidagi tashkilotlarda budjet hisobi yuritilishini tashkil etish va nazorat qilishni ta’minlaydi;  o’z tasarrufidagi tashkilotlardan moliyaviy hisobotlarni qabul qiladi;  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga tegishli davr uchun jamlanma moliyaviy hisobotlar taqdim etadi. Budjet mablag’larini taqsimlovchilar qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. Budjet tashkilotlarining va budjet mablag’lari oluvchilarning budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar: budjet buyurtmasini budjet mablag’larini taqsimlovchiga, budjet mablag’larini taqsimlovchi bo’lmaganda esa, tegishli hududiy moliya organiga Budjet Kodeksning 89-moddasida belgilangan tartibga muvofiq kiritadi;

 xarajatlar smetalarini tasdiqlaydi hamda ularni budjet mablag’larini taqsimlovchiga, budjet mablag’larini taqsimlovchi bo’lmaganda esa, tegishli hududiy moliya organiga budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida ro’yxatdan o’tkazish uchun kiritadi;  xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’larni mo’ljallangan maqsadga muvofiq tasarruf etadi;  budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida tovarlar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzadi;  Budjet Kodeksining 150-moddasida belgilangan tartibda xarajatlar smetalariga o’zgartirishlar kiritadi;  tegishli davr uchun moliyaviy hisobotlarni budjet mablag’larini taqsimlovchiga, budjet mablag’larini taqsimlovchi bo’lmaganda esa, tegishli hududiy moliya organiga taqdim etadi.  budjet tashkilotlari ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan vakolatlar bilan bir qatorda, shuningdek:  shtat jadvallarini tasdiqlaydi va ularni budjet mablag’larini taqsimlovchiga, budjet mablag’larini taqsimlovchi bo’lmaganda esa, tegishli hududiy moliya organiga budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida ro’yxatdan o’tkazish uchun kiritadi;  Budjet Kodeksining 150-moddasida belgilangan tartibda shtat jadvallariga o’zgartirishlar kiritadi;  muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida tegishli hujjatlarni sudlarga, g’aznachilik bo’linmalariga o’z vaqtida taqdim etadi, shuningdek shartnomaviy majburiyatlarning bajarilishini ta’minlaydi;  budjet hisobini yuritadi va moliyaviy hisobotlarni tuzadi;  budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalarini shakllantiradi va ulardan foydalanadi. budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.

Davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlarning budjet sohasidagi vakolatlari quyidagilar:  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining loyihalarini tayyorlaydi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga kiritadi;  davlat maqsadli jamg’armalarining mablag’lari bo’yicha xarajatlar smetalarini, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirishlarni ro’yxatdan o’tkazadi;  davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari daromadlari prognozini davlat soliq xizmati organlari va bojxona organlariga yilning har choragida etkazadi;  Budjet Kodeksining 149-moddasida nazarda tutilgan tartibda davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga o’zgartirishlar kiritish bo’yicha takliflar tayyorlaydi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritadi;  davlat maqsadli jamg’armalariga majburiy to’lovlar va boshqa tushumlar to’liq hamda o’z vaqtida tushishi ustidan monitoringni amalga oshiradi;  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etadi;  davlat maqsadli jamg’armalari mablag’laridan maqsadli foydalanilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ijro etish jarayonida tushumlarni ko’paytirish bo’yicha qo’shimcha zaxiralarni aniqlaydi;  davlat maqsadli jamg’armalarining xarajatlari maqbullashtirilishini amalga oshiradi;  davlat maqsadli jamg’armalarining Yagona g’azna hisobvarag’i va boshqa bank hisobvaraqlaridagi mablag’larini boshqaradi;  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosining budjet hisobini yuritadi; davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining daromadlari va xarajatlari balansliligiga ta’sir ko’rsatuvchi normativ-huquqiy hujjatlarni moliyaviy va iqtisodiy ekspertizadan o’tkazadi.

Davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlar qonun hujjatlariga muvofiq budjet sohasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. Budjet tizimini boshqarishda yuqori va quyi budjetlar o’rtasidagi munosabatlarni tashkil qilish va tartibga solish muhim ahamiyatga ega. Bu munosabatlarni qonun bilan tartibga solish maqadida Budjet kodeksida daromadlarni budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida qayta taqsimlash yo’llari, qaysi daromadlarni qaysi budjet bo’g’iniga tushishi, qaysi xarajatlar qaysi Budjetdan amalga oshirilishi belgilab berildi. Bu budjet munosabatlarini tartibga solishda muhim qonuniy asos bo’lib xizmat qilmoqda. Xorij davlatlari misolida ko’radigan bo’lmak, Amerika Qo’shma Shtatlarida budjet tizimini boshqarish bir muncha farq qiladi, bunga asosiy sabab ularning shtatlarga bo’linganligi va shtatlarning mustaqil budjet siyosatini yuritishidadir. AQSh shtatlari budjetining har bir shtatda budjet siyosatining mustaqil tarzda yuritilishi, ya’ni shtatlarning daromadlari va xarajatlarini o’zlari qabul qilishlari va shtatlarda daromadlar manbalarni o’zlari shakllantiradilar. Shtatlar budjeti AQShning oliy organi, ya’ni Kongressga yillik hisobotlarini topshiradilar va Prezident tomonidan tasdiqlanadi. Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublikaning markaziy moliyaiqtisodiy organi sifatida O’zbekiston Respublikasining moliyaviy narx siyosatini hayotga tatbiq etadi va uning butun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasining vazifalari va funktsiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy negiz yaratishni, respublika budjetini ishlab chiqish va ijro etishni, uning daromad qismi barqarorligini ta’minlashni, valyuta rejasini tuzish va ijro etishni, pul resurslaridan oqilona va tejab sarflashni ta’minlaydi. Moliya vazirligi respublika budjeti ham daromadlar, ham xarajatlar bo’yicha ijro etilishi uchun, moliyaviy resurslarni umumrespublika ehtiyojlariga safarbar etish ishlarini tashkil etish uchun javob beradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari boshqarmalari va bo’limlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona tizimini tashkil etadi. Moliya vazirligi o’z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar faoliyatini to’g’ridan-to’g’ri yoki o’zi tashkil etadigan organlar orqali muvofiqlashtiradi va yo’naltiradi. Moliya vazirligi tizimiga kiruvchi organlarni boshqarish jarayonida Vazirlik O’zbekiston Respublikasining moliyaviy va narx-navo siyosatini amalga oshirishning birligini ta’minlaydi. Shu maqsadlarda Moliya vazirligi: O’zbekiston Respublikasi moliya tizimi tarkibiga kiruvchi organlar faoliyatini kelishilgan yagona moliyaviy, soliq, valyuta va narx-navo siyosatini shakllantirish ishlarini olib borishga, oltin zahirasini ko’paytirish yo’li bilan O’zbekiston Respublikasining moliyaviy mustaqilligini ta’minlashga, respublika iqtisodiyotini sog’lomlashtirishga, bozor munosabatlarini shakllantirish sharoitida narx-navoni tartibga solishning iqtisodiy usullari rolini kuchaytirishga va aholini ijtimoiy himoya qilishga yo’naltiradi; xalq xo’jaligi va ijtimoiy-madaniy sohani mablag’ bilan ta’minlaydi, respublika mintaqalarining yaxlit ishlab chiqarish va ijtimoiy taraqqiyoti uchun moliyaviy negiz yaratadi; o’z vakolati doirasida respublika moliya tizimi tarkibiga kiruvchi organlar faoliyatini nazorat qilishni tashkil etadi va amalga oshiradi, ular faoliyati usullari va shakllarini takomillashtiradi, mazkur organlar xodimlarining kasb mahoratini oshirish ishlarini muvofiqlashtiradi; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi vakolatiga kiruvchi masalalar bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar, yo’riqnomalar, preyskurantlar va boshqa hujjatlarni tasdiqlaydi va chiqaradi; respublika xalq xo’jaligini, O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik va boshqa davlat muassasalarini, xalqaro birlashmalar va tashkilotlarga a’zolik badallari to’lashni valyuta bilan ta’minlaydi. Moliya vazirligi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashining boshqa qarorlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, mazkur Nizomga va boshqa me’yoriy aktlarga amal qiladi. Moliya vazirligi respublikada moliyaviy faoliyatning huquqiy asoslari mustahkamlanishini ta’minlaydi, qonun loyihalari bo’yicha moliyaviy xulosa beradi va o’z huquqi doirasiga kiruvchi masalalar bo’yicha qonunchilikni qo’llanish amaliyotini umumlashtiradi, bu qonunchilikni takomillashtirishga qaratilgan takliflarni ishlab chiqadi va ularni Vazirlar Mahkamasiga kiritadi, shuningdek, o’z huquq doirasida idoraviy me’yoriy aktlar chiqaradi. Moliya vazirligi o’z faoliyati jarayonida respublikaning moliyaviy manfaatlariga, korxonalar, birlashmalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolarning huquqlariga rioya etilishini, shuningdek, Vazirlik tizimida qonunchilik to’g’ri qo’llanishini ta’minlaydi. Moliya vazirligining budjet tizimini boshqarish bo’yicha vakolatlari, asosiy vazifalari va funktsiyalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 23 noyabrdagi 553-son qarori bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to’g’risidagi Nizom” bilan tartibga solinadi. Mazkur Nizomga muvofiq, Moliya vazirligining budjet tizimini boshqarish bo’yicha vazifalari quyidagilardan iborat:  moliya tizimining, soliq va narx-navo siyosatining O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga faol ta’sir ko’rsatishini, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishini, milliy daromadning, korxonalar va tashkilotlar daromadlarining va boshqa moliyaviy resurslarning o’sishini ta’minlash;  respublikaning moliyaviy resurslarini ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish va fan-texnika taraqqiyotining ustivor yo’nalishlariga jamlash, ijtimoiy rivojlanishni jadallashtirish, ma’lum maqsadga yo’naltirilgan yaxlit xalq xo’jaligi dasturlarini mablag’ bilan ta’minlash, zarur moliya, valyuta rezervlarini tashkil etish;

