Reklama faoliyatini tashkil qilish - Экономика - Рефераты

Reklama faoliyatini tashkil qilish

Загружено в:

22.11.2024

Скачано:

0

Размер:

44.974609375 KB

Reklama faoliyatini tashkil qilish Reja: 1. Reklamaning mohiyati va turlari. 2. Reklama faoliyatini tashkil etish. 3. Reklama faoliyatini rejalashtirish. 4. Reklamani tashkil etishning chet el tajribasi.

1. Reklamaning mohiyati va turlari Reklama ingliz tilidan olingan bo’lib, “qichqirmoq” ma’nosini anglatadi. Reklama faoliyati insoniyat tarixida oldi-berdi jarayonlarining boshlanishi bilan tarkib topgan desak noto’g’ri bo’lmasa kerak. Reklama faoliyatining kelib chiqish tarixi qadimga borib taqaladi. Eng qadim davrlarda kurash tushuvchi polvonlarni davrada va boshqa joylarda ularning janglari haqida jar solib gapirganlar. Reklamaning yana boshqa bir ko’rinishi bu tamg’a bo’lgan, sotuvchilar ularni o’z tovarlariga bosganlar. Masalan, o’sha davrlarda sotuvchi va savdogarlar tovar sifatini tekshira turib, tamg’a qo’yganlar. Reklama AQSHda eng katta ravnaqqa erishdi. Benejamin Franklin Amerika reklamasining otasi hisoblanadi. U 1728-yilda Amerika ro’znomalari orasida eng katta nusxa va eng ko’p hajmdagi reklama e’lonlariga erishdi. Hozirgi vaqtgacha reklama faoliyatining rivojlanishiga bir necha omillar ta’sir qildi, bularga: – birinchidan, sanoat ishlab chiqarish jarayonida qo’l mehnatidanfoydalanish tugatildi, buning natijasida tovarlar bozorda ko’payishiga olib keldi; – ikkinchidan, suv yo’llari, shosse va oddiy yo’llar chorrahalarningyaratilishi natijasida tovarlar va reklama vositalarining boshqa joylarga yetkazish imkoniyati yaratildi; – uchinchidan, mamlakat miqyosida kiritilgan majburiy boshlang’ichta’lim savodxonlik darajasini oshirdi, ro’znomalar va jurnallar chiqarishning o’sishiga yordam berdi. Radioning keyingi paytda, televideniyening kashf etilishi reklama faoliyatida kuchli turtki bo’lib xizmat qildi. Reklamaning bozordagi sotuvchi va xaridorlar hamda tovar va xizmatlarning keskin raqobatchilar bilan aloqasi quyidagi tushunchani shakllantiradi: “Reklama – reklama beruvchi tomonidan tarqatilgan ma’lumotlarning har xil matnlarini, u foydalangan tahlil yoki boshqa vositalardan qat’i nazar, shu jumladan, bosma, nashr qilish yo’li bilan, efirga uzatish yo’li bilan iste’molchilarni ommaviy o’rganish, foydalanish yoki yetkazish maqsadida uchinchi shaxslarga nisbatan reklama beruvchi to’g’risida uning tovarlari, ularning xususiyat, ishlab chiqarish sharoitlari va boshqa holatlar to’g’risida, shu maqsadlarning reklama beruvchi uning tovarlarga bo’lgan qiziqishini shakllantirishga yoki ushlab turishga xizmat qiluvchi, bozorda ularni raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan harakatga aytiladi». Reklama talabga ega bo’lmagan tovarlarni sotilishini tezlashtirish uchun ishlatilgan. Bozorning shakllanishida boshlangan yangi jarayon reklamadan foydalanish va rivojlanishida o’ziga xos yangi yo’llarini talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o’tishining dastlabki bosqichlarida reklama aholini import tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini, jumladan, elektron hisoblash va orgtexnikalar, bank, birja, sug’urta kompaniyalari xizmatlari, mamlakatda va uning tashqarisida biznes maktablarida o’qitish, biznes bo’yicha

o’quv-metodik qo’llanmalar to’g’risida barcha ommaviy axborot vositalarida aholiga ma’lumotlarni yetkazishdan iborat edi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan reklamaning iqtisodiy roli ham ortib boradi. Reklama tufayli xaridor tanlashda qaysidir tovarga xohishini bildiradi, shu bilan u oldi-sotdi jarayoni, moliyaviy mablag’larni aylanishini tezlashtiradi. To’g’ri tashkil qilingan reklama axborot faoliyati bozor sharoitlarida nafaqat butun iqtisodiy tizimga balki tarmoq, korxona ayrim iste’molchiga ham ta’sir qiladi. Bunda reklamaning ta’siri ham ijobiy, ham salbiy tomonlari mavjudligi tabiiy holdir. Tadbirkorlik faoliyatini reklamaviy qo’llab-quvvatlash zaruriyati va asosiy maqsadlarini asoslab berishingiz, shuningdek, reklama xarakteridagi qanday tadbirlarni rejalashtirayapsiz va nima maqsadda degan savollarga javob berishingiz lozim. Bir variant sifatida ushbu bo’limning quyidagi tarkibini ko’rib chiqish taklif etiladi. Tadbirkorning aniq moliyaviy imkoniyatlari va o’tgan reklama kompaniyalari o’tkazish tajribasi rejalashtirilayotgan marketing maqsadlariga erishish uchun uning imidj reklamasi va siz e’tibor bergan tovar reklamasini ushlab turish uchun tavsiya etiladi. Reklama tadbiri xarakteri Tarkibi Asosiy rejalashtirilayotg an maqsad Toshkent shahar TP tomonidan tashkillashtiriladi gan tadbirkor tovarlari har yillik an’anaviy yarmarkasida qatnashish Tadbirkor ishlab chiqaruvchi tovar bo’yicha stend tayyorlash Mahsulot reklamasi, hamkor va mijozlar qidiruvi Har yillik “Tashabbus” tanlovida qatnashish Tanlovda qatnashish uchun materiallarni tayyorlash Tadbirkor imidjini yaratish va ushlab turish O’z firma do’konida reklama shitini o’rnatish va o’zgartirib turish Tashqi reklama bezagini yaxshilash Potensial mijozlarni jalb etish Tovarlar haqida ma’lumotlarni Tadbirkorl ik faoliyati haqida Mahsulot imidji,

