Bozor mexanizmi va uning elementlari - talab, taklif va narx muvozanati - Экономика - Рефераты

Bozor mexanizmi va uning elementlari - talab, taklif va narx muvozanati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.8662109375 KB

Bozor mexanizmi va uning elementlari - talab, taklif va narx muvozanati Reja: 1. B ozor mexanizmi va uning elementlari 2. Bozordagi talab. Talab qonuni 3. Bozordagi taklif. Taklif qonuni 4. Talab va taklif muvozanati

1. B ozor mexanizmi va uning elementlari Bozor – alohida, mustaqil qaror qabul qiluvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda sotuvchi va xaridorlar o‘rtasidagi o‘ziga xos shakl dagi munosabatlar yig‘indisidir. Iqtisodiy resurslar cheklanganligini inobatga olib ishlab chiqarish ni kengaytirish mumkinmi? Ha. Bozor iqtisodiyoti va uni tavsiflash fundamental nima, qanday, kim uchun va qachon ishlab chiqarish kerak degan masalalar turli iqti sodiy tizimlarda turlicha xal qilinadi. Turli tizimlarni tasniflash ikki mezonga asoslanadi :  ishlab chiqarish sohasida ustuvor bo‘lgan mulkchilik shakliga qarab;  iqtisodiy faoliyatni boshqarish va nazorat qilish usuliga qarab quyidagi iqtisodiy tizimlarga ajratish mumkin: An’anaviy iqtisodiy tizim – tabiiy, ya’ni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga asoslanadi. Alohida iqtisodiy subyektning faoliyat yo‘nalishi, uning ishlab chiqarish hajmi, u kishini qaysi ijtimoiy guruhga tegishli ekanligini belgilab beradi. Asosiy iqtisodiy masalalar an’analarga asoslanib xal qilinadi. Za mo naviy jamiyatda an’ana va qadriyatlar faqat insonlarning shaxsiy hayotiga tegishlidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi - xususiy tadbirkorlik, tanlash erkinligi, raqobat muhitiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotida alohida subyekt larning shaxsiy qiziqishlari inobatga olinadi. “Sof bozor iqtisodiyoti” – davlatning iqtisodiyotga aralashuvini, boshqaruvini to‘liq inkor etadi. Davlat faqat “o‘yi n qoidalariga” rioya qilinishini nazorat qilib turadi. Bozordagi subyektlar faqatgina shaxsiy manfaatlari, foydalarini ko‘zda tutib, faoliyat olib boradilar. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim – bozor iqtisodiyotiga teskari tizim bo‘lib, davlat mulkchiligiga asoslanadi, ya’ni barcha vositalar davlatga tegishli bo‘ladi.

Bu iqtisodiyotning xarakterli tomoni, ishlab chiqarishning mono po liyalashuvidir. Buning natijasida ilmiy – texnik taraqqiyot ham to‘xtaydi. Hozirgi kunda hech qaysi mamlakat ushbu uch tizimdan birini yaqqol o‘zida namoyon etmagan. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar da yuqoridagi uch tizimning elementlarini o‘zida mujassam etgan aralash iqtisodiyot ni tanlaydi. Aralash iqtisodiyotda bozor iqtisodiyo tiga faol ravishda davlatning aralashuvi ham qo‘shiladi. Shu o‘rinda bozorning infratuzilmasi va strukturasi (tarkibi)ni alo hi da ko‘rsatish lozim. Infratuzilma – bozorga xizmat ko‘rsatuvchi, uning me’yorda faoliyat borishi, tovar va xizmatlarni xarakatlanishiga yordam beruv chi institutlar majmuasini tashkil qiladi. Infratuzilma o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi : 1. Birjalar (tovar, fond, valyuta) 2. Auksionlar, yarmarkalar 3. Ulgurji va chakana savdo qiluvchi korxonalar 4. Banklar, sug‘urta kompaniyalari, fondlar 5. Mehnat birjasi 6. Axborot markazlari 7. Yuridik kontoralar 8. Reklama agentliklari 9. Auditorlik va konsalting firmalari Bu elementlar bir – biri bilan o‘zaro bog‘liq. Agar ular bir – biri bilan mutanosiblikda rivojlansa, iqtisodiyotda muvozanat bo‘ladi, agar da birorta element beqarorlashsa (masalan, bank sohasi) bozor iqti sodiyotining umumiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bozor tarkibi – alo h ida bozor elementlarining tartib bilan joyla shuvi. Bozor tarkibini turlicha tasniflash mumkin. 1. Bozor munosabatlarining obyektiga qarab: iste’mol tovarlari bozori, xizmatlar, sanoat mahsulotlari, xom – ashyo, qimmatli qog‘ozlar bozori va boshqalar;