 moliya, budjet, valyuta va soliqni rejalashtirish va mablag’ bilan ta’minlash usullarini takomillashtirish;  soliq solish, narx belgilash, sug’urta, valyuta-moliya auditorlik va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida qonunchilik va me’yoriy aktlarni ishlab chiqishda qatnashish; (O’zR VM 22.09.2000 y. 365-son Qaroriga muvofiq)  moliya, soliq narx belgilash, sug’urta, valyuta auditorlik va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish.  respublika yig’ma moliya balansining moliyaviy resurslarini shakllantirishning uzoq muddatli va qisqa muddatli istiqbolni belgilashlarini tuzish ishida, shuningdek, umumrespublika maqsadli budjetdan tashqari pul jamg’armalarini shakllantirishda qatnashadi, ularni tashkil etish, foydalanish va miqdorlari tartibi, O’zbekiston Respublikasi mintaqalari tomonidan mazkur pul jamg’armalariga mablag’ ajratish kvotalari to’g’risidagi takliflarni tayyorlaydi;  respublika va mahalliy budjetlarni shakllantirishning yangi usullari asosida hududiy moliya-budjetni, soliqni rejalashtirishni takomillashtiradi;  moliya-budjetni va soliqni rejalashtirish, narx belgilash, xalq xo’jaligi va ijtimoiy-madaniy sohani mablag’ bilan ta’minlash sohasida uslubiy rahbarlikni amalga oshiradi, respublika va mahalliy budjetlardan sarflanayotgan xarajatlar smetasini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etishning umumiy qoidalarini belgilaydi;  amaldagi qonunchilikka muvofiq budjetni tuzish va ijro etish ishlarini tashkil etadi; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining funktsiyalari. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan vazifalarga muvofiq quyidagi ishlarni amalga oshiradi:

 respublika vazirliklari, idoralari va korxonalari tomonidan respublika budjetining ijro etilishini, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va respublikaning boshqa banklari tomonidan budjetning kassa ijrosi qoidalariga rioya qilinishini, shuningdek, banklar tomonidan kapital sarmoyalarni mablag’ bilan ta’minlashni va budjet mablag’lari hisobidan ro’yobga chiqariladigan boshqa tadbirlarni nazorat qilishni amalga oshiradi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan kelishgan holda respublika budjeti ijrosiga tegishli masalalarni hal qiladi;  joriy yilda respublika budjeti va valyuta rejasining bajarilishi yuzasidan hisobot tayyorlaydi va uni Vazirlar Mahkamasiga taqdim etadi;  O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan birgalikda pul muomalasini mustahkamlash, so’mning xarid quvvatini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi, pul daromadlari va aholi xarajatlarining muvozanatliligini ta’minlash bo’yicha zarur chora tadbirlar to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga axborot beradi, respublika davlat ichki zayomlarini chiqarish va ularni tarqatish, shuningdek, lotereyalar o’tkazish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi;  aholini ijtimoiy himoya qilish va qo’llab-quvvatlash tadbirlarini mablag’ bilan ta’minlash manbalarini aniqlaydi va mablag’ bilan ta’minlaydi;  respublika davlat boshqaruv organlarining tashkiliy tuzilmasini yaxshilashga va ularni saqlash xarajatlarini arzonlashtirishga qaratilgan takliflarni ishlab chiqadi;  Budjetni muvozanatlashtirish zaruratidan kelib chiqib, soliqlar tizimini respublikadagi boshqa daromadlarni takomillashtirish, davlat moliya mablag’larini mustahkamlash, korxonalar, birlashmalar, tashkilotlarning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati hamda fuqarolarning tadbirkorlik ishlari uchun eng maqbul moliyaviy sharoitlarni ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqadi;  respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun respublika Hukumati tomonidan xorijiy kreditlar jalb qilish

zarurati bo’yicha ekspertiza o’tkazadi, hujjatlarni rasmiylashtirishda ishtirok etadi, respublika Hukumati tomonidan olingan xorijiy kreditlarning kelib tushishini hisobga olish va nazorat qilishni amalga oshiradi;  O’zbekiston Respublikasining tashqi qarzi o’z vaqtida to’lanishi va tashqi qarz bilan bog’liq ishlar amalga oshirilishini nazorat qiladi;  O’zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlarga beg’araz yordam ko’rsatishi, xalqaro birlashmalar va tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash, O’zbekistonning MDH davlatlari va xorijiy davlatlardagi elchixonalari konsulxonalari, vakolatxonalari va boshqa diplomatik muassasalarini saqlash bilan bog’liq a’mollarni hisobga olishni va ularni mablag’ bilan ta’minlashni amalga oshiradi;  korxonalar, birlashmalar, tashkilotlarning buxgalterlik hisobi va hisobotlari yuzasidan metodologik rahbarlikni amalga oshiradi hamda ularni takomillashtirish chora-tadbirlarini ko’radi; turli darajadagi budjetlarning ijrosi, budjetdagi muassasalar xarajatlar smetasining ijrosi bo’yicha buxgalterlik hisobini yuritish tartibini belgilaydi; O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan birgalikda budjetlarning kassa ijrosi bo’yicha hisob-kitob va hisobotlar shakllarini belgilaydi; balansning hisob-kitob moddalari, qimmatbaho narsalarni qayta ro’yxatdan o’tkazish va natijalarini rasmiylashtirish tartibini belgilaydi, schyotlarning namunaviy rejalarini, buxgalteriya hisobi va xisobotining namunaviy shakllarini, ularni qo’llash va to’ldirish tartibi to’g’risidagi yo’riqnomalarni tasdiqlaydi;  respublika va mahalliy budjetlardan mablag’ bilan ta’minlanadigan korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar va muassasalarning moliya-xo’jalik faoliyatini taftish qiladi va tekshiradi, respublika budjetini tuzish va ijro etish bo’yicha moliya idoralari ishini yaxlit taftish qiladi, zarurat bo’lganda vazirliklar idoralar, birlashmalar, kontsernlar, uyushmalar, mulkchilik shaklidan qat’i nazar korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish qiladi va tekshiradi;