yillik “O’zbekiston tadbirkori mahsulotlari” katalogiga joylashtirish maxsus reklama sahifasini tayyorlash reklamasini oshirish “Prestij” jurnaliga ilova qilinadigan sahifada reklamani joylashtirish Reklama e’lonlari matnini tayyorlash Potensial hamkorlar uchun mahsulot reklamasi 22-chizma. Tadbirkorning reklama imkoniyatlari chizmasi. Quyida ushbu bo’limni tayyorlashda zarur bo’lgan savollar keltirilgan: 1. Reklama vositalarining tanlanishi reklama maqsadlariga to’g’ri kelishikerak. 2. Reklamani faqat uning samaradorligini tekshirgan holda rejalashtirish va amalga oshirish lozim. 3. Reklama samaradorligini sotishning o’sishi bilan o’lchab bo’lmaydi,ayniqsa, narxlar o’sishi yoki pasayishi davri, iqtisodiy holatning o’zgarishida. 4. Reklamani joylashtirish mumkin, qachonki, potensial mijozlaringiz nimani ko’rishi, o’qishi va qayerga borishini bilsangiz. 5. Bir martalik gazeta, radio, televideniya reklamasi samara bermaydi. 6. Iste’molchilaringiz kimligini bilmay reklama qilish, pulni noto’g’riva maqsadsiz sovurishdir. 23-chizma. Bozor sharoitida reklamaning nomi. Reklama faoliyatini tashkil qilish tadbirkorlik faoliyatida talabni ko’paytirishga, ushlab turishga yoki barqarorlashtirishga yordam beradi. Hayot darajasini ko’tarish uchun rag’batlantiradi. Reklama faoliyatining asosiy vazifasi bu tovarlar va xizmatlarni ke-rakli joyda va kerakli vaqtda, kerakli iste’molchiga yetkazib berishdan iboratdir. U faqatgina tovar va xizmatlarni iste’molchiga yetkazib berish vositasi bo’lishi kerak. Reklama amaliyotida shuni esda tutish lozim: reklama muvaffaqiyat qozonishi uchun u to’g’ri, haqiqatga mos bo’lishi, reklama qilinayotgan tovarning haqiqatdan ega bo’lgan sifatlarini ko’rsatishi kerak. Noinsof reklama balki shovqin ko’tarishi mumkin va ma’lum muvaffaqiyat olib kelishi mumkin, lekin bu muvaffaqiyatdek vaqtinchalik ko’rinishi mumkin, aslida esa tadbirkorning bozordan chiqib ketishini tezlashtiradi. Reklama faoliyati ushbu sohaning asoslarini chuqur bilishni talab qiladi. Shu bilan bir vaqtda hozirgi milliy reklamalar ko’pincha tajribali mutaxassislarni va xodimlarni ishtirokisiz tashkil qilinayotganligi sababli boshqa xorijiy reklamalardan keskin ajralib turadi. Ushbu fikrimizni isboti sifatida, gazeta, jurnal, radio, televideniyadagi reklama e’lonlari misol bo’la oladi. Chet elda reklama materiallarini barpo qilish asosida yotadigan asosiy tamoyillar quyidagicha:

– har qanday reklama toza, to’g’ri va haqiqiy bo’lishi kerak; – har qanday reklama jamiyat oldida javobgarlik hissi bilan tashkilqilinishi va sof raqobat tamoyillariga javob berishi kerak; – hech qaysi reklama reklamaga bo’lgan iste’molchilar ishonchiga pu-tur yetkazishi mumkin emas. Bizning mamlakatimizda ham tovar va xizmatlarning reklama qilishda ushbu asosiy tamoyillarni qo’llash o’rinlidir. Reklamani yorituvchilar shuni esda tutishlari kerakki, “Reklama o’zo’zidan tovarlarni past sifatini kompensatsiya qila olmaydi. Bundan tashqari bunday reklama sifatsiz tovarlarga bo’lgan salbiy qarashni kuchaytirishi mumkin, chunki ko’pchilik xaridorlar reklama ta’sirida uni sotib oladilar va yomon taassurot aholi o’rtasida tarqalishi mumkin”. Ana shunday holatda reklama ta’sirida ushbu mahsulotga nisbatan va reklamaga nisbatan iste’molchilarda salbiy tasavvur hosil bo’ladi, bunday holat tadbirkor uchun yaxshi natijalarni olib kelmaydi. Mahsulotni ishlab chiqarishdan uni realizatsiyasigacha bo’lgan hamma bosqichlar reklama ta’sirining faol dasturi sifatida mujassamlashtirilgan bo’lishi kerak. Marketing faoliyati davomida asosiy iste’molchilar talablarini batafsil va to’la o’rganishni, ushbu talabni qondirish, sotishning jarayonini o’stirish va tadbirkorlik faoliyatida umumiy samaradorligini oshirish maqsadida talabni shakllantirish va rag’batlantirishni hal qilishni ko’zda tutadi. Ushbu maqsadga, birinchi navbatda, kommunikatsion siyosat deb nomlangan tizim javob beradi, reklama uning tarkibiga bozorga ta’sir qiluvchi kompleks choralar sifatida kiradi. Xorijiy marketologlarning fikricha, bozorda talabni shakllantiruvchi va rag’batlantiruvchi tadbirlar tizimining asosiy elementlari quyidagilardan iborat: 1. Reklama. 2. Rag’batlantirish vositalari. 3. Targ’ibot-tashviqot. Reklama muhim elementlaridan biri bo’lib, sotishni rag’batlantirish vositasi, servis siyosati, to’g’ridan to’g’ri va shaxsiy sotishlar, ko’rgazmalar va yarmarkalarda ishtirok etish, tovar belgisi, o’rash-joylash, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasida shaxsiy munosabatlarning shakllanishi, ommaviy axborot vositalari bilan ishlash va boshqalarni o’z ichiga oladi. “Reklama – moliyaviy mablag’ bilan ta’minlash manbasi aniq ko’rsatish bilan pullik axborot tarqatish vositalari vositachiligi orqali amalga oshiriladigan kommunikatsiyaning shaxsiy bo’lmagan shakllarini namoyon qiladi”. “Reklama – bu tovar yoki tadbirkor faoliyati tovarining iste’mol xususiyatlarini tijorat tashviqoti, tadbirkorning bo’lajak xaridorlarni xaridga faol tayyorlovchi faoliyati fazilatlari haqidagi axborotlarning ishontiruvchi vositasidir”.

