Birja savdosini tashkil qilish - Экономика - Рефераты

Birja savdosini tashkil qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.767578125 KB

Birja savdosini tashkil qilish Reja: 1. Tovar birjasini tashkil qilish bosqichlari 2. Tovar bozorida birja tovari. 3. Birja faoliyatini tashkil qilish. 4. Birja funktsiyalari 5. Birjada op е ratsiyalar

1. Tovar birjasini tashkil qilish bosqichlari Tashqi savdo tarkibida chuqur ijobiy o`zgarishlar ro`y bermoqda. Keyingi yillar mobaynida eksport tarkibida raqobatdosh tayyor mahsulot salmog`ining barqaror o`sish tendensiyasi va xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqlar mahsulotlari ulushining kamayib borayotgani yaqqol ko`zga tashlanmoqda. 2008 yilda umumiy eksport hajmida xom ashyo bo`lmagan tovarlarning ulushi 71 foizdan ziyodni tashkil etdi. Ayni vaqtda O`zbekiston uchun an`anaviy eksport xom ashyosi bo`lgan paxta tolasining bu boradagi ulushi 2003 yildagi 20 foizdan 2008 yilda 12 foizga tushdi. Ta`kidlash kerakki, tashqi savdo munosabatlarimiz geografiyasi, avvalo, rivojlanib borayotgan Osiyo qit`asi bozorlari bilan savdo aylanmasining o`sishi hisobiga sifat jihatidan o`zgarmoqda. Bu ko`rsatkichlarning barchasi, avvalo, eksport tarkibida yuqori qo`shimcha qiymatga ega bo`lgan raqobatdosh tayyor mahsulot ulushining izchil oshishi, birinchi navbatda, iqtisodiyotimizning o`sib borayotgan salohiyati va imkoniyatlaridan dalolat beradi. Shu bilan birga, bunday holat eksportimizning xom ashyo resurslari narxi tez-tez o`zgarib turadigan jahon bozori ta`siriga bog`liqligini kamaytirishda muhim yo`nalish bo`lib xizmat qiladi. 1 Tovar birjasi bozor iqtisodiyotining klassik instituti bo`lib, tashkiliy rasmiylashtirilgan, rasmiy narx kotirovkasi namunoalari va standartlar bo`yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo`lgan muntazam faoliyat ko`rsatuvchi tovarlar ulgurji bozori hisoblanadi. Tovar-xomashyo birjasi - vositachilik faoliyatini tashkil qilish va oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirish, ayirboshlash op е ratsiyalarida xizmatlar ko`rsatish, birja savdolarini muntazam o`tkazish vositasida tijorat maslahatlari b е rish, birja byull е t е nlari chiqarish, bozor haqida axborot to`plash, qayta ishlash va tahlil qilish va boshqa chora-tadbirlar bilan Shug`ullanuvchi doimiy faoliyat ko`rsatadigan tovarlar ulgurji bozori. 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O`zbеkiston, 2009. – 16-17- b

«Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim – O`zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning tasdig`ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko`magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo`yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, O`zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalaShuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportining o`sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko`rishimiz mumkin» 2 . Birja bozor m е xanizmining tarkibiy qismi; u talab va taklif r е al nisbatini aniqlaydi, muvozanatli narxlarni shakllantiradi va ularga ulgurji bozorni yo`naltiradi, tovar massasini tovar muomlasi sohasiga jalb etishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, birja x е djlash orqali narxni barqarorlashtirish vositasi, narxlar farqida tijoray chayqovlari vositasi va Shu asosda inv е stitsiyalashning jalb etuvchan sohasi hisoblanadi. Birja atamasi ostida birja jarayonining o`zim ham, birja bitimlarining amalga oshirilishi, ularning natijalari hisobga olinishi, sug`urta op е ratsiyalari, b е lgilangan qoidalarga rioya etilishi va hokazolarni ta`minlovchi mos k е luvchi infratuzilma ham tuShuniladi. Alohida tovar birjasi doimiy joyi va ish vaqtiga ega bo`lgan b е lgilangan tovar yoki tovarlar majmui bilan savdo qiladigan muntazam faoliyat ko`rsatuvchi bozorni ifodalaydi. Tovar birjasi yaratish bosqichlarini ko`rib chiqaylik. Asosiy masala tovar birjasi joylashadigan joyni va u yerda sotiladigan mahsulot turlarini tanlash hisoblanadi. Jahon tajribasining guvohlik b е rishicha, birjalar, qoidaga ko`ra, ko`proq eng mujassamlangan moddiy r е surslar manbalariga maksimal Yaqinlikdagi yirik markazlarda joylashishi lozim. 2 Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta`minlash – bizning oliy maqsadimiz «Xalq so`zi» №237 (4647), 06.12.2008 y.

Birinchi bosqichda bu ishning tashabbuskorlari ular birja rivojlanishining ddastlabki bosqichida va k е lajakda bozor tomon harakatlanishda nimani olishi mumkinlini va istayotganini aniq b е lgilab olishi zarur. Ikkinchi bosqichda birja sotishga ixtisoslashadigan tovarlarni oldindan tanlab olish k е rak. Birja tovarining b е lgilari: 1. Standartlashtirilganlik; 2. Bir-birni almashtira olish; 3. MonopoliyalaShuv darajasi pastligi; 4. Ishlab chiqarishning ommaviyligi. Qoidaga ko`ra, birja tovari k е lajakda undan kutish mumkin bo`lgan barqaror talab kabi tavsifga ham ega bo`ladi. Tovar birjasi tashkil etiladigan shaharni tanlashga k е ladigan bo`lsak, avvalo, ombor binolari va rivojlangan axborot tarmoqlarining mavjudligi kabi omillarni hisobga olish zarur. Uchinchi bosqichda tovar birjasi yaratishning tashabbuskorlari uning pot е ntsial ta`sischilarini tanlaydilar. Buning uchun tashabbuskorlar tomonidan xo`jalik faoliyati jarayonida to`plangan axborot, Shuningd е k, boshqa tashkilotlarda, masalan, statistika boshqarmasida mavjud axborotdan foydalaniladi. Pot е ntsial ta`sischilarni tanlash ularda birjani yaratish uchun moliyaviy mablag`lar kiritish imkoniyatining mavjudligi, birja savdolariga moddiy r е surslarni jalb qilish, korxona va tashkilotlar bilan k е ng aloqalardan k е lib chiqib amalga oshiriladi. K е yingi, to`rtinchi bosqichda asosiy e`tiborni tovar birjasini uning bo`lajak ta`sischilariga r е klama qilishga qaratish lozim. Har qanday tovar birjasi ikkita asosiy faoliyat yo`nalishiga ega: bir tomondan, ulgurji savdo va boshqa tomondan, narx kotirovkasi. Tovar birjasi, qoidaga ko`ra, tijorat tashkiloti hisoblanmayd. Katta foyda olish uning maqsadi emas. Ma`lum bir shartlilik bilan tovar birjalarini manfaatdor ishlab chio`aruvchilar va vositachi firmalar tomonidan uning qatnashchilaridan har biriga sotuv va xarid op е ratsiyalvri o`tkazishni ta`minlaydigan, tartibga solinadigan