 tugallangan taftish va tekshirish natijalari bo’yicha aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan zarur ko’rsatmalar beradi va boshqalar. Moliyaviy ishlar vazirligini budjet tizimidagi o’rni (Hindiston) Hindistonning nazoratchi bosh auditori A) Kelib chiqishi Buxgalteriya va audit tajribalari Hindlarga tarixiy davrlardan ma’lumdir. Kautilyaning Arshastra asari Mauryan davrlaridagi buxgalteriya va audit faoliyati jarayonlari va mexanizmlarini yaqqol yoritib beruvchi davlat arboblari haqidagi tarixiy kitobdir. Mukerj Guptaning fikriga ko’ra boshqaruvchilar mukammal va tartibli tizimlarni joriy qilishgan ya’ni hozirgi bosh hisobchi lavozimiga o’xshash tarzda buxgalteriya tashkilotini alohida vazifalarga joylashtirib chiqqan va davrlar mobaynida auditda hisob-kitobning amaliy tajribalari saqlanib kelgan. Gupta sulolasi davrida Maurya namoyondalari davrida bo’lgani singari hisob kitoblar saqlanib qolgan va davrlar mobaynida auditga va maqullangani topshirilgan, keyinchalik, hisob boshqarmasi vakili va vazirlar kengashida o’z harakatlari uchun javobgar hozirgi bosh hisobchiga to’g’ri keluvchi keng ravishda talqin qilinganda Patyuoarika deb nomlanuvchi so’zdan foydalanish yuzaga keldi. O’rta asrlarda Dehlida Mushrif va Mustafilar saltanati buxgalteriyaga va auditga javobgar bo’lishgan. Muhgal boshqaruvchilari daromadlarni yig’ish va auditorlik ishlarini olib borishga o’z diqqatlarini qaratishgan. Vazir yoki Devon Muhgal davrida moliya boshqarmasi vakili sifatida faoliyat yuritgan. Shunga qaramay buxgalteriyaning va auditning yangi zamonaviy tizimlarini Hindiston hududida amaliyotga joriy qilinishi Britanlar hukmronligi davriga borib taqaladi. Qirolichaning 1858 yildagi hisobchilarni tayyorlash va yakka tartibdagi auditorlarni tayinlash tog’risidagi qarori Hindiston bosh hisobchilari idorasida yangi lavozimni vujudga keltirdi. 1860 yilda buxgalteriya va auditorlik vazifalari birlashtirildi va bosh auditor singari bosh hisobchi ham qayta shakllantirildi. 1919 yilgi Hindiston hukumat qonuni bosh auditorga yuqori davlat maqomi berdi va

1935 yildagi qonunga ko’ra, 166 dan 171 chi moddagacha bosh auditor idorasini kuchaytirishga qaratilgan. 1950 yil Hindiston konstitutsiyasi mustaqilligidan so’ng bosh auditor bosh nazoratchi auditor deb qayta nomlandi. (B) BNA ning konstitutsiyaviy o’rni BNA ning vazifalari Hindiston konstitutsiyasi va mustaqil konstitutsaviy tashkilot tomonidan belgilanadi. BNA qonun hujjatlari orqali ruxsat etilgan har bir harakatga ketgan har bir sarf-meyori ustidan nazorat qiluvchi shaxsdir. Konstitutsiya BNA mustqilligini kafoltlaydi va hech kimga yon bosmasdan, qo’rqmasdan, mehr oqibat qilmasdan moliyaviy birdamlikni, odamlarni qiziqishini qonunan himoya qilish va qonun bilan mutanosibligiga ko’maklash vazifalarini talab qiladi. BNA ning o’rni Hindiston konstitutsiyasininng 5 qismi va 5 bo’limida 148 moddada keltirib o’tilgan. 1) Hindiston nazoratchi va bosh auditori prezident tomonidan uning qo’li va muhri asosida ma’lum muddatga tayinlanadi va idoradagi o’zini tutishi va faoliyati yuzasidan faqatgina oliy sud tomonidan o’z lavozimidan chetlatilishi mumkin. 2) Nazoratchi va bosh auditor etib tayinlangan har bir shaxs, ishga kirishdan avval prezidentdan avval kimnidir o’z vakili sifatida aniqlaydi va tavsiya etadi va shu shaxs 3 tartibga muvofiq bu shaxs rozilik bildiradi va qasamyod qiladi. 3) Bosh auditor va nazoratchining xizmatining oylik maoshi va boshqa shartsharoitlar qounun orqali Parlament tomonidan belgilab berilishi mumkun va o’zlari hohlaguncha ikkinchi tartib bo’yicha belgilanadi. Shuni inobatga olish kerakki, na Bosh auditorning oyligi na nazoratchining oyligi ishni tark etish, pensiyaga, yosh nuqtai nazaridan nafaqaga chiqish yuzasidan kelishuvdan keyin uning kamchiliklaridan farqlanmaydi. 4) Bosh auditor yoki nazoratchi ishni to’xtatgandan so’ng Hindiston hukumatda yoki boshqa davlat hukumat idoralarida ortiq faoliyatini davom ettira olmaydi. 5) Bu qonun yoki parlament tomonidan yaratilgan qonunlarning amal qilinishi masalasi, shaxslarning Hind auditorlik tashkilotida yoki buxgalteriya boshqarmasida xizmat qilish shart-sharoitlari va Bosh auditorning va