Hozirgi sharoitda boshqa ko’plab reklama ta’riflari ham mavjud. Ularning barchasi bo’lajak iste’molchilarning shakllanishini ta’minlovchi, tadbirkor va tovar haqidagi axborotlar kabi elementlar bilan birlashtirilgandir. Reklama turlari, ularning umumiy tavsifi va qo’llanilish usullariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: – ko’rgazma reklamalari; – matbuotdagi reklama; – bosma reklamalar; – plakat-grafika reklamalari; – kino reklamalari;– radio-reklamalari; – yoritish reklamalari. Ko’rgazma reklamalari – reklama turlari ichida eng keng tarqalgan hisoblanadi. Ko’rgazma reklamasining asosiy vazifasi, savdoda mavjud bo’lgan, sotish uchun mo’ljallangan tovarlar assortimentini iste’molchilarga tanishtirish, iste’molchilarga hali yaxshi tanish bo’lmagan yoki ma’lum bo’lmagan tovarlarni keng targ’ibot qilish, iste’molchilarga yaqinlashib kelayotgan ma’lum bir mavsumga mos tovarlarni o’z vaqtida sotib olish zarurligini eslatib turishdan iboratdir. Tijorat faoliyati bilan shug’ullanayotgan tadbirkorlarga ko’rgazma reklamalarini quyidagi talablar asosida joylashtirishlarini talab qiladi: 1. Ko’rgazmalar ko’cha yuzida yaxshi ko’zga tashlanadigan, tushunarliravishda joylashtirilgan bo’lishi kerak. 2. Ko’rgazmada faqat sotuvda mavjud va sotish uchun mo’ljallangantovarlar bo’lishi, vaqtincha bo’lmagan yoki sotib bo’lingan tovarlar bo’lmasligi kerak. 3. Ko’rgazmada namoyish qilinayotgan tovarlar namunasi aniq va to’liqqilib yozilgan narx yorliqlari bo’lishi zarur. 4. Ko’rgazmalarni hech bo’lmaganda oyida ikki marta almashtirib turishkerak. Ko’rgazma maydonlarining hajmi, ko’rgazma uchun tavsiya etilayotgan tovarlarning xususiyatlariga ko’ra quyidagicha bo’ladi: – nooziq-ovqat tovarlari joylashtiriladigan ko’rgazma maydonlarininghajmi 1 metrdan 2 metrgacha tavsiya etiladi; – yirik savdo tarmoqlari, supermarket, univermag va savdo markazla-rida 3 metr va undan ortiq; – kichik hajmdagi tovarlar, suvenirlar, atir-upa, zargarlik buyumlaribilan savdo qiluvchilarga 0.80 metrdan 1 metrgacha; – oyna ko’rgazma maydonlarining balandligi binoning asosiy bo’yigahisoblaganda 0.80 metrdan 1 metrgacha bo’lishi tavsiya etiladi. Tovarlarni namoyish qilish uchun qo’llaniladigan texnik vositalarning turlariga quyidagilar bog’liq bo’ladi: • harakatlanuvchi ko’rgazmalar, qo’yilgan jihozlarda o’rnatilgan to-varlarning asosiy qismi doimiy ravishda aylanib, harakatlanib turadi; • qo’zg’almaydigan ko’rgazmalar, bunda tovarlarni ko’rsatish, namoyishqilish uchun qo’llaniladigan maxsus moslama va jihozlar ishlatiladi; • ovoz tarqatuvchi ko’rgazmalarga turli qurilma va moslamalar tanlabolinadi, ular mavzular orqali ifodalab berishga qaratiladi.

Tovarlarni ko’rgazma reklama qilishda qo’llanilish joyiga, bezatish xususiyatlariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Tor ixtisoslashgan ko’rgazmalar. 2. Ixtisoslashgan ko’rgazmalar. 3. Umumlashtirilgan ko’rgazmalar. 4. Aralash ko’rgazmalar. Matbuotdagi reklama. Matbuotdagi reklama mamlakatimiz hududida nashrda chop etilgan turli xil reklama materiallarini o’z ichiga oladi. Ularni asosan ikki guruhga ajratish mumkin: Reklama e’lonlari – bu mavjud nashrga joylashtirilgan pullik reklama bildirishidir. Reklama e’lonlari reklama beruvchining tijorat taklifining maqsadini va afzalligini qisqa shaklda ifoda etadi. Reklama e’lonining asosiy mavzusi kichik harflarda yozilib, reklama murojaati maqsadini to’liq ifodalaydi, xaridor uchun mahsulotning foydali tomonlarini va afzalliklarini ta’kidlaydi. E’lonning oxirida xaridorlar murojaat qilishi uchun manzili, telefon, faks yoki boshqa reklama vizitlari keltiriladi. Reklama e’lonini tasviriy bezash iloji boricha uning mazmuniga mos kelishi kerak. Tadbirkorlik faoliyatining timsollari asosiy elementlari (mahsulot belgisi) ajratib ko’rsatilishi lozim. Sharh – reklama ko’rinishidagi maqola va boshqa nashrlar material shakliga ega bo’lib, tadbirkorlik faoliyati haqida sharh beruvchi shaklda yoki uning rahbarlari, ish bo’yicha hamkorlari va xaridorlari bilan bo’lgan suhbat (muloqot) shaklida yoziladi. Bu kabi materiallar yaxshi illustratsiyalangan bo’lishi kerak, chunki illustratsiyasiz katta samara bermaydi. Reklama e’lonlari va sharh – reklamalarini chop etishda gazeta, jur- nal, bulleten, turli ma’lumotnomalar, yo’riqnomalar kabi nashr turlaridan foydalaniladi. Mavzusiga ko’ra barcha matbuotdagi reklama nashrlarini ommaviy-siyosiy va ixtisoslashganligiga ko’ra turlarga ajratish mumkin. Ommaviy-siyosiy nashrlarda iste’molchilarning keng qatlamiga mo’ljallangan mahsulotlar va xizmatlar haqidagi reklama e’lonlari asosan chop etiladi. Ishlab chiqarishga mo’ljallangan mahsulotlar haqidagi reklama e’lonlari fan va texnika, ishlab chiqarish tarmoqlari mutaxassisliklari o’qishiga mo’ljallangan bo’lsa, maxsus nashrlarda chop etilishi maqsadga muvofiqdir. Tezkorligi va keng tarqatilishiga ko’ra matbuotdagi reklama boshqa reklama vositalari ichida eng samarali hisoblanadi. Iqtisodi rivojlangan davlatlarda matbuot reklamalariga ketgan sarf-xarajatlar reklamaga sarflangan xarajatalarning katta qismini tashkil etadi. Mamlakatimizda ham reklamaning bu turi ancha rivojlanayapti. Reklama e’lonlarini chop etish uchun buyurtma oluvchi ommaviy-siyosiy va ixtisoslashgan nashrlar soni yildan yilga ortib bormoqda. Matbuotdagi reklama iste’molchilar va potensial xaridorlarning xohlagan guruhiga yetib borishi uchun eng to’g’ri keladigan nashrni tanlash zarur. Buning