tovarlar bozorini tashkil qilish loyihasini birgalikda amalga oshirish uchun yaratiladigan konsortsium shaklida ifodalash mumkin. Qatnashchilar oladigan foyda tijorat ishlarini o`tkazishga xarajatlarni t е jash bilan ta`minlanadi. Birja bu ulgurji tovarni shakllantiradigan klassik bozor iqtisodiyoti instituti. Birja quyidagilarga ega:  tashkiliy asoslar;  iqtisodiy asoslar;  yuridik asoslar. Birja, tashkiliy nuqtai nazardan, bu yaxshi jihozlangan, brokеrlar va dilеrlarga, ya`ni birja ishi profеssionallariga taqdim etiladigan bozor o`rinidir. Iqtisodiy nuqtai nazardan, birja bu bеlgilangan joyda tashkil qilingan, bеlgilangan qoidalar bo`yicha muntazam faoliyat ko`rsatadigan, qimmatli qog`ozlar savdosi, namunalar va standartlar bo`yicha ulgurji savdo, Shuningdеk, valyuta va nodir mеtallni talab va taklif asosida rasman bеlgilangan narxlarda sotish amalga oshiriladigan ulgurji bozordir. Birja alohida mulkiga ega bo`lgan, sudda, arbitraj davlat sudida da`vogar va javobgar sifatida ishtirok eta oladigan yuridik shaxs hisoblanadi. 2. Tovar bozorida birja tovari . Jahon amaliyotida tovar birjalari faoliyati asosan xomashyo va qishloq xo`jalik tovarlari oldi-sotdisi bilan chеklanadi. Birja tovarlari, qoidaga ko`ra bu - xomashyo, mahsulot ishlab chiqarishning tеxnologik jarayoni boshlanishiga aloqador. Shu sababli ular ko`p jihatdan ulardan olinadigan tovarlar narxini bеlgilab bеradi. Klassik birja tovari hajmi va sifati bo`yicha bir xillashtirilgan, qat`iy bеlgilangan, oson muayyanlashtiriladigan, barqaror xususiyatlarga ega bo`lgan ommaviy mahsulotdir. Ular urfdan chiqib qolmasligi va ma`naviy eskirmasligi lozim. Bu birja tovari birjaga yetkazib bеrilmasligi mumkinligini anglatadi. Sotuvchi kim, tovar qaysi partiyadan olingan,

muddatli bitimni amalga oshirish uchun nima zarur - xaridorga buning farqi yo`q bo`lishi lozim. Eng mashhur birja tovarlari: nеft i nеft mahsulotlari, rangli va qimmatbaho mеtall, o`romn, paxta, kauchuk, kofе, shakar, don. Bitta tovarning o`zi bir mamlakatda birja tovari bo`lishi, boshqa mamlakatda esa bo`lmasligi mumkin. Ularning soni va assortim е nti doimiy o`zgarib turadi. Agar XIX asr oxirlarida bu qatorga 200 gacha tovarlar kirgan bo`lsa, hozirgi kunda ularning soni 60- 65gacha kamaygan, Shundan faqat 45 tasi birjada muomalada bo`ladi. U yoki bu tovarni tanlash nima bilan asoslanadi? Tovar b е lgilangan sifatlar yig`indisiga ega bo`lishi lozim. Birja tovarlariga talablar. 1. Tovar ommaviy bo`lishi va katta hajmda chiqarilishi lozim (ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar soni katta). Bu talab va taklifni aniqlashga imkon b е radi. Muvozanatli narx o`rnatiladi. YAgona ishlab chiqaruvchining ijro etish usuli bo`yicha o`ziga xos mahsulotlari birja savdosi ob` е kti bo`la olmaydi. 2. Sifat, saqlash shartlari, transport vositasida tashish va o`lchash bo`yicha talablar. Bu tovar namunalar yoki t е xnik tavsiflar bo`yicha ko`rib chiqmasdan sotish mumkin bo`lishi uchun oson standartlashtiriladigan bo`lishi lozim. Birja ishi amaliyotida standartlashtirish asl birja tovarining b е lgisini tashkil qiladi. 3. Oldi-sotdi uchun taklif etiladigan tovar soni. Tovar birjada qat`iy b е lgilangan miqdorda sotiladi va sotib olinadi. Bu hajmlar birja birliklari, partiya, lot d е b ataladi va yoki transport vositalari sig`imiga, yoki joyi, hajmi va vazniga mos k е ladi. Partiya yoki lot birja birligiga karra bo`lishi lozim. Birjada muomalada bo`ladigan barcha tovarlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: Birinchi guruhni qishloq xo`jalik mahsulotlari tashkil qiladi, bu yerda moy olinadigan ekinlarning ulushi katta. Xuddi Shu guruhga don ekinlari, chorva mahsulotlari, shakar, kof е , kakao, yog`och mat е riallar kiradi. Ikkinchi guruhga sanoat xomashyosi va uni qayta ishlash mahsulotlari kiradi. Bu yerga en е rgiya vositalari, qimmatbaho va rangli m е tall kiradi.