nazoratchining boshqaruv vazifalari nazoratchi va bosh auditor bilan surishtiruv ishlari olib borilgandan so’ng prezident qoidalari asosida ko’rsatib beriladi. 6) Nazortchi bosh auditor idorasining boshqaruv xarajatlari oyliklar, mukofot pullari va nafaqa to’lovlari yoki shaxsning idoradagi xizmati Hindiston barqaror fondi tomonidan to’lanadi. (C) Nazoratchining va bosh auditorning burch va vazifalari Nazoratchi va bosh auditor parlament tomonidan chiqarilgan qonunlar asosida davlat hisob organlari va hisob birlashmasi yoki boshqa davlat organlari bilan aloqada o’z burch va vazifalarini bajaradi bu konstitutsiya amal qilishdan avval, vakil qilib tayinlangan shaxs hisob birlashmasi va davlat hisob boshqarmasi bilan bog’langan tarzda Hindiston hisob boshqarmasi va viloyatlar boshqarmalarida bosh auditor tomonidan tan olinishi bilanoq zudlik bilan bu kabi burch va vazifalarni amalga oshiradi. Hisob birlashmasi va davlat hisob boshqarmasi prezident tomonidan nazoratchi va bosh auditorning taklifi asosida faoliyat yuritadi. 1) Auditorlik hisobotlari. Nazoratchi va Hindiston bosh auditoirning hisob birlashmasiga oid hisobotlari prezidentga ko’rib chiqishi uchun topshiriladi va prezident uni parlamentning har bir palatasiga topshiradi. C) BNA ning majburiyat va vakolatlari Hinsitonning hokimliklari va viloyatlar hisobvaraqalari bilan aloqadorlikda Konsitutsiya boshlanishidan oldin BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat va boshqa davlat vakolatli organlari hisob raqamlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradi va qabul qilingan har qanday qonun Parlament nazorati ostida yoki uning yordamida tayinlanadi va BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat hisobotlari bilan aloqadorlikda Hindistonning Umumiy Auditorlikdan foydalangan holda amalga oshiradi.

Auditorlik bayonoti Hindistonning Moliya va Umumiy Auditorlik Uyushma hisob raqamlariga tegishli bayonotlarni Prezidentga taqdim etadi, Prezident bayonotlarni Parlament Uyiga taqdim etishga tayyorlaydi. Hindistonning Moliya va Umumiy Auditorligi mamlakat hisob raqamlariga tegishli bayonotlarni mamlakat gubernatoriga taqdim etadi. Mamlakat gubernatori bayonotlarni mamlakat qonun chiqaruvchi organiga taqdim etishga tayyorlaydi. D) BNA majburiyatlari, vakolatlari va servis hizmatidagi holati. 1971yildagiga 1976,1984,1987 va 1994 yillarda o’zgartirishlar kiritilgan. Hindistonning Moliyaviy va auditorlik ishlari bo’yicha funksiyasi Hindistonning konsitutsiyasining asosan 149 dan 151 gacha bo’lgan bo’limida keltirib o’tilgan. 149-bo’limda Hindistonning hokimliklari va viloyatlar hisobvaraqalari bilan aloqadorlikda Konsitutsiya boshlanishidan oldin BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat va boshqa davlat vakolatli organlari hisobotlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradi va qabul qilingan har qanday qonun Parlament nazorati ostida yoki uning yordamida tayinlanadi va BNA ayrim majburiyatlarni va vakolatli faoliyatlarni Uyushma, Davlat hisobotlari bilan aloqadorlikda Hindistonning Umumiy Auditorlikdan foydalangan holda amalga oshiradi. Bu o’tish dasturlari mobaynida, Moliya va Umumiy Auditorlik(BNA) ozining majburiyatlari va vakolatli faoliyatlarini 1936 yil Hindiston hukumati tomonidan qabul qilingan (Audit va hisobvaraqalar) buyruq, asosida uyushgan va shtat hisobotlari bilan muvofiqlikda bajarishni davom ettiradi. Bu buyruq 1936-yil Hindiston hukumati tomonidan qabul qilingan (Audit va hisobvaraqalar) buyruq, 1971 yildan Moliyaviy va Umumiy Auditorlik (majburiyat, vakolat va servis holati) qonuni sifatida Parlamentda tasdiqlandi. 1971 yil 15 dekabrda kuchga kiritildi va 1976, 1984, 1987, 1994 yil unga o’zgartirishlar kiritildi. Bu qarorning negizi konstitutsiyaning 148(3) va 149 bo’limida berib o’tilgan. Unga ko’ra (a) BNA servisi sohasida ishlovchilar uchun oylik maosh va boshqa imkoniyatlar va (b) BNA ning majburiyatlari va vakolatlari, Uyushma, Davlat va boshqa davlat