uchun gazeta, jurnallarga turli xildagi berilgan ro’yxatni tuzib, tirajini ham bilish mumkin. Rejalashtirilayotgan reklama kompaniyasi doirasida foydalanish uchun tanlanayotgan nashrning afzalliklarini baholash ko’pincha tom ma’noga tayanadi. Ammo, solishtirishning matematik usuli ham mavjud bo’lib, u reklama kompaniyasini rejalashtirishning boshlang’ich qismida foydali bo’ladi. Reklamani joylashtirish uchun nashrni tanlashda uning davriyligi katta ahamiyatga ega. Kundalik gazetalar kun o’tishi bilan tashlab yuboriladi. Mahalliy haftanomalar gazeta yoki jurnallarga ko’pincha bir necha marta qaralishi mumkin va yetti kun davomida saqlanadi. Oyda bir marta chiqadigan jurnallar yanada ko’proq muddatga saqlanadi. Kundalik gazetalarning haftanomalardan asosiy farqi unga qaraganda oila a’zolari kamroq o’qishadi, kechki nashrlarga ko’pincha televizion dasturlar bo’lgani uchungina murojaat etiladi. Haftanomalar va oylik jurnallarni oila a’zolari o’qib bo’lishgach, yaqin tanish va do’stlariga berishlari ham mumkin. Bundan tashqari, ular reklamaga dolzarblik muhitini beradi va gazetani tez tashlab yuborilishi esa o’quvchilarni tezkorlik bilan harakat qilishlariga olib kelishi mumkin. Gazeta va jurnallardagi reklamaga rang berish, bezash va ijodiy joziba berish ham o’ziga xos bir uyg’unlikni baxsh etadi. Fotosuratlar, rasmlar yoki slaydlarni bosib chiqarishda rangli bosmadan foydalanish ancha qimmatliligiga qaramasdan, ma’lum vaqtlarda to’liq o’zini moliyaviy jihatdan qoplashi mumkin. Ba’zida reklama e’lonlarini oq-qora variantda joylashtirib, o’quvchilarni o’zingizda bor bo’lgan rangli nashrlarga bo’lgan talablarini yuborishlarini so’rashingiz mumkin. Biroq, savdo yoki texnik jurnalda ko’p rangli varaqa yoki alohida bosilgan prospekt kiritilishi qanchaga tushishini oldindan aniqlash lozim. Matbuotda beriladigan reklama e’lonlarining katta kichikligi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Tadbirkor bozorga yangi mahsulot chiqarayotgan bo’lsa, uni qo’llash, afzalliklari haqida aytib o’tish uchun gazeta va jurnaldagi katta maydonlar kerak bo’ladi. Ammo kamtarona budjet bilan ham pulni iqtisod qilish va o’quvchilarda tovar haqida ko’proq bilishga qiziqish uyg’otish mumkin, so’ngra esa ularni namoyish zaliga borishga, telefon orqali qo’ng’iroq qilishga, varaqa so’rashga yoki mahalliy dilerga kirishga undash mumkin, buning uchun kam sahifali reklama e’lonlarini joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Bosma reklamalar turlari – reklama qilish jarayonida asosiy reklama turlaridan hisoblanadi. Bosma reklama vositalari, o’zining qo’llanilish usuliga, xususiyatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: – varaqalar; – prospektlar; – kataloglar; – bukletlar; – maxsus reklama nashrlari – xatlar, tabriknomalar, eslatmalar.