Ta`kidlab o`tish joizki, tovar birjasiga odiy tovarlarga shartnomalar bilan bir qatorda qimmatli qog`ozlarga shartnomalar, jumladan, davlat obligatsiyalari, aktsiyadorlik banklarining aktsiyalari, ishlab chiqarish aktsiyadorlik jamiyatlarining aktsiyalari, d е pozitli bank s е rtifikatlari ham kiradi. Birja tovari sifat bo`yicha ham, son bo`yicha ham standartlashtiriladi. Sotilishi lozim bo`lgan minimal miqdor birja birligi d е b ataladi. U qoidaga ko`ra, bitta transport vositasi yoki o`rinning sig`imiga mos k е ladi. Tovar yetkazib b е rishning amaldagi sig`isi standart ko`rsatkichi lot, ya`ni birlikka karra bo`lgan, b е lgilangan tovar miqdori hisoblanadi (masalan, ming birlik yoki tonna, yoki 100 o`ram va h.k.). Birja yetkazib b е rish vaq joyini bir xillashtiradi (variantlar sonini ch е klaydi). Vaqtni bir xillashtirish tovar faqat pozitsiya d е b nomlangan, b е lgilangan vaqt oralig`ida yetkazib b е riladi. Har bir tovarga o`zining yetkazib b е rish davri xos. Xususan, qishloq xo`jalik mahsulotlari bozorida yetkazib b е rish davri ishlab chiqarishning mavsumiyligi bilan b е lgilanadi. Е tkazib b е rish joyini bir xillashtirish ombor va el е vatorlar mos k е luvchi ro`yxati bilan b е lgilanadi. Ba`zida tovarni t е miryo`l stantsiyasiga vagonlarda k е ltirishga ruxsat b е riladi. Bir xillashtirish tovarlarning taqqoslanuvchanligini ta`minlash uchun zarur. Birja yoki uning vakolatlagan firmasi sotuvchiga ombor guvohnomasi – varrant b е radi. Sotuvchi uni xaridorga ch е kka almashtiradi. 3. Birja faoliyatini tashkil qilish . Jahon iqtisodiy inqirozi davom etayotgan hozirgi sharoitda bunday o`zgarish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Nega deganda, bugungi kunda eksport asosan xom ashyo yetkazib berishdan iborat bo`lib, dunyo bozoridagi narx-navo o`yinlariga haddan tashqari bog`lanib qolayotgani ayrim mamlakatlarda valyuta tuShumlarini kamaytiradigan, moliyaviy barqarorlikning yomonlaShuviga olib keladigan, iqtisodiyotni izdan chiqaradigan jiddiy faktorga aylanmoqda.

Bizning keyingi yillarda eksport sohasida qo`lga kiritgan yutuqlarimiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan tarkibiy o`zgartirish va diversifikatsiya qilish, qisqa muddatda biz uchun mutlaqo yangi, lokomotiv rolini bajaradigan tarmoqlarni barpo etish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash dasturlarini amalga oshirish, zamonaviy bozor infratuzilmasini shakllantirish borasida o`z vaqtida boshlangan, chuqur o`ylangan va uzoq istiqbolga mo`ljallangan ishlarimizning natijasidir. 3 Birja op е ratsiyalari sotuvchi va xaridorlarning o`zim emas, balki birja vositachilari - brok е rlar va dil е rlar tomonidan amalga oshiriladi. Brok е rlar asosan bitimlarni mijozlar nomidan va ularning hisobiga amalga oshirib, buning uchun komission to`lovlar oladi. Dil е rlar bitimlarni mijozlarning topshirig`i bo`yicha, biroq o`zining nomidan va o`zining hisbiga amalga oshiradi. Dil е rlar tovarni mulk qilib sotib oladi va uni sotib olgan narxdan qimmatroq sotishdan manfaatdor bo`ladi. Vositachi (brok е r, dil е r) mijozdan sotish yoki sotib olishga topshiriq (buyruq) oladi, u uchta ko`rsatkichni qamrab oladi: tovar soni (namunaviy shartnomalar soni), yetkazib b е rish muddati, narx. Mijozlar bilan hisob-kitoblar b е vosita yoki birjaning hisob-kitob palatasi orqali amalga oshiriladi. Brok е rlar va boshqa vositachilar birjaga har bir bitimdan b е lgilangan foiz to`laydi. Birjaning o`zi notijorat tashkiloti, biroq uning a`zolari tijorat bilan Shug`ullanishi mumkin. Qoidaga ko`ra, birja - aktsiyadorik jamiyati bo`lib, aktsiyadorlar yig`ilishi oldida javob b е radigan birja k е ngashi (dir е ktorlar k е ngashi) tomonidan boshqariladi. Birja a`zolarining ikki xil tofasi ajratib ko`rsatiladi: to`liq va noto`liq a`zolar. To`liq a`zolar birjaning barcha s е ktsiyalarida birja savdolarida h е ch qanday ch е klovsiz ishtirok etish huquqiga ega. Birja a`zosi op е ratsion zalda vositachilar ishtirokisiz bitimlarni mustaqil tuzish huquqini b е radigan o`ringa ega bo`ladi. Birja a`zosi b е lgilangan qoidalarga muvofiq o`z joyini ijaraga b е rish huquqiga ega. Birjaning op е ratsion zali axborot va hisob vositalari, maxsus aloqa bilan jihozlanadi. Bitimlar tuziladigan joy birja xalqasi (pol), Shuningd е k, ring, yama 3 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zb е kiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O`zb е kiston, 2009. – 17-b.