vakolatli organlari hisobotlari va auditorlik hisobotlari bilan aloqadorlikda tayinlanishi keltirib o’tilgan. Davlatning boshqa qonunlari BNA ning yoki vakillarining majburiyatlarini belgilamaydi va ularning vakolatlarini taqsimlamaydi. Shu bilan birga BNA ning majburiyat va vakolatlarini Parlament chiqargan qonunlar asosida tayinlanadi, Davlatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan bu qonunlarga qisqartirish va o’zgartirish kiritilishi mumkin emas. E) BNA ning hisob raqamlar bilan bog’liqlikdagi majburiyatlari: Qonunning 10 dan 12 bo’limigacha Moliya va Umumiy Auditorlik(BNA)ning Uyushma, Davlat va Uyushgan Territoriyalar qonun chiqaruvchi organlar bilan aloqadorlikda hisobotlarni to’plash majburiyatlarini ochib beradi. Bu 10- bo’limning 1-qismida bo’lgan birinchi ehtiyot chorasi prezidentning BNA ga u bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, quyidagicha ko’rsatish mumkin: (i) Uyushma hisob raqamlari (bir marta yoki bosqichma-bosqich bir necha buyruqlar berish orqali), (ii) ma’lum bir servis hisobotlari yoki Uyushma idoralari hisobotlarini to’plash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Bu 10 bo’limning qismida bo’lgan ikkinchi ehtiyot chorasi mamlakat gubernatorining BNA ga, prezidentning birinchi maqullashi va BNA bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, quyidagi (i) Mamlakat hisobotlari (bir marta yoki bosqichma-bosqich bir necha buyruqlar berish orqali), (ii) ma’lum bir servis hisobotlari yoki Mamlakat idoralari hisobotlarini to’plash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Prezidentning BNA ga u bilan maslahatdan so’ng, farmoyish orqali, har qanday toifadagi va o’ziga xos hisobotlarni saqlash mas’uliyati bo’lganidan, yordam berish vakolatiga ega. Prezident 1978-yil 20-iyunda nazoratchi va auditorlarni 1977-1988 yillardan boshlab hukumatning moliyaviy hisobotlarini tayyorlash ma’suliyatini kamaytirish bo’yicha qaror qabul qildi. C&AG ham Prezidentning 1989-yil 10-aprelda ishlab

chiqilgan qaroriga ko’ra 1988-1989-yillardan boshlab Pondicherry hududlari birlashmasining maqsadlari uchun yillik kirim va chiqim hisobotlarini tegishli qoidalar asosida har yili namoyish qilish tayyorgarliklari ma’suliyatidan ozod qilindi. Prezidentning 27-iyun 1989 yildagi qarori va Gao shtati Gubernatori tomonidan ishlab chiqilgan qarorga muvofiq u ham 1988-1989 yillardan boshlab Gao shtati maqsadlari uchun yillik kirim va chiqim hisobotlari va tegishli qoidalar asosida har yili taqdim etish javobgarliklaridan ozod qilindi.Yuqoridagi hujjatlarga muvofiq Bosh auiditor va nazoratchi moliyaviy hisobotlarni tayyorlash majburiyatidan ozod qilinganligi haqida qayd etilgan lekin u Prezident, Gubernator, Administrator oldida Parlament, Shtat qonunchiligi asosida hisobot topshirishga javobgar hisoblanadi. Prezidentning ilgari qabul qilingan Bosh auditor va nazoratchi to’g’risidagi qaroriga asosan bosh auditor va nazoratchi shtatlarning moliyaviy hisobotlarini tayyorlash ma’suliyatidan ozod qilinishi talab etilgan. Bosh auditor va nazoratchi majburiyati bilan bog’liq aktning 12 bo’limi ular hukumat birlashmasiga, shtat hukumatiga va hududiy birlashmaga moliyaviy hisobot tayyorlashda qonun chiqaruvchi organlar bilan ma’lumot berish va yordam berish bilan bog’liqdir. BNAning audit bilan bog’liq vazifasi aktning 13,21,23 va 24 bo’limlarini o’z ichiga oladi. Aktning 13 bo’limi BNA dagi vazifasi Hindistonning jamlanma fondidan, har bir shtat va har bir qonun chiqauvchi organlarga ega bo’lgan hududiy birlashmalardan ajratiladigan xarajatlarni audit qilish va hisobotlarda ko’rsatilgan mablag’larni qonuniy asosda va murojaat etilgan xizmat yoki maqsadlar uchun to’g’ri taqsimlanganligi va hukumat boshqaruviga xarajatlarni mos kelishini aniqlashdir. Xarajatlar auditi quyidagilarni o’z ichiga oladi: -fond ta’minoti auditi; -doimiy audit; -mulk auditi; -samaradorlik-mahsuldorlik auditi; -tizimlar auditi.