Varaqalar – bitta yoki bir necha tovar guruhlarini, masalan, velosiped, magnitafonlarni va boshqa shunga o’xshash nooziq-ovqat mahsulotlarini reklama qilishga qulayligi bilan ajralib turadi. Varaqalarda reklama qilinayotgan tovarlarning eng muhim xususiyati, sifatiga asosiy e’tibor berilib, iste’molchilar nazariga tez tushadigan va ularning e’tiborini o’ziga tortadigan qilib tasvirlanadi. Prospektlar – texnik jihatdan murakkab tovarlarni keng yoritishda, ularning tayyorlanish texnologiyasi va ulardan qanday qo’llanilish usullarni maxsus ko’rsatmalar, tavsiyalar orqali targ’ib qilishga mo’ljallangan reklama vositasidir. Prospektlarni chiqarishdan asosiy maqsad, iste’molchilarni tovarlarning xususiyatlari, texnik tuzilishi, ishlash muddati, kafolati, ulardan foydalanish usullari va qanday asrash, saqlash yo’llari to’g’risidagi ma’lumotlar keng tarzda beriladi. Kataloglar – tadbirkorlik faoliyati tizimida ma’lum bir savdo qilish jarayonida tovarlar to’g’risidagi ma’lumotlarni keng yoritib berishga mo’ljallangan. Unda har bir tovarning tasviri tushurilgan bo’lib, uning qisqacha tavsifi, hajmi va narxi ko’rsatilgan bo’ladi. Ushbu reklama turi nafaqat iste’molchilar uchun balki, tovarlarni sotuvchi agentlar, savdo xodimlari va mutaxassislar uchun ham mo’ljallangan bo’ladi. Bukletlar – mamlakatimizda ushbu reklama turi boshqalariga nisbatan unchalik keng rivojlanmagan. U asosan pochta orqali «direct mile» manzilga, katta varaqalarda tovarlarni suratlar tarzida yoki jadvallar ko’rinishida ifodalanib iste’molchilarga yuborishga mo’ljallangan. Maxsus reklama nashrlari – xatlar, tabriknomalar, eslatmalar eng oddiy ixcham va sodda reklama turlaridan iborat bo’lib, asosan ixtisoslashgan va yirik savdo tarmoqlarida eng ko’p muntazam ravishda doimo qo’llaniladi. Xatlar – alohida olingan donabay tovarlarni reklama qilishga mo’ljallangan. Tabriknomalar – maxsus tayyorlangan oddiy ko’rinishda bo’lib, ular pochta orqali yuboriladi. Eslatmalar – iste’molchilariga sotib olingan tovarlari haqida qanday foydalanish, asrash va boshqa zaruriy ko’rsatmalar tarzida ma’lumotlar berishdan iborat. Plakat-grafika reklamalari – bir yoki bir nechta tovar guruhlarini, faoliyat ko’rsatayotgan, yangi tadbirkorlik faoliyatlarini reklama qilishiga mo’ljallangan. Plakat-grafika reklama vositalariga: – plakatlar; – maxsus tayyorlangan xitlar;– afishalar kiradi. Plakatlar, asosan reklama qilinayotgan obyektning ahamiyatiga, mohiyatiga va xususiyatiga ko’ra ko’chalar yuzida, umumiy dam olish joylarida, shahar transport vositalarida va shunga o’xshash joylarda o’rnatilishi mumkin. Plakatlar o’zining tasviriy jozibador bezaklari bilan, reklama qilinayotgan tovarlarni aniq tasvirlar ravishda ko’rsatilishi va hammabop tushunarli qilib ifodalanishi bilan boshqa reklama turlaridan ajralib turadi. Maxsus tayyorlangan xitlari – shahar, tuman markaziy maydonlarida, shahar ko’chalarining umumiy kesishgan joylarida, ko’p qavatli binolarning devorlarida,

avtomobil yo’l trassalarining bo’ylarida va ko’zga tashlanadigan joylarda o’rnatilishi mumkin. Xitlarda reklama matnlari bilan birga turli janrlarda tasvirlangan rasmlar va chizmalar bo’lishi mumkin. Afishalar – o’zining tuzilishi, mohiyatiga ko’ra faqat reklama matnlaridan iborat bo’ladi. Reklama afishalarining o’lchami chegaralanmagan bo’lib, reklama qilinayotgan obyektning mohiyatini ochib berishga mo’ljallangan matn hajmiga bog’liq bo’ladi. Kino reklamalari – reklama turlari ichida eng samarali vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Kino reklamalarining obyekti bo’lib, yangi tuzilayotgan yoki tashkil etilayotgan tadbirkorlik faoliyatlari, ularni xaridorlarga xizmat ko’rsatish sohalari va boshqalari hisoblanadi. Kino reklamalar qo’llanilish mohiyatiga ko’ra: – qisqa metrajli televizion reklamalar; – diapozitiv filmlar. Qisqa metrajli televizion reklamalar – qisqa muddatli 5 daqiqadan oshmagan, qiziqarli, ifodali va hammabop tushunarli ravishda tayyorlangan bo’ladi. Ko’p hollarda tomoshabinlarning e’tiborlarini jalb qilish maqsadida ko’pincha kulgili, komediya va multiplikatsiyalardan foydalaniladi. Shuningdek, reklama filmlarida mashhur, mahoratli kinoartistlar, sportchilar va qo’shiqchilarni taklif qilish natijasida samarali reklamalar tayyorlanadi. Diapozitiv filmlar – o’zining turli-tumanligi bilan boshqa kino reklamalaridan ajralib turadi. Diafilmlar, asosan, mahsulotlarni sotish ko’rgazmalarida, madaniyat uylarida, shuningdek, iste’molchilarga ko’rsatilayotgan marketing xizmatlarini yaxshilash va uning darajasini oshirish maqsadida maxsus uyushtirilgan seminarlarda va konferensiyalarda reklamalarni namoyish qilishga mo’ljallangan. Kino reklama tayyorlash va namoyish qilishga ko’ra: – reklama roliklariga; – texnik reklamalarga bo’linadi. Eng keng tarqalgan turlari ichida – televizion reklama roliklarini, televizion reklama e’lonlarini, reklama telereportajlari va teleko’rsatuvlarni, ko’rsatuvlar orasidagi tanaffusdagi telezastavkalarni ajratish mumkin. Teleroliklar – bu televideniye orqali namoyish qilinadigan, 15 sekunddan 3 minutgacha davom etadigan, ko’pincha reklama kino yoki videoroliklaridir. Radio reklamalari – xaridorlarni reklama vositalari bilan qamrab olishga radio va telereklama eng ommaviy hisoblanadi. O’zining nisbatan yosh bo’lishiga qaramasdan, ular reklamaning boshqa vositalari bilan raqobatlashadi, doimo rivojlanib, takomillashib boradi. Radio e’lonlar, radioroliklar, turli radio jurnallar va reklama radioreportajlari radio orqali reklamaning eng keng tarqalgan turlaridir. Radioe’lon – bu diktofon orqali o’qiladigan axborotdir. Radiorolik – bu alohida tayyorlangan o’yinli radiosujet bo’lib, u original yo’sinda, ko’pincha hazil ko’rinishida va odatda, musiqa hamkorligida taklif