2. Bozor munosabatlarining subyektiga qarab: xaridorlar va sotuvchilar bozori; 3. Geografik joylashuviga qarab: mahalliy bozor, jahon bozori; 4. Raqobat muhitiga qarab: mukammal raqobatlashgan bozor, nomukammal raqobatlashgan bozor; 5. Tarmoqlar bo‘yicha: avtomobil bozori, neft bozori; 6. Sotish xarakteriga qarab: ulgurji va chakana bozor; 7. Qonunchilikka muvofiqligiga qarab: qonuniy va noqonuniy bozor, “qora” bozor. Tarixiy tajribaga muvofiq, bozor mexanizmi quyidagi ustunlik larga ega: Bozor – quyidagi shart-sharoitlarni taminlaydi: 1. O‘zgaruvchan sharoitlarga tezda moslashishga yordam beradi. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fan va texnika yutuqlaridan unum li foydalanishni ta’minlaydi. 3. Resurslarni samarali taqsimlaydi. 4. Insonlarning turli ehtiyojlarini yuqori darajada qondirishni yo‘lga qo‘yadi. Shu bilan birgalikda bozor mexanizmi mukammal emas, uning kamchiliklari ham mavjud: 1. Bozor aholi uchun ijtimoiy ximoyani; 2. Ish bilan ta’minlash, doimiy daromadni; 3. Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlamaydi, chunki bozorda sikl li rivojlanish bo‘ladi, ya’ni o‘sish, jonlanish, iqtisodiy pa sayish, inqiroz, infilatsiya, ishsizlik holatlari ham bo‘ladi. Bularning hammasi iqtisodiyotga davlatning aralashuvi kerakli gini ko‘rsatadi. Bozor muvafaqqiyatsizliklari – bozor mexanizmining iqtisodiy resuslarni samarali taqsimlab bera olmaydigan iqtisodiy vaziyatdir. Iqtisodiy nazariyada bozor munosabatlarining uchta subyekti alohida ko‘rsatiladi – Uy xo‘jaliklari, firmalar va davlat.