Hisobotlarning aniq va to’liq tekshirilishi to’lov dalillari va voucher haqiyqiyligida namoyon bo’ladi. Fond ta’minoti auditining maqsadi hisobotlarda ko’rsatilgan mablag’larni qonuniy asosda to’langan yoki murojaat qilingan xizmat yoki maqsadlar to’g’ri taqsimlanganiga ishonch hosil qilish hisoblanadi. Hukumat birlashmalarining, shtat hukumatlarining va hududiy birlashma hokimyatlarining o’zlashtirma hisobotlari tegishli hukumatlar tomonidan tuziladi va saqlanadi. Nazoratchi va bosh auditor tomonidan ko’rib chiqiladi va audit qilinadi. Qolgan shtat hukumatlarining o’zlashtirma hisobotlari yuqorida qayd etilgan hisobotlar yordamida nazoratchi va bosh auditor tomonidan tuziladi va saqlanadi. Bu audit jarayonida xarajatlarning hukumat boshqaruviga mos kelishida namoyan bo’ladi (Doimiy audit). Audit mulkni ijro etish harakatini ham tekshiradi va mulk xarajatlaridagi halollik, iqtisodiy va qonunchilik belgilari, xarajatlar sabablari, yo’qotishlar, behuda va foydasiz xarajatlar to’grisidagi mulohazalar va ularni rasmiylashtirilishini ko’rib chiqadi (Mulk auditi). Samaradorlik va mahsuldorlik auditi rivojlantirish dasturlarining bajarilish samaradorligi va jarayonini har tomonlama baholash hisoblanadi. Bu audit qay darajada va baholash va soliq yukini aniqlashda urinib ko’riladi, ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlar ko’rib chiqiladi, erishilishi kerak bo’lgan narx darajasi; bo’lim yoki agentlik qay darajada o’zining moliyaviy majburiyatlarini bajaryabdi va ularning iqtisodiy faoliyati dasturga muvofiq amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish. Tizimli auditda tashkilot va tizimlar boshqarish, hisob berish, hisoblash va ichki nazorat tahlil qilinadi va sifat standartlari va ijro etish baholanadi. Actning 13 bo’limida nazoratchi va bosh auditor birlashmaning, shtatlarning va qonun chiqaruvchi organlarga hududiy birlashmaning barcha operatsiyalari auditlashi hamda tasodifiy fondlar va ijtimoiy hisoblarga bog’liq va savdo ishlab chiqarish, foyda, yo’qotishlar hisobotlari va balans varaqasi, boshqa qo’shimcha hisobotlar birlashmalar, shtat yoki hududiy birlashma bo’linmalarida saqlanishi va auditlanishi qayd etilgan. 13 bo’limda nazoratchi va auditor

tamonidan audit qilingan hisobotlar, operatsiyalar, xarajatlar haqida hisob berish ham nazoratchi, auditor vazifasi hisoblanadi. G’aznachilik O’zbekiston Respublikasi Moliya azirligi tarkibidagi davlat ijroiya organi hisoblanadi. 3-rasm. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining tashkiliy tuzilishi G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliyalashtirish respublika budjetidan amalga oshiriladi. Davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot G’aznachilik tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladi. Davlat budjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi G’aznachilik tomonidan, shuningdek, davlat soliq va bojxona xizmati organlari, budjet tashkilotlari hamda davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlar tomonidan davlat budjetining g’azna ijrosi buxgalteriya hisobining yagona hisoblar rejasi va budjet tasnifi asosida tashkil etiladi hamda amalga oshiriladi. Davlat budjeti g’azna ijrosining buxgalteriya O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi G’aznachilik markaziy apparati Viloyatlar bo’yicha G’aznachilik Boshqarmalari ta )(12 Toshkent sh ahri bo’yicha G’aznachilik Boshqarmasi Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi G’a znachiligi Tumanlar va shaharlar bo’yicha G’aznachilik b o’ limlari