etilayotgan mahsulot, tovar yoki xizmatlar haqida axborot beradi. Ba’zan reklama radioroligi uncha katta bo’lmagan reklama shaklida bo’lishi mumkin. Radiojurnal – axborot reklama xarakteridagi tematik radio eshittirish bo’lib, uning alohida elementlari qisqa «konferans» orqali birlashadi, qandaydir yarmarka, ko’rgazma-sotishlar yoki boshqa voqealar haqidagi radioreportajlar ham to’g’ri, ham majoziy reklamani o’z ichiga olishi mumkin, xarid qilingan mahsulot to’g’risida xaridorning fikri, yangi mahsulotlar haqida ma’lumotlar va hokazolar. Yoritish reklama – qo’llanilishiga ko’ra iste’molchilar e’tiborlarini tez jalb qilishligi bilan reklama turlari ichida muhimi hisoblanadi. Ushbu reklama vositalariga: – vivieskalar; – elektr pannolar; – stendlar; – transparantlar kiradi. Yoritish reklama vositalari uchun qo’llaniladigan jihozlarga asosan quyidagilar kiradi: – elektr quvvati; – gaz bilan yorituvchilar; – reklama matnlarining harakatlanishi va ranglarni almashinishiga ko’rastatistik va dinamik vositalari bo’lishi mumkin. Reklama – kommunikatsiya vositasi bo’lib, u tadbirkorning bevosita muloqot o’rnatilmagan potensial xaridorlariga axborot uzatishiga imkon beradi. Tadbirkor reklama yordamida tovar markasining imidjini yaratadi va sotuvchilar tomonidan hamkorlik orqali pirovard iste’molchilarda aniqlikni shakllantiradi. Reklama kanallarining rolini tanlash. Reklamaning reklama beruvchi va xaridor uchun qanday ahamiyatga: – reklama beruvchi uchun reklamadan maqsad – axborotlarniiste’molchilarga yetkazish va tovarga bo’lgan talabni kengaytirish maqsadida ularning moyilligiga erishishdir; – reklama iste’molchini tovarning alohida xususiyatlarini aniqlashgaketadigan vaqti va mablag’larini tejaydi. Reklama rivojlangan sari, uning turli – tuman ko’rinishlardagi shakllari ko’payib bormoqda, shu sababli reklama beruvchilar birgina axborot kanalidan foydalansa ham, ularning ixtiyorida reklama uslublarining keng assortimenti mavjuddir. Imidj reklamasi tovarga yo’naltirilgan bo’lib, uning maqsadi xaridorning ushbu markaga bo’lgan munosabatini shakllantirishdan iboratdir. Bu holda “reklama beruvchilarning ijodiy xatti-harakatlari nafaqat xaridorning darhol munosabatiga, balki keyinchalik xaridga olib keluvchi ijobiy munosabatni ishlab chiqishga qaratilgan bo’ladi”. Undovchi reklamaning asosiy vazifasi xaridorning munosabatlariga emas, balki uning xatti-harakatlariga ta’sir qilishdan iboratdir. Reklama axboroti tovar yoki xizmatni xarid qilishga undashi kerak, shuning uchun uning samarasi qisqa

muddatli bo’ladi va savdoning borishi bilan baholanadi. Bunday reklama uslubi tajovuzkorroq bo’lsa-da, u ham aslida imidj yaratish vazifasiga o’xshab ketadi. Interaktiv reklama muayyan bir shaxsga moslashtirilgan reklama axboroti bo’lib, uning maqsadi potensial xaridor bilan uning javobini rag’batlantirish orqali muloqot o’rnatishdir. Tadbirkor xaridorning javob reaksiyasi asosida tijorat munosabatlarni yo’lga qo’yishga harakat qiladi. Reklamaning bu turi avvalgi ikki reklama uslubining vazifalarini o’zida mujassamlashgan, imidjni yaratish va ayni paytda axborotning samarasini darhol baholashga imkon beruvchi ma’lumot bir xatti-harakatlarni erishishga intiladi. Tashkilot reklamasining vazifasi – ommaning turli tabaqalari orasida tadbirkorga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish yoki kuchaytirishdan iboratdir. Tadbirkorning imidjini shakllantirish uning faoliyat turlarini tavsiflash va uning afzal tomonlari, ustunliklari, xislatlari va imkoniyatlariga e’tiborni jalb qilish orqali firma va uning mijozlari o’rtasida o’zaro ishonch va hamjihatlik muhitini yaratish haqida bormoqda. Bunda reklamaga boy bo’lgan, xaridorlar xilma-xil tovarlarning reklamasidan zerikkan muhitda alohida kommunikatsiya yo’llarini topish zarurdir. 2. Reklama faoliyatini tashkil etish Xorijiy va mamlakatimiz tajribasiga muvofiq reklamani quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Obyektlar bo’yicha reklama qilish: • nufuzli tadbirkorlik reklamasi. Bu reklamaning asosiy maqsadi tad-birkorni uning raqiblaridan farq qilishining reklamasidir; • tovar reklamasi, ya’ni tovarga talabni shakllantirish va rag’batlantirish; • tovar reklamasiga aniq markali tovarni uzoq vaqt ajralib turish uchunqo’llaniladigan marka reklamasini ham kiritish mumkin; • sarlavhali reklama – bu xizmatlar yoki hodisalarni sotish haqidagiaxborotlarni tarqatish; • sotish reklamasi – bu arzonlashtirilgan narxlar bo’yicha sotish ha-qida e’lon; • tushuntirish – tashviqot qilish reklamasi bu aniq maqsadni himoyaqilish. 2. Yetkazib berish shakllari bo’yicha: • bevosita reklama, u tijorat sharoitlarida amalga oshiriladi va aniq tovar va aniq tadbirkorga nisbatan reklama xizmatini to’g’ridan to’g’ri bajarib, reklama beruvchini ko’rsatadi, bevosita reklama to’g’ridan to’g’ri kanallardan foydalanmasdan, reklama beruvchini ko’rsatmasdan vazifani niqoblangan ko’rinishda bajaradi. 3. Reklama materialining tavsifi va xususiyatlari bo’yicha: • axborot – asosan tovarni bozorga kiritishda amalga oshiriladi; • tadbirkor oldida tanlab olingan talabni shakllantirish vazifasi turgano’sish bosqichida alohida ahamiyatga ega bo’ladi; • tovar haqida eslashga iste’molchi majbur qilishga imkon beruvchieslatuvchi reklama;