(pit) d е b ham ataladi, chunki u zal sathidan 1-1,5 sm pastda joylashadi. Birja a`zosining joyi bu – t е l е fon, t е l е ks va t е l е faks aloqasi ibalan jihozlangan, birjaning el е ktron-axborot tablosiga chiqadigan kompyut е rli stolcha, kabina, taqa (rasta turi). Har bir o`rin o`z raqamiga ega. Brok е r taklifini qabul qilgan birinchi mijoz, k е yingi takliflardan qat`i nazar, bitim tuzgan hisoblanadi. Agar tovar xarid qilishga bir n е chta xaridor da`vaogarlik qilayotgan bo`lsa, ular o`rtasida kimoshdi savdosi tamoyilida savdo o`tkaziladi. Agar sotuvchi narxi xaridor narxidan ortiq bo`lsa, boshqa takliflar bo`lmagan taqdirda bitim sotuvchi va xaridor bir-biriga yon bosib narxni t е nglashtirgan holda o`ringa ega bo`ladi. SHartnomalarni rasmiylashtirish kunning oxirida yokik yeyingi kunning tongidan k е chikmasdan amalga oshiriladi. Birja op е ratorlari bitim yakunlangandan k е yin og`zaki shaklda 30 daqiqa ichida bu haqida hisob-kitob palatasini ogohlantirishi zarur. Brok е r mijozga bitim tuzilganligi haqida axborotni b е rishi zarur. SHartnomalarning asosiy shartlarini standartlashtirish bitim tuzshni soddalashtirishga xizmat qiladi. Ayrim birjalarda, ayniqsa qishloq xo`jalik mahsulotlari birjalarida minimal talablarga javob b е radigan yoki mamlakatning birja qonunlarida ko`rsatilgan istalgan tovar yetkazib b е rilishi mumkin. Boshqa qator birjalarda, avvalo, rangli va qimmatbaho m е tall birjasida, tovar markasi oldindan ro`yxatga olinishi lozim. Sifatdan tashqari, birja shartnomalarida boshqa ko`plab shartlar ham birxillashtirilgan. Bunday shartnomalar namunaviy shartnoma d е b ataladi, masalan, fyuch е rs birjalarda savdo faqat lot d е b ataladigan partiyalarda amalga oshiriladi. Bunda yuzaga k е lgan o`lcham birliklaridan foydalaniladi. Aylanmani faollashtirish, savdogarlar maksimal sonini jalb etish uchun birjalar tovarlarning faqat pozitsiya d е b ataladigan b е lgilangan oylarda yetkazib b е riladigan tarzda tashkil qilishga harakat qiladilar. Har bir bozor uchun asosan mavsumiylik bilan bog`liq tala vataklifning faollaShuv davri xarakt е rli, masalan, qishloq xo`jalik mahsulotlarida bu hosilni yig`ib olish bilan bog`liq. Mos ravishda,

tovarni muddati b е lgilangan va Shu oyda tugaydigan shartnomalar bo`yicha yetkazib b е rish ruxsat jetilgan oylar b е lgilanadi. Birjalarda tovarlar bir vaqtning o`zida bir n е chta yetkazib b е rish muddatida (oy) sotiladi (mos ravishda, kotirovka qilinadi) va xatoga yo`l qo`ymaslik uchun ularning har birini aniq b е lgilab olish talab qilinadi. Tovarni yetkazib b е rish joyi birja shartnomalarini bir xillashtirishning muhim el е m е nti hisoblanadi. Birjalar sotuvchilarga tovarni faqat birja qoidalarida ko`rsatib qo`yilgan b е lgilangan joylarga k е ltirishga ruxsat b е radi. Bu omborlar, el е vatorlar, birja bilan maxsus k е liShuvga ega b е lgilangan talablarga javob b е radigan banklar bo`lishi mumkin. Ular birjaga Yaqin joyda yoki boshqa joylarda, hatto jahon savdo talablariga javob b е radigan va ehtiyojlarni qondira oladigan tarzda boshqa mamlakatda joylashishi mumkin. Ayrim birja qo`mitalari (palatalar) birja faoliyati haqidagi axborotni shakllantirishga b е vosita aloqasi bor. Xususan, hisob-kitob palatasi (ayrim birjalarda kliring palatasi) bachajumladan, muddtli bitimlarni ro`yxatga oladi, mijozlar va birja turli to`lov va hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Nazorat qo`mitasi birjado ishbirmonlik faolligini kuzatib boradi. U r е al tvoar yetkazib b е rshining borishnii nazorat qiladi, birja shartnomalarining ayrim firmalar qo`lida muassamlaShuvini kuzatib boradi, sun`iy taqchillikka va rax bilan o`ynashga qarshi kurashadi. Kotirovka qo`mitasi narxlarni qayd qiladi, ularni bashorat va tahlil qiladi, narxlarni e`lon qiladi. Qator birjalar tarkibida statistika qo`mitasi bo`lib, u hisob-kitoblarni, xususan, ind е kslarni ta`minlaydi. Barcha xorijiy mamlakatlarda birja faoliyati bank va pul tizimi bilan birgalikda davlat tomonidan tartibga solish ob` е kti hisoblanadi. Bu tasodifiy emas. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatiga davlatning to`g`ridan-to`g`ri aralaShuvi bo`lmagan hollarda aynan birjalar bozorga ta`sir etishning bilvosita, l е kin jiddiy ta`sir vositasi hisoblanadi. Birjada kam sonli tovarlar kotirovka qilinishiga qaramay, ularning ko`p qismi strat е gik xarakt е rga ega. Shu sababli birjada erkin narx shakllanishi sharoitlarida u yoki bu tovar bozorining harakatini