Uy xo‘jaliklari – moliyaviy masalalarni birgalikda xal qiluvchi, bir tom ostida yashaydigan shaxslardan iborat xo‘jalik birligidir. Uy xo‘jaliklari iste’molchilar sektoriga tegishlidir. Firma – ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanmaydigan, aso siy ishlab chiqarish muammolarini shaxsan o‘zi xal qiladigan iqtisodiy subyektdir. Firma ishlab chiqaruvchi sektoriga tegishlidir. Davlat – keng ma’noda xo‘jalik subyekti va bozorni nazorat qi lish xuquqiga ega yuridik va siyosiy xokimiyat organlari yig‘indisidir. Davlat o‘z faoliyatida jamiyatdagi farovonlik, samaradorlikni oshi rishga xarakat qiladi. 2. Bozordagi talab. Talab qonuni Bozor - xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi o‘ziga xos muno sa batlar tizimini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti xolatining asosiy tushunchalar bo‘lgan talab va taklif orqali aniqlanadi. Bozordagi talab – bozordagi tovar yoki xizmatga bo‘lgan insonlarning ehtiyojini bilvosita ko‘rinishidir. Ehtiyoj biror bir narsaga erishish istagini ko‘zda tutadi. Talab – bu nafaqat istak, balki bozordagi narx bo‘yicha uni olish imkoniyatini bildiradi. Talab – tovar yoki xizmatga bo‘lgan to‘lov qobiliyatli ehtiyojdir. Talab individual va bozor talabiga bo‘linadi. Individual talab alohida shaxsning talabi, ularning jami, bozor tala bini keltirib chiqaradi. Bozor talabini amaliy tahlil qilish, bashoratlar uchun turli usullar dan foydalaniladi. Aksariyat hollarda quyidagilardan foydalaniladi. Xaridorlardan olinadigan so‘rov yoki intervyu . So‘rov – xaridor larning xoxish– istaklarini, ularning moliyaviy imkoniyatlarini aniq lash imkonini beradi. Biroq so‘rov jarayonidagi obyektiv qiyinchi lik lar tufayli aniq m a ’lumotlar olish darajasi past. Ekspert tahlili – mutaxassislar, ekspertlar tomonidan manfaatdor kompaniyalar buyurtmasiga asosan tovarga bo‘lgan talabni, uning di na mikasini aniqlash uchun

amalga oshiriladigan tahlil. Bu usul qim mat usul hisoblanadi, lekin xatolar qilish saqlanib qolinadi. Bozor eksperimenti (tadqiqoti) – yangi parametrlar, yangi narxlar o‘rnatilganda, iste’molchilarni solishtirma taxlil qilinganda tovarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri test qilishni ko‘zda tutadi. Statistik usul - real statistik ma’lumotlarni o‘rganish asosida ma’ lum davr uchun aniq bir tovarga bo‘lgan talab va narxni o‘zaro bog‘ liqligi, talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar tadqiq qilinadi. Talabning hajmini aniqlash uchun, talab hajmi va talab narxi kabi ko‘rsatgichlardan foydalaniladi. Talab hajmi (Q d ) – haridorlar joriy vaqtda, joriy joyda, joriy narh larda xaridorlar sotib olishga tayyor bo‘lgan tovar va xizmatlar xajmi. Talab xajmiga juda ko‘p omillar ta’sir qiladi. Masalan: iste’ molchilarning xoxish-istaklari, ularning daromadlari hajmi, mazkur tovarning bozordagi narxi, potensial xaridorlar soni va boshqalar. Talab narxi (P d ) – joriy vaqtda aniq tovar va xizmatlar uchun xaridorlar tomonidan to‘lanadigan maksimal narx. Agarda bozordagi real narx, konkret iste’molchi talabi narxidan past bo‘lsa, unda ortiqcha iste’molchilar paydo bo‘ladi, mazkur tovar va xizmatlar sotib olayotgan shaxs sof foyda oladi. Talab xajmi va uni aniqlab beruvchi omillar o‘rtasidagi hajm jiha tidan bog‘liqlik talab funksiyasi deb nomlanadi. Talab xajmining bozor dagi narxga bog‘liqligining grafik chizmasi talab egri chizig‘i deyiladi. 10 0 25 0 50 01 0 01 5 02 5 0Narx P Talab D