• mustahkamlovchi reklama, u xaridorni qilingan tanlov to’g’riligigaishontirishga harakat qiladi. 4. Tanlangan strategiya bo’yicha: • bir turdagi reklama turli mamlakatlarda faqat bitta reklama vositasini ko’zdatutadi, bu reklama tadbirlarini o’tkazish sarf va xarajatlarni tejashga olib keladi; • bir turda bo’lmagan reklama yagona reklama konsepsiyasini berishidaturli xil reklama vositalaridan foydalanishni ko’zda tutadi. 5. Tarqatish vositalari bo’yicha: • shaxsiy reklama ishi, ya’ni e’lonlarni jurnallar, umumiy yo’nalishdagijurnallar, ro’znomalar, maxsus jurnallar, tadbirkor bulletenlarida, axborotnomalarga joylashtirish; • nashriy reklama kataloglar, bukletlar, tabriknomalar, yilnomalar; • dalirect mail – reklama materiallarini pochta, telegraf, teleks orqalitarqatish; • rolikli reklama – kino, televideniye, slayd-proeksiya; • TV – marketing televideniyesi kanali bo’yicha reklama; • radio bo’yicha reklama berishni ko’zda tutuvchi radio-reklama; • tashqi reklama yirik hajmdagi plakatlar, elektrlashtirilgan pannolar-ni tayyorlashni ko’zda tutadi; • transportdagi reklama. Bunday reklama butun transportning tashqisirtiga o’rnatiladi; • eng keng tarqalgan reklama tovarni sotish joyida, do’konlarda, sav-do zallarida bo’ladi. Reklamalarning boshqa shakllari ham mavjud bo’lib ular – esdaliklar ishlab chiqarish, tabriknomalar va taklifnomalar taqdim qilish, turli xil o’yinlar o’tishi davrida esdaliklarni sovg’a qilish. Tovarlar va xizmat ko’rsatishni reklama qilishda har bir reklama beruvchi shaxs, avvalambor, zarur reklama vositalarini tanlaydi, ya’ni gazeta, jurnallar, radio, televideniye, tashqi reklama vositalari, transportdagi reklama, to’g’ridan to’g’ri pochta orqali reklama va hokazolar orasidan to’g’ri kelganini ajratib oladi. Bu yerda qandaydir umumiy qonuniyatlar deyarli bo’lmaydi, chunki reklama vositalarining har bir turining o’ziga xos tomonlari mavjud bo’lib, ularning har biri o’z navbatida boshqasidan farq qiladi. Reklama vositalarini tanlashda 4 ta savolga javob berish lozim: 1. Kimni qamrab olmoqchimiz? 2. Ular qayerda joylashgan? 3. Murojaat qanday ahamiyat kasb etadi? 4. E’lonni qachon berish kerak? Reklama bilan kimni qamrab olmoqchimiz, degan savolga javob berish uchun potensial xaridorlarni aniq bilishimiz kerak. Hech bir tovar, hech bir xizmat ko’rsatish birvarakayiga hamma tomondan, bir xil me’yorda foydalanilmaydi. Ba’zi odamlar boshqalarga qaraganda aniq potensial xaridor hisoblanadi. Shuning uchun reklama beruvchining o’zi yoki reklama agenti xodimi bozorni

segmentlaydi, ya’ni demografiya, sotsial holati, hayot tarzi, mahsulotdan foydalanish darajasi nuqtayi nazaridan eng aniq potensial xaridorlarni ta’riflaydi. So’ngra bozor xarakteristikasiga to’liq javob beruvchi va eng ko’p potensial xaridorlarni jalb qilishni ta’minlovchi reklama vositalarini ta’minlaydi. Reklamani potensial xaridorlar ko’p to’plangan joyda berish lozim, nashrda chop etilishi uchun tushunarli bo’lgan tilda yozilishi kerak. Qachon reklama qilish kerakligini hal qilishda yil fasllari, oylar, hafta, kun, soat, minutlar haqida so’z borishi mumkin. Kommunikatsiya jarayoni. Har qanday kommunikatsiya uzatish va qabul qilish o’rtasida yozish va tanib olish maqsadida kodlash va kodni o’qish tizimidan foydalangan holda signallar almashinuvini ko’zda tutadi. Quyida bu jarayonning sakkiz elementi ko’rsatilgan: – uzatish – alohida shaxs yoki tashkilot axborot manbai; – kodlash – fikrlar, tasvirlar, rasmlar, shakllar, tovushlar, tillar vahokazolarga aylantirish jarayoni; – axborot uzatish orqali berilayotgan belgilar majmui; – uzatish kanallari signallarni uzatishdan qabul qilishgacha; – kodni o’qish – qabul qilishning uzatishdan kelib tushgan belgilargama’lum ma’no berish jarayoni; – qabul qilish – mo’ljaldagi auditoriya; – javob – qabul qilishning axborot bilan tanishgandan keyingi reaksi-yalari majmui; -teskari aloqani qabul qilishdan chiqayotgan javoblarni uzatishga kelib tushadigan qismi; – kommunikatsiya maqsadlari uzatkich qaysi auditoriyalarga qarataaxborot uzatishni va qanday ko’rinishdagi javob olishni aniq bilishi kerak; – axborotni tayyorlash tovardan foydalanib ko’rganlarning tajribasiniva mo’ljaldagi auditoriyaning kodlangan axborotlarni o’qish jarayonini hisobga olish zarur; – kanallarni rejalashtirish, uzatish, o’z axborotlarini mo’ljaldagi au-ditoriyaga samarali yetkazib beradigan kanallar bo’yicha uzatishi kerak. Bu oxirgi ikki vazifa, odatda, reklama agentliklari yoki axborot vositalarini tanlashga ixtisoslashgan firmalar tomonidan amalga oshiriladi. 3. Reklama faoliyatini rejalashtirish Iqtisodi rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ko’ra reklama sohasida asosiy qarorlarni birinchi bosqichda shakllantirish zarurligini ko’rsatadi. Quyida ushbu qarorlarning konsepsiyasi keltirilgan: 1. Vazifalarning qo’yilishi maqsadli bozor, marketing strategiyasi haqidagi avval qabul qilingan qarorlardan kelib chiqadi. 2. Firma o’z reklamasi vazifalarini belgilab turib, har bir alohida tovarga budjetni ishlab chiqadi. Reklamaning o’rni ularning talabini ko’tarishdan iborat. 3. Budjet belgilangandan so’ng tadbirkor reklamani tashkil qilish vatarqatish vositalari haqida qaror ishlab chiqadi.