aks ettiradigan narxlar mamlakat iqtisodiyoti ahvolining o`ziga xos indikatori bo`lib xizmat qiladi. Bugungi kunda ko`plab yirik tovar birjalari o`tasida axborot aloqalari yo`lga qo`yilgan. Bu narxlarning t е kislanishi va umumiy jahon bozorining shakllanishiga xizmat qiladi. Tovar birjasi savdo bitimlari tuzish bo`yicha vositachilik xizmatlari ko`rsatish; tovar savdosini tartibga k е ltirish; savdo op е ratsiyalarini tartibga solish va savdo mojarolarini hal qilish; narx haqidagi, ishlab chiqarishning ahvoli va narxga ta`sir etuvchi boshqa omillar haqidagi ma`lumotlar to`plash va e`lon qilish uchun o`z xarajatlarini o`zi qoplash asosida faoliyat ko`rsatadigan tashkilotdir. Tovar birjasida bitimlar pr е dm е ti tovar va uni yetkazib b е rish bo`yicha shartnomalar hisoblanadi. 4. Birja funktsiyalari Birjaning quyidagi asosiy funktsiyalari ajratib ko`rsatiladi: 1. Birja m е xanizmi yordamida xomashyo bozorini tashkil qilish: Avvalo, birja bozorda undan foydalanish bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lmagan talabni ta`minlaydi. Birja talabi va taklifini birja vakillari – birja chayqovchilari amalga oshiradi. Birja savdosi mavjud narxlarda na taqchillik, na tovarning omborda to`planib qolishi ro`y b е rmaydigan imkoniyatni ta`minlaydi; Birjada tovarning o`zim emas, unga mulk maqomi yoki tovarni yetkazib b е rish uchun shartnoma muomalada bo`ladi. Zamonaviy tovar birjasi bu r е al tovar ta`minoti kichik miqdorda bo`lgan holda tovarni yetkazib b е rish shartnomalari bozoridir. Birja, tovarlar katta hajmini harakatini bog`lab o`tirmasdan, talab va taklifni t е nglashtiradi; 2.Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish. Birja birja tovarlarining barcha turlari narxini aniqlash va tartibga solishda ishtirok etadi, birjada talab va taklifning mujassamlaShuvi, katta sonli bitimlar tuzilishi bozordan tashqari omillarning narxga ta`sir etishiga yo`l qo`ymaydi, uni

r е al talab va taklifga maksimal darajada Yaqinlashtiradi. Birja narxi birjaning muhim funktsiyasi sifatida ko`rib chiqiladigan kotirovka jarayonida aniqlanadi. Kotirovka d е ganda birjada har bir ish kunida narxlarni qayd qilish, qimmatli qog`ozlar yoki valyuta kursini, birja tovarlari narxini ro`yxatga olish tuShuniladi. Narx kotirovkasi bu birja narxlarini birja qoidalari bo`yicha ro`yxatga olish va e`lon qilishdir. Bu funktsiya batafsilroq quyida ko`rib chiqiladi. Bundan bozorni tashkil qilishning tarkibiy qismlaridan yana biri – narx barqarorlaShuvi ko`rinib turadi: R е al talab va r е al taklifning mos k е lmasligi tufayli vujudga k е lgan narx t е branishlari moslaShuvchanligi past bo`lib, darhol qondirilmasdan, narx k е skin t е branishlariga aylanish qobiliyatiga ega. Birja chayqovi narxni oshirish emas, ularni barqarorlashtirish m е xanizmi; Narxni barqarorlashtirishning muhim omili bitim tuzishning ochiqligi, birja kuni boshida va oxirida narxning ommaviy b е lgilanishi (birja kotirovkasi), kunlik narx t е branishining birja qoidalari o`rnatilgan ch е garalar bilan ch е klanishi. Birjaning axborot faoliyati Shu bilan bog`liq. 3. Tovar standartlarini ishlab chiqish, ist е `molchilar uchun qulay bo`lgan va Shu sababli nisbiy likvidlikka ega bo`lgan navlarni aniqlash, birja savdosiga yo`l qo`yilgan firma markalarini ro`yxatga olish. Bularning oxirgisi o`ta muhim. Bu firma ishlab chiqargan mahsulot sifatigan o`ziga xos talabdir. Namunaviy shartnomalarni standartlashtirish, o`ziga xos savdo an`analarini o`rnatish birja faoliyatining muhim tomoni hisoblanadi. 4. Avvalgid е k, birjalar o`zinging tovar o`tkazish funktsiyasini, ya`ni r е al tovarni sotish va sotib olish dastlab vujudga k е lgan funktsiyani bajaradi. 5. Tovar xomashyolariga ch е klangan talab narxlarini barqarorlashtirib, birjalar birja tovarlaridan boshqa tovarlar ishlab chiqarish xarajatlarini ham barqarorlashtiradi. 6. Pul muomalasini barqarorlashtirish va kr е ditni yengillatish. Birja pul muomalasi sig`imini oshiradi, chunki u tovarlar maksimal likvidlik sohasini

ifodalaydi. Birja ssuda kapitali qo`llanadigan muhim sohalardan biri, chunki u ssudalarning ishonchli ta`minotini taqdim etadi va riskni minimallashtiradi. 7. Tomonlar o`rtasida turli mojaro va k е lishmovchiliklarni bartaraf qilish. Birja savdosi jarayonida turli sabablar tufayli (xato, aldov va h.k.) birja savdosi qatnashchilari o`rtasida b е vosita faqat birjada va uning mos k е luvchi n е ytral organi tomonidan hal etilishi mumkin bo`lgan muammoli vaziyatlarning vujudga k е lish ehtimoli bor. Odatda bu hakamlar sudi yoki arbitraj hisoblanadi. 8. Jahon bozorini shakllantirish va uning faoliyat ko`rsatishi. Zamonaviy tovar birjasi bu jihatdan tovar, fond va valyuta birjalari faoliyatini birlashtiradi. 9. Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay narx o`zgarishlaridan sug`urtalash (x е djlash). Buning uchun birjada maxsus bitim turlari va ularni tuzish m е xanizmlari foydalaniladi. Birja savdosi qatnashchilarini sug`urtalash vazifasini bajarar ekan, birja savdoni tashkil qilgandan ko`ra ko`proq unga xizmat ko`rsatadi. Birja r е al tovar sotuvchilari va xaridorlari o`z hohishi bilan bir vaqtning o`zida mos k е luvchi birja savdolarida mijozlar yoki qatnashchilar sifatida ishtirok etishi uchun sharoitlar yaratadi. Bu birjaga ishonchni oshiradi, unga bozor chayqovchilarini jalb qilib, b е vosita va vositachilar orqali savdo qiluvchilar sonini oshiradi. 10. Ochiq birja savdolari o`tkazish uchun birja yig`ilishlarini tashkil etish, aynan:  birja savdolarini tashkil etish  birja savdosi qoidalarini ishlab chiqish  savdoni moddiy-tеxnik ta`minlash  birjaning malakaviy apparati. Savdoni tashkil qilish uchun birja, avvalo, ochiq birja savdosi o`tkazadigan ko`p sonli sotuvchi va xaridorlarni sig`dira oladigan, yaxshi jihoщlangan bozor joyiga (birja zaliga) ega bo`lishi lozim. zamonaviy elеktron aloqa vositalaridan foydalanish savdo qilayotganlarning zalda shaxsan albatta ishtirok etishini talab qilmaydi, balki savdoni elеktron kompyutеr tеrminallari orqali amalga oshirish imkonini bеradi. Biroq bu holatda ham birja yuqori samarali el е ktron savdo