1-rasm. Talab egri chizig‘i Talab hajmi va talab narxi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik talab qonu ni deyiladi. Bu qonunning mohiyati shundaki, arag biror bir tovar ga bo‘lgan narx pasaysa, unga bo‘lgan talab ortib boradi, tes ka risi, agar narx oshib borsa, talab xajmi pasayadi. Talab qonuni ikki o‘zaro bog‘langan samaralar bilan tushun ti riladi: Daromad samarasi va o‘rnini bosish samarasi. Narxlarni qisqarishi, bir tomondan, real sotib olish qobiliyatini oshiradi. Inson mavjud tovarlarni kamroq, arzonroq, sotib olishi mum kin, shu orqali unda boshqa narsalar sotib olish uchun qo‘shimcha daromad paydo bo‘ladi - daromad samarasi. Boshqa tomondan, insonlar qimmat tovarning arzoni bilan al mash tirishga harakat qiladilar, natijada yana tovarga bo‘lgan talab oshib boradi – o‘rnini bosish samarasi . Talab xajmining o‘zgarishi – tahlil qilinayotgan tovarning bosh qa parametrlari o‘zgarmagan xolatida, hajmining o‘zgarishidir. Talabning o‘zgarishi - bir yoki bir necha narxga bog‘liq bo‘l magan omillar o‘zgarishi natijasida talabning o‘zgarishi. 10 0 25 0 50 0 Miqdo r Q 100 250 5001 0 01 5 02 5 0Narx P Miqdor QTalab D

2-rasm. Talabning o‘zgarishi Talabning narxga bog‘liq bo‘lmagan muhim omillariga quyida gilarni kiritish mumkin: 1. Iste’molchilarning xohish va istaklari; 2. Iste’molchilarning daromadlari; 3. Iste’molchilarning soni; 4. Boshqa tovarlarga bo‘lgan narxlar; 5. Yaqin kelajakdagi iqtisodiy o‘zgarishlar. Bularga mos ravishda tovarni ham shartli ravishda quyidagilarga ajratish mumkin: 1. Neytral tovarlar – asosiy tovarga nisbatan kam darajada ta’sir ko‘rsatuvchi tovarlar. Masalan choy. 2. O‘rnini bosuvchi tovarlar – asosiy tovarga raqobatbardosh bo‘lgan tovarlar. Masalan: kofe o‘rniga choy. 3. To‘ldiruvchi xarakterdagi tovarlar – asosiy tovarni to‘ldi ruv chi tovarlar. Masalan: choy va kofeni to‘ldiruvchi shakar. Insonlarning xaridiga ta’sir etuvchi omillarga qarab, bozor tala bini quyidagilarga ajratish mumkin: - funksional talab , tovarning iste’molchilik sifatlarini taqozo etuvchi talab - nofunksional talab , iste’molchilik xarakteristikalaridan tashqari, boshqa omillarni ham taqozo etuvchi talab. Ommaviy iste’mol samarasi deganda, tovarga bo‘lgan individual talabning oshib borishi natijasida unga bo‘lgan bozor talabi kengayib borishi tushuniladi. Ommaviy iste’mol insonlarni zamondan ortda qolmaslikka ijtimoiy doiraga mos kelishga intilishini ko‘rsatadi. Snob samarasi ommaviy iste’mol qilinayotgan tovarga individual talabning qisqarishi tushuniladi. Bu samara iste’molchilarni ommadan ajra lib turishga xarakat qilishida, individuallikka intilishida ko‘zga tash lanadi. Kamyob san’at asarlari, qimmatbaho sport mashinalari va zamo naviy kiyim-kechaklar snob tovarlari deyiladi. Ularni xarid qi lish, ya gona birlikdagi tovarlarga egalik qilish , individuallikka intilish hisoblanadi.