hisobi yagona hisoblar rejasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. G’aznachilik yuridik va jismoniy shaxslarga ular tomonidan ortiqcha to’langan soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlar summalari, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda yagona g’azna hisobraqamidan yoki G’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridan qaytarilishini amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi budjet Kodeksiga, shuningdek, turli darajadagi davlat boshqaruvi o’rtasida tushumlar taqsimotini tartibga soladigan boshqa qonunlarga muvofiq, G’aznachilik tushumlarni turli darajadagi budjetlar o’rtasida taqsimlash uchun javobgar hisoblanadi. G’aznachilik belgilangan budjet tasnifiga muvofiq, barcha davlat tushumlarini ularning aniq ro’yxati bo’yicha yagona g’azna hisobraqamida yuritilishini ta’minlaydi, qonun asosida g’aznachilikning yagona hisobraqamidan barcha to’lovlarni amalga oshirishga G’aznachilik javobgar hisoblanadi. Davlat moliyasini isloh qilish, davlat budjetining g’azna ijrosini joriy etish, budjet mablag’larini boshqarish va ularning shakllanishi va ishlatilishini nazorat qilish jarayonlari mukammallashib, takomillashib bormoqda. Bu jarayonlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat Budjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ- 594son (28.02.2007) Qarorining qabul qilinishi muhim qadam bo’lib xizmat qildi. Prezident Qarorining ijro etilishi doirasida Moliya vazirligi huzuridagi “Davlat Budjetining g’azna ijrosini tatbiq etish va uslubiyoti boshqarmasi” hamda mahalliy moliya organlarining g’aznachilik bo’linmalari negizida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat Budjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-594-son (28.02.2007) Qarori bilan Moliya vazirligi G’aznachiligi zimmasiga quyidagi asosiy vazifalar yuklatildi:

davlat Budjetining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni turli darajadagi Budjetlar o’rtasida taqsimlash, Budjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va davlat Budjeti ijrosi to’g’risida hisobot tuzish;  davlat Budjeti mablag’larini yagona g’aznachilik hisobraqami, shuningdek tegishli Budjetlar daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g’aznachilik hisobraqamlarini joriy etish orqali boshqarish;  Budjet tashkilotlarini, shu jumladan, mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo’naltiriladigan Budjet mablag’laridan foydalanishni maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlani-shini, ularning maqsadga muvofiqligi va narx-navo echimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish;  xarajatlar smetasi va ro’yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida Tovar (ish, xizmat) lar etkazib beruvchilarning bevosita hisobraqamlariga budjet mablag’lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig’i bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish orqali to’lov intizomiga so’zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash;  davlat budjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish, davlat budjeti ijrosi haqida axborot yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish; Germaniya Federativ Respublikasida davlat moliyasining oliy nazorat organi bo’lib, Federal hisob palatasihisoblanadi. Budjet ijrosi hisoboti Moliya vazirligidan parlament va hisob palatalariga yuboriladi. Hisob palatasining xulosasidan keyin, parlament budjet ijrosi to’g’risidagi qonunni tasdiqlaydi. Qonun chiqaruvchi qo’mitalardan ekstensiv foydalanish butun bir qo'mitasi amaliy emas holda harakat qilishda muhim hisoblanadi, lekin komissiya tuzilmalar parchalanishiga kiritiladi. Qo’mitalar o’zlarining huquqlari doirasida kichik qonun chiqaruvchi organlar hisoblanadi. Qo’mita tuzulmalari barqarorligini hisobga olgan

holda AQSH Deputatlar palatasida 435 nafar azo va Senatida esa 100 nafar a’zolar mavjud. Shtatlar ichida yangi Hamsipair 424 a’zo bilan eng yirik qonun chiqaruvchi hisoblansa Nebraska 49 a’zolar bilan eng kichigidir. 50 ta shtatdan 42 tasida kamida 100 nafardan qonun chiqaruvchi deputatlar mavjud. Ko’p palatali qonun chiqaruvchi organlarda qonunlarni ishlab chiqish har bir palatadagi qarama-qarshi qo’mitalar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday qo’mitalar quyi palata va senatning to’liq a’zoligi orqali ustida deb harakat qilinadigan chiquvchi xarajatlarni xabarini berib boradi. Har ikkala xarajatlar o’rtasida farqlar mavjud bo’lganda, konferensiya qo’mitasi odatda ikkala palata tomonidan boshqatdan qayta tiklangan xarajatlar deb qaraluvchi xabarlarni tayinlaydi. Agar palatalar bir marta bir xil xarajatlarni o’tkazib yuborsa, qonun chiqaruvchi organ gubernator yoki prezident tomonidan maqullanishiga yoki rad etilishiga tayyor turadi. Mahalliy darajada, kam palatalilik ustunlik qilgan joyda budjet qo’mitasi ko’pincha shahar konsulliklari yoki maktab kengashlari kabi to’liq qonun chiqaruvchi organlarga qator tavsiyalar taqdim etish uchun va ijro etuvchi organlar budjet tasdiqini qayta ko’rib chiqish va o’zgartirishlar kiritish uchun asosiy ma’sulyatni o’z zimmasiga oladi.

Adabiyotlar: 1. Malikov T., Xaydarov N. Budjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008, 98b. 2. Srojiddinova Z.X. O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi. T.: «infoCOM.UZ». 2010. 500 b. 3. Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamqulov A.X. Budjet tizimi. O'quv qo'llanma. “VORIS-NASHRIYOT”. 2012. 208 b. 4. O. G'aybullaev, U. O'roqov. O'zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni: O'quv qo'llanma. Toshkent: Baktria press, 2015, 168 b. 5. Public budgeting systems / Robert Lee, Ronald Johnson, and Philip Joyce.9th ed. 2013.- 656 pages 6. Makarand A. Paithankar. Public Budgeting theory and practice. CreateSpace Independent Publishing Platform (4 Jun. 2016) USA

Похожие

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari

Budjet tizimi budjetlari

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari

Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishninig nazariy-uslubiy asoslari