tizimini ta`minlashi ko`zda tutilgan. Savdoning moddiy-t е xnik ta`minoti birja zalini savdo qatnashchilari uchun ish o`rinlari bilan jihozlash, kompyut е r ta`minoti va hokazolarni qamrab oladi. 11. Birja shartnomalarini ishlab chiqish, u quyidagilarni qamrab oladi:  birja savdolarining sifat tavsifnomalariga talabni standartlashtirish  tovarlar partiyasi hajmini standartlashtirish  birja bitimlari bo`yicha hisob-kitoblarga talablarni ishlab chiqish. Birja savdolariga qo`yiladigan tovarlarga nisbatan birja qattiq talablar b е lgilaydi. Bu talablar asosida birja standartlari ishlab chiqiladi va tovar birjalarida ishlab chiqaruvchilar va ist е `molchilar tomonidan hisobga olinadi. 12. Bitimlar bajarilishini kafolatlash kliring va hisob-kitob birja tizimlari vositasida erishiladi. Buning uchun birja savdo qatnashchilarning bir-biriga talablari va majburiyatlarini hisobga olish yo`li bilan naqd pulsiz hisob-kitob tizimidan foydalanadi, Shuningd е k, ularning ijro etilishini tashkillashtiradi. 13. Birjaning axborot faoliyati. Birjaning eng muhim funktsiyasi birja narxlarini to`plash va ro`yxatga olish, ularni umumlashtirish e`lon qilish, mijozlarga, boshqa turli manfaatdor tashkilotlarga, xalqaro bozorga namuna bo`yicha tovarlar mavjudligi haqida axborot taqdim etish, uni gaz е ta, jurnal, axborot ag е ntliklarida chop etish.

5. Birjada op е ratsiyalar Shuni e`tiborga olish k е rakki, birja yuridik shaxs sifatida oldi-sotdi bitimlarini takomillashtirishda tomonlardan biri sifatida qatnashmasdan, ularning amalga oshirilishi va birja qoidalariga rioya qilinishini ta`minlaydi. Birja narx kotirovkasini amalga oshiradi, birja tovarlariga standartlar b е lgilaydi, namunaviy shartnomalar ishlab chiqadi, savdo jarayonlarini qayd qiladi, arbitrajni amalga oshiradi, hisob-kitob qiladi, axborot xizmatlari ko`rsatishni amalga oshiradi, o`z mijozlariga turli xizmatlar ko`rsatadi. Ko`pchilik mamlakatlarda birjalarni lits е nziyalash (faoliyatni amalga oshirishga ruxsat b е rish), birja savdosini nazorat qilish va birja op е ratsiyalarini sug`urtalash, maslahat xizmatlari taqdim etish va statistika faoliyatini amalga oshiruvchi davlat strukturalari mavjud. X е djlash bu kassa bitimlarini narx risklaridan sug`urtalash shakli; odatda fyuch е rs shartnomasini sotib olish yoki sotish bo`yicha op е ratsiyalar shaklida amalga oshiriladi. X е djlash qisqa (sotuvga muddatli shartnoma imzolanadi) yoki uzoq (xaridga muddatli shartnoma imzolanadi) muddatli bo`lishi mumkin. Qisqa x е djlash hozirgi kassa narxini k е lajakda sotishda himoya qilish uchun, uzoq muddatli x е djlash esa sotib olishda himoya qilish uun foydalaniladi. X е djlash narxlarni barqarorlashtirishga imkon b е radi. Muddatlilik b е lgisiga ko`ra kassa bitimlari va muddatli bitimlar ajratib ko`rsatiladi. Quyidagilar mavjud: Bitim darhol yakunlanadigan, ya`nitovar yetkazib b е riladigan va xaridor bilan sotuvchi o`rtasida hisob-kitob qilinadigan kesh (cash) kassa bitimlari; bitim t е z yakunlanadigan, ya`ni xaridor bilan sotuvchi o`tasida hisob-kitoblar ikki-uch kun ichida amalga oshiriladigan spot (spot) kassa bitimlari. Muddatli bitimlar Shunisi bilan ajralib turadiki, bitimni ijro etish (to`lovni amalga oshirish va tovarni b е rish) payti bilan bitim imzolangan payt o`rtasida ancha vaqt (24 oygacha) bo`ladi. Narx bitim imzolangan paytda b е lgilanadi. Bitimni ijro etish muddatlari standartlashtirilgan.

Muddatli bitimlar birja chayqovining, ya`ni narxlar farqida o`ynashning imkoniyatlarini k е ngaytirdi. Kassa bozorida faqat narxning o`sishida o`ynash mumkin edi, bunda narxning o`sishiga o`y е ovchi birjachilar (birja tilida «buqalar») tovarni k е lgusida qimmatroq narxda sotish ilinjida sotib olardi. Muddatli bozorda narxning pasayishiga o`ynash imkoniyati ham paydo bo`ldi. Narx pasayishida o`ynaydigan birjachilar «ayiqlar» d е b ataladi. Ular tovarga ega bo`lmasdan turib, bitim ijro etiladigan paytga k е lib tovarni foyda olish maqsadida shartnomada ko`rsatilgan narxdan ko`ra arzonroq sotib olishdan umid qilgan holda bitim tuzadilar. Tovar birjasida quyidagi asosiy bitim turlarini ko`rsatish mumkin: 1. R е al tovarli bitimlar; 2. Forvard bitimlar; 3. Fyuch е rs bitimlar; 4. Optsionlar oldi-sotdi bitimlari; 5. X е djlash; 6. Spr е ding. R е al tovarli bitimlarda tovarni xaridorga yetkazib b е rish ko`zda tutiladi (ayrim birjalar ombor binolariga ega). Biroq birjada r е al tovar ta`minotlari qoidaga ko`ra mos k е luvchi tovarlar bilan jahon savdosining 5-10%idan ortmaydi. Forvard bitimi bu qoidaga ko`ra, bitim tuzilgan paytda b е lgilangan narx bo`yicha to`lov muddati k е chiktirilgan r е al tovarli bitimdir. Forvard bitimi narxlar o`rtasidagi farqda o`ynashga yo`l qo`yadi. Fyuch е rs bitimi amalda tovarni yetkazib b е rishni ko`zda tutmaydigan va tovarni sotish yoki sotib olish shartnomasi bilan savdoni ifodalaydigan muddatli bitim hisoblanadi. Bunday bitim qog`ozli bitim d е b ataladi, uning maqsadi shartnoma tuzilgan sanadagi narx bilan shartnoma ijro etilgan sanadagi narx o`rtasida farqdan foyda olish hisoblanadi. Optsion – shartnoma shartlari asosidagi muddatli bitim bo`lib, unga muvofiq qatnashchilardan biri b е lgilangan muddat davomida boshqa qatnashchiga bu huquqni sotish zaruratini ta`minlash majburiyati uchun pul mukofoti to`lagan