Ko‘rgazmali iste’mol samarasi bu shunday paradoksal holatki, bunda tovarlarga bo‘lgan talab ularni boshqa (o‘ziga o‘xshash) tovar larga nisbatan yuqori narxda bo‘lganligiga sabab oshib boradi. Bunga sabab bu tovarni yuqori obro‘-e’tiborga ega, elita ko‘rinishida bo‘l gan ligidir. Bu holatni ilk bor amerikalik iqtisodchi Torsten Veblen aniqlagan va o‘z asarida aks ettirgan. 3. Bozordagi taklif . Taklif qonuni Agarda bozordagi iqtisodiy holatni tavsiflovchi taklif ko‘rib chiqilmasa, bozor mexanizmining tahlili bir tomonlama bo‘lib qoladi. Bozordagi talab xaridorlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, taklif sotuv chilar tomonidan o‘rganiladi. Ana shunda, bozor mexanizmi to‘liq tahlil qilinadi va ijobiy natijalarga erishiladi. Taklif - joriy vaqtda bozorda mavjud va sotuvchilar (ishlab chi qaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xiz matlar yig‘indisidir. Taklif xajmi Q s - joriy vaqtda bozorda sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xizmatlar xajmi, soni. Ularning xajmi doimiy ravishda ishlab chiqarish va sotish xajmi bilan bir xil bo‘lavermaydi. Bir tomondan, agar bozordagi narx sotuvchilar tomonidan o‘zlari ning xarajatlarini qoplash maqsadida belgilanadigan bo‘lsa, taklif xajmi real ishlab chiqarishga nisbatan ancha past bo‘ladi. Boshqa tomondan, davlat tomonidan biror-bir tovar yoki mahsulotga o‘rtatib qo‘yilgan yuqori narxlar ishlab chiqaruvchi firmalarda katta qiziqish uyg‘otishi mumkin va bu orqali taklif oshib boradi, biroq, xaridorlar va sotuvchilar xatti-xarakati orqali belgilanadigan sotuv xajmi nis batan past bo‘lishi mumkin. Taklif narxi - joriy vaqtda, joriy joyda, mavjud tovarga sotuvchi tomonidan qo‘yiladigan minimal narx. Bozor kon’yunkturasini tahlili natijasida taklifni bozor va indivi dual taklifga bo‘lish mumkin. Bozor taklifining xajmini alohida ishlab chiqaruvchilar takliflarni mavjud narxlar asosida qo‘shish orqali aniq lash mumkin. Bunda ishlab chiqruvchi tomonidan foydalaniladigan boshqa omillar (resurslar narxi) narxlari o‘zgarmas deb olinadi.

Taklif xajmi nafaqat narxga balki, bozor kon’yunkturasining boshqa parametrlariga ham bog‘liq. Bu bog‘liqlik taklif funksiyasi deb ataladi. Uning grafik ko‘rinishi taklif egri chizig‘i hisoblanadi. 3-rasm. Taklif egri chizig‘i Aksariyat bozorlar uchun taklif egri chizig‘i o‘sib boruvchi xarak terga ega, chunki bozordagi narx qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chi qaruvchi firmalar mazkur tovarni ko‘proq ishlab chiqarish va sotishni istaydilar. Narxlarning yanada yuqorilab borishi firmalarga qo‘shim cha ishchi kuchi olish evaziga o‘z ishlab chiqarishlarini yanada ken gaytirish va daromadlarini oshirishlariga turtki bo‘ladi. Taklif xajmi va narxi o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik tak lif qonuni deyiladi. Agarda biror-bir tovarga bo‘lgan narx o‘sib borsa va bunda boshqa parametrlar o‘zgarmas xolda qolsa, unda mazkur tovarga bo‘lgan taklif xajmi oshib boradi. Taklif qonuni universal xarakterga ega emas, bozor sharoitida ayrim istisnolar ham bo‘lishi mumkin. 100 0 300 0 400 02 8 0Narx P Miqdor QTaklif S 0 2 5 02 8 0Narx P S S 1 250 240