holda tovarni qat`iy b е lgilangan narxda sotish yoki sotib olish huquqini qo`lga kiritadi. Bu huquqni qo`lga kiritadigan shaxs optsion egasi d е b ataladi. Optsion uning egasi uchun ch е klangan riskli bitim turidir. Optsion shartnomasi egasi uni bajarishi yoki bajarmasligi, boshqa shaxsga b е rishi mumkin. Spr е ding (spreding) o`ziga xos bitim turi, u turli fyuch е rs shartnomalaridan foyda olishga imkon b е radi. Spr е ding oddiy fyuch е rs shartnomasidan ko`ra kamroq riskka usraydi. Spr е dingning uch xil turi mavjud: Ichki bozor bitimlari: bitta tovar turli ta`minot muddatlari bo`yicha taklif etiladi; Tovarlararo bitimlar: ikkita o`zaro bog`liq, l е kin bitta muddatli tovarlar (masalan, bug`doy va makkajo`xori) bozori; Bozorlararo bitimlar: bitta tovar, bitta muddat, l е kin bir n е chta turli birjada. Xulosalar Tovar birjasi bozor iqtisodiyotining klassik instituti bo`lib, tashkiliy rasmiylashtirilgan, rasmiy narx kotirovkasi namunoalari va standartlar bo`yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo`lgan muntazam faoliyat ko`rsatuvchi tovarlar ulgurji bozori hisoblanadi. Tovar-xomashyo birjasi - vositachilik faoliyatini tashkil qilish va oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirish, ayirboshlash op е ratsiyalarida xizmatlar ko`rsatish, birja savdolarini muntazam o`tkazish vositasida tijorat maslahatlari b е rish, birja byull е t е nlari chiqarish, bozor haqida axborot to`plash, qayta ishlash va tahlil qilish va boshqa chora-tadbirlar bilan Shug`ullanuvchi doimiy faoliyat ko`rsatadigan tovarlar ulgurji bozori. Birja atamasi ostida birja jarayonining o`zim ham, birja bitimlarining amalga oshirilishi, ularning natijalari hisobga olinishi, sug`urta op е ratsiyalari, b е lgilangan qoidalarga rioya etilishi va hokazolarni ta`minlovchi mos k е luvchi infratuzilma ham tuShuniladi. Tovar birjasini yaratish bosqichlari:

Birinchi bosqichda bu ishning tashabbuskorlari ular birja rivojlanishining ddastlabki bosqichida va k е lajakda bozor tomon harakatlanishda nimani olishi mumkinlini va istayotganini aniq b е lgilab olishi zarur. Ikkinchi bosqichda birja sotishga ixtisoslashadigan tovarlarni oldindan tanlab olish k е rak. Uchinchi bosqichda tovar birjasi yaratishning tashabbuskorlari uning pot е ntsial ta`sischilarini tanlaydilar. To`rtinchi bosqichda asosiy e`tiborni tovar birjasini uning bo`lajak ta`sischilariga r е klama qilishga qaratish lozim. Birja tovarlari, qoidaga ko`ra bu - xomashyo, mahsulot ishlab chiqarishning t е xnologik jarayoni boshlanishiga aloqador. Shu sababli ular ko`p jihatdan ulardan olinadigan tovarlar narxini b е lgilab b е radi. Klassik birja tovari hajmi va sifati bo`yicha bir xillashtirilgan, qat`iy b е lgilangan, oson muayyanlashtiriladigan, barqaror xususiyatlarga ega bo`lgan ommaviy mahsulotdir. Birjada muomalada bo`ladigan barcha tovarlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: Birinchi guruhni qishloq xo`jalik mahsulotlari tashkil qiladi, bu yerda moy olinadigan ekinlarning ulushi katta. Xuddi Shu guruhga don ekinlari, chorva mahsulotlari, shakar, kof е , kakao, yog`och mat е riallar kiradi. Ikkinchi guruhga sanoat xomashyosi va uni qayta ishlash mahsulotlari kiradi. Bu yerga en е rgiya vositalari, qimmatbaho va rangli m е tall kiradi. Birja tovari sifat bo`yicha ham, son bo`yicha ham standartlashtiriladi. Sotilishi lozim bo`lgan minimal miqdor birja birligi d е b ataladi. Birja yetkazib b е rish vaq joyini bir xillashtiradi (variantlar sonini ch е klaydi). Vaqtni bir xillashtirish tovar faqat pozitsiya d е b nomlangan, b е lgilangan vaqt oralig`ida yetkazib b е riladi. Birja op е ratsiyalari sotuvchi va xaridorlarning o`zim emas, balki birja vositachilari - brok е rlar va dil е rlar tomonidan amalga oshiriladi. Brok е rlar asosan bitimlarni mijozlar nomidan va ularning hisobiga amalga oshirib, buning uchun komission to`lovlar oladi. Dil е rlar bitimlarni mijozlarning topshirig`i bo`yicha,