4-rasm. Taklif egri chizig‘i ning o‘zgarishi Taklif xajmining o‘zgarishi – ko‘rib o‘tilayotgan tovarning narxini o‘zgarishi va bozor kon’yunkturasining boshqa omilarining o‘zgarmagan holatida taklif egri chizig‘ining o‘zgarishi tushuniladi. Taklifning o‘zgarishi – tahlil qilinayotgan tovarning narxini o‘z gar mas holatida yuqoridagiga qarama-qarshi, ya’ni, boshqa narxga bog‘ liq bo‘lmagan omillarning o‘zgarishi tushuniladi. Taklifning narxga bog‘liq bo‘lmagan omillariga quyidagilarni ki ri tish mumkin: 1. Ishlab chiqarish xarajatlari 2. Soliqqa tortish darajasi 3. Ishlab chiqrishning texnologik darajasi 4. Ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kutishlari (istiqbollari) 5. Ishlab chiqaruvchilar soni 6. Raqobatchi tovarlarga bo‘lgan narxlar 4. Talab va taklif muvozanati Bozor muvozanati – iqtisodiy subyektlarni qoniqtiradigan va unga xech qanday o‘zgartirish kiritishni talab etmaydigan bozor xolati. Talab yoki taklifning narxga ta’sir ko‘rsatmaydigan omilari ta’siri natijasida muvozanatning birlamchi parametrlari o‘zgarishi va yangi darajaga chiqishi mumkin. Erkin sharoitida bozor mexanizmi muvo zanat shakllangunga qadar narxlar o‘zgarishini ta’minlab turadi. Mu vo zanat nuqtasida tovarning defisiti ham ortiqchasi ham, narxlar tomonidan bosim ham bo‘lmaydi. Real bozor sharoitida talab va taklif doimiy ravishda bir-birini taqozo qilib kelmaydi, biroq muvozanatni ta’minlash tendensiyasi mavjud. 100 0 300 0 400 02 4 02 5 0 Miqdor Q0

5–rasm. Talab va t aklif muvozanati. Bozor muvozanati barqaror deb tan olinadi, agarda bozor o‘zining ichki omillari evaziga oldingi holatiga qayta oish qobiliyatiga ega bo‘lsa. Bu holatda bozorning o‘z- o‘zini boshqarish mexanizmi ishga tushadi. Agar bozor barqaror bo‘lsa, davlat uning faoliyatiga aralashmaydi, agar u izdan chiqsa, davlatning aralashuvi shart va zarur bo‘lib qoladi. Bozorni tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatdiki, bu yerda asosiy omil vaqt omili qisoblanadi. Vaqt omiliga bo‘yicha muvozanatning turli modellari kelib chiqadi. Masalan, statistik va dinamik modellar. Talab va taklif omillarini kompleks tadqiq qilish aniq bir tovar yokii xizmatlar bozorining sifatli tahlilini va bozor kon’yunkturasini qisqa va uzoq muddatli kelajakda bashoratlash imkonini beradi. Q 1P 3Narx P Miqdor Q Profisit . E Q 2 Q 3P 2 P 1 Defisit

Tavsiya etiladigan umumiy adabiyotlar ro‘yhati 1. Pindayk Robert. Mikroiqtisod: Inglizchadan qisqartirib tarjima qilingan/ Pindayk Robert, Rubinfeld Daniel. – T.; 2002. 2. E.Egamberdiev. Mikroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: 2005 y. 3. Экoнoмическaя теoрия: учебник / И.К. Стaнкoвскaя, И.A. Стрелец.- 5-е изд., перерaб. и дoп.–М.:Эксмo, 2010.- 480 стр.- (Пoлный курс MBA) 4. To‘xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qo‘llanma. T. O‘zME. 2004, 96 b. 5. Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b. 6. Вечкaнoв Г.С. Экoнoмическaя теoрия. – спб.: Питер, 2009. – 448 с. 7. Курс микроэкономики: учебник/ Р.М.Нуреев. – 2-е изд., изм. – М.: Норма: Инфра-М, 2010. – 576 с. 8. Сбoрник зaдaч пo микрoэкoнoмике./ к “Курсу микрoэкoнoмики” Р.М. Нуреевa – М.: Нoрмa, 2008. – 432 с. 9. Микроиқтисодиёт: Олий ўқув юртлари учун дарслик / С.С.Ғуломов, Р.Х.Алимов, Б.Т.Салимов ва бошқ.- Т.: “Шарқ”, 2001.-320 б.

Похожие

Talab va taklif nazariyasi. bozor muvozanati

Talab va taklif elastikligi

Yalpi talab va yalpi taklif 2

Talab va taklif - ishlab chiqarish faoliyatining asosi

Yalpi talab - yalpi taklif modeli