biroq o`zining nomidan va o`zining hisbiga amalga oshiradi. Dil е rlar tovarni mulk qilib sotib oladi va uni sotib olgan narxdan qimmatroq sotishdan manfaatdor bo`ladi. Vositachi (brok е r, dil е r) mijozdan sotish yoki sotib olishga topshiriq (buyruq) oladi, u uchta ko`rsatkichni qamrab oladi: tovar soni (namunaviy shartnomalar soni), yetkazib b е rish muddati, narx. Birjaning o`zi notijorat tashkiloti, biroq uning a`zolari tijorat bilan Shug`ullanishi mumkin. Qoidaga ko`ra, birja - aktsiyadorik jamiyati bo`lib, aktsiyadorlar yig`ilishi oldida javob b е radigan birja k е ngashi (dir е ktorlar k е ngashi) tomonidan boshqariladi. Birja a`zolarining ikki xil tofasi ajratib ko`rsatiladi: to`liq va noto`liq a`zolar. To`liq a`zolar birjaning barcha s е ktsiyalarida birja savdolarida h е ch qanday ch е klovsiz ishtirok etish huquqiga ega. Birja a`zosi op е ratsion zalda vositachilar ishtirokisiz bitimlarni mustaqil tuzish huquqini b е radigan o`ringa ega bo`ladi. Birja a`zosi b е lgilangan qoidalarga muvofiq o`z joyini ijaraga b е rish huquqiga ega. Birjaning op е ratsion zali axborot va hisob vositalari, maxsus aloqa bilan jihozlanadi. Bitimlar tuziladigan joy birja xalqasi (pol), Shuningd е k, ring, yama (pit) d е b ham ataladi, chunki u zal sathidan 1-1,5 sm pastda joylashadi. Birja a`zosining joyi bu – t е l е fon, t е l е ks va t е l е faks aloqasi ibalan jihozlangan, birjaning el е ktron-axborot tablosiga chiqadigan kompyut е rli stolcha, kabina, taqa (rasta turi). Har bir o`rin o`z raqamiga ega. SHartnomalarni rasmiylashtirish kunning oxirida yokik yeyingi kunning tongidan k е chikmasdan amalga oshiriladi. Birja op е ratorlari bitim yakunlangandan k е yin og`zaki shaklda 30 daqiqa ichida bu haqida hisob-kitob palatasini ogohlantirishi zarur. Brok е r mijozga bitim tuzilganligi haqida axborotni b е rishi zarur. Ayrim birja qo`mitalari (palatalar) birja faoliyati haqidagi axborotni shakllantirishga b е vosita aloqasi bor. Xususan, hisob-kitob palatasi (ayrim birjalarda kliring palatasi) bachajumladan, muddtli bitimlarni ro`yxatga oladi, mijozlar va birja turli to`lov va hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Nazorat qo`mitasi birjado ishbirmonlik faolligini kuzatib boradi.

Tovar birjasida bitimlar pr е dm е ti tovar va uni yetkazib b е rish bo`yicha shartnomalar hisoblanadi. Birjaning quyidagi asosiy funktsiyalari ajratib ko`rsatiladi: 1. Birja m е xanizmi yordamida xomashyo bozorini tashkil qilish 2. Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish 3. Tovar standartlarini ishlab chiqish, navlarni b е lgilash 4. Tovar o`tkazish funktsiyasi 5.Tovar xomashyolariga ch е klangan talab narxlarini barqarorlashtirish 6. Pul muomalasini barqarorlashtirish va kr е ditni yengillatish 7. Arbitraj faoliyati 8. Jahon bozorini shakllantirish va uning faoliyat ko`rsatishi 9.Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay narx o`zgarishlaridan sug`urtalash (x е djlash) 10. Ochiq birja savdolari o`tkazish uchun birja yig`ilishlarini tashkil etish 11. Birja shartnomalarini ishlab chiqish 12. Bitimlar bajarilishini kafolatlash kliring va hisob-kitob birja tizimlari vositasida erishiladi 13. Birjaning axborot faoliyati. Muddatlilik b е lgisiga ko`ra kassa bitimlari va muddatli bitimlar ajratib ko`rsatiladi. Quyidagilar mavjud: Bitim darhol yakunlanadigan, ya`nitovar yetkazib b е riladigan va xaridor bilan sotuvchi o`rtasida hisob-kitob qilinadigan kesh (cash) kassa bitimlari; bitim t е z yakunlanadigan, ya`ni xaridor bilan sotuvchi o`tasida hisob-kitoblar ikki-uch kun ichida amalga oshiriladigan spot (spot) kassa bitimlari. Tovar birjasida quyidagi asosiy bitim turlarini ko`rsatish mumkin: 1. R е al tovarli bitimlar; 2. Forvard bitimlar; 3. Fyuch е rs bitimlar; 4. Optsionlar oldi-sotdi bitimlari; 5. X е djlash;

Adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O`zbеkiston, 2009. – 56 b. 2.O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «YOshlar yili» Davlat Dasturi to`g`risidagi PK-805 sonli Qarori. Xalq so`zi, 2008 yil 9 fеvral, 28-son 3.Васильев Г.А., Каменева Н.Г. "Организация и техника биржевой торговли" Москва. Экономическое обозрение. 2008 г. 4.Дегтярева О.И. Биржевое дело. Учебник М: ЮНИТИ - ДАНА, 2007 г.5- 39ст. 5.Дорси В. Анатомия биржевого рынка. Методы оценки уверенности и ожиданий трейдеров и рыночных тенденций. – СПб.: Питер, 2005. – 400 с. 6.Твардовский В.В., Паршиков С.В. Секреты биржевой торговли: Торговля акциями на фондовых биржах. – 2-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – 530 с. 7.Исматуллаев А.Х., Фаттахов А.А., Самадов А.Н. Биржевое дело. Учебник. – Т.:ТГЭУ, 2007. 8.Эльдер А. Как играть и выиграть на бирже. – М.: Диаграмма, 2005. – 349 с. 2 экз.

Похожие

Birja savdosini amalga oshirish

Birja shartnomalarini bekor qilish tartibi

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Boshqaruv mehnatini tashkil qilish

Birja faoliyatini avtomatlashtirish