4. Reklama tadbirlarini o’tkazishni narxlash uning kommunikativ vasavdo samaradorligini o’lchash uchun amalga oshiriladi. Kommunikativ samaradorligini o’lchashda samarali kommunikatsiyani ta’minlashi haqida fikr yuritiladi. Savdo samaradorligini o’lchash “sotishning” qanday hajmi e’lon tomonidan, ya’ni tovar haqidagi xabardorligini 90 foizga va takliflarni 10 foiz o’lchoviga oshirish natijasini beradi, degan savolga javob berishga imkon beradi. Reklama faoliyatini tashkil qilish jarayonlarida bir necha bosqichlar mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat. Birinchi bosqichda reklama tadbirkorlik faoliyati obyektlari va tovar haqida faol va bo’lajak xaridorlarga xabar berish zarur bo’lgan axborotlar aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda reklama subyekti, ya’ni iste’molchilar va xaridorlar guruhi yoki xarid haqidagi qarorga ta’sir qiluvchi shaxslar aniqlanadi, reklama e’lonlari ularga murojaat qiladi. Uchinchi bosqich – bu reklama sabablari, ya’ni xaridorlarni tovarga e’tiborini jalb qilish uchun urg’u beriladigan narsa. To’rtinchi bosqich – bu reklama vositalari turini tanlash, ya’ni nisbatan eng ma’qulini tanlash, ya’ni: 1. Reklama obyektini aniqlash. 2. Reklama subyektini yoki adresini aniqlash. 3. Reklama motivini aniqlash. 4. Reklama vositalarini aniqlash. 5. Reklama axborotini tuzish. 6. Reklama chiqishlarining jadvalini tuzish. 7. Xarajatlar smetasini tuzish. 8. Reklama samaradorligini hisoblash. Bunda quyidagilar hisobga olinishi kerak: • kanalning axborot, ko’ngilochar ma’lumot beruvchi vazifalari; • reklama xabarning tavsiloti; • kanalning texnik imkoniyatlari; • kanalning auditoriya maqsadlariga to’g’ri kelishi;• reklama tadbirlarini o’tkazish vaqtini tanlash; • reklama kanalining davriyligi. Beshinchi bosqichda reklama xabari tuziladi, sarlavha shakllantiriladi, matn tuziladi, rasmlar chiziladi, xodimlar, reklamani yetkazib beruvchilari, musiqa tanlanadi. Oltinchi bosqichda reklama chiqishlari, reklama tadbirining jadvali tuziladi, reklama turlari, uning tarqatish vositalari bo’yicha vaqtlarda muvofiqlashtiriladi. Yettinchi bosqichda reklama tadbirlarida xarajatlar smetasi tuziladi, ya’ni xarajatlarning umumiy miqdori va alohida bo’limlar bo’yicha xaridorlarning taqsimlanishi aniqlanadi. Yakuniy sakkizinchi bosqichda dastlabki reklama samaradorligi aniqlanadi, ya’ni reklama faoliyati natijasida tayyor mahsulotlarni sotish natijalari belgilanadi.

Reklama budjetini rejalashtirish reklamaga ajratilgan mablag’larni umumiy miqdori, ularni taqsimlash, ya’ni ulardan qanday tadbirda va qanday hajmda foydalanilishini ko’rsatish aniqlanadi. Amaliyotda reklama xarajatlari doirasini aniqlashning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oldingi yil xarajatlaridan kelib chiqqan holda, ular maqsadlar va vazifalarni hisobga olgan holda oldingi yildagi sotish hajmida 3 foiz tashkil qiladi. Yaponiya, G’arbiy Germaniya va AQSHda reklama faoliyati tovar harakatida muhim ahamiyat kasb etadi, bu haqda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda xarajatlarning tartibi haqida quyidagi jadval ma’lumotlarida keltirilgan. 2-jadval Ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda xarajatlar jadvali T V Ra dio Matb uot Boshqa lari AQS H 22 % 70 % 35% 36% Kana da 52 % 25 % 23% Reklama faoliyatini rejalashtirishda xarajatlar qiymati ancha katta. Masalan, AQSHda, televideniyeda 30 daqiqalik reklama vaqti – 100 ming dollar atrofida bo’ladi. Ispaniyada 50 ming dollardan iborat. Ta’kidlash kerakki, ko’pgina mamlakatlarda telereklamaga cheklashlar mavjud. Masalan, Avstriyada reklama uchun eng ko’p vaqt 20 daqiqa ajratilgan; Germaniyada eng ko’p vaqt bir kunlik ko’rsatuvning 20 foizni, Ispaniyada 10 foizni tashkil qiladi. Kommunikatsiya xarajatlarini hisobga olish qiyin hisoblanadi. Bu masalaga oid ma’lumotlar tarqoq bo’lib, xarajat miqdorlari turli sohalarda keng doiralarda katta farq qiladi. Umuman olganda, shuni aytish mumkinki, shaxsiy kommunikatsiya xarajatlari reklama xarajatlaridan ko’p bo’ladi, buning ustiga ular sanoat tovarlari bozorlarida, ayniqsa, katta bo’ladi. Tadbirkorlik faoliyatida to’g’ri keladigan xarajatlar, ayniqsa, sanoat tovarlari bozorlarida tinimsiz ortib boradi. Reklama aloqasining qiymati, aksincha bo’lishi mumkin, ya’ni axborot vositalarining o’sib borayotgan davrda tanlash natijasida pasayib borishi mumkin. 24-chizma. Shaxsi noma’lum va shaxssiz kommunikatsiyani o’zaro taqqoslash. Kommunikatsiya xarajatlarining taraqqiy etishi va ayniqsa, yangi kommunikatsiya vositalarining tez rivojlanishi reklama kanallari va bevosita savdoning nisbiy rolini qayta baholashni talab qiladi. Shaxsiy muloqot. Bevosita tadbirkor – xarid jarayonining ma’lum bir bosqichlarida, ayniqsa, xaridorning o’zi sotayotgan tovarni afzal ko’rishiga erishish va uni sotib olishga undash kerak bo’lganda eng samarali kommunikatsiya vositasi hisoblanadi. Shuning uchun, soddaroq vazifalar kommunikatsiyaning

arzonroq texnik vositalari orqali uzatilgan sari, tadbirkorlik faoliyatining strategik marketingdagi roli kuchayib boradi. Tadbirkorlik faoliyatining maqsad va vazifalari. Shaxsiy muloqot strategiyasini ishlab chiqish eng avval tadbirkorlik faoliyatining marketing strategiyasini amalga oshirishda tadbirkor bajaradigan asosiy ishni belgilab olishni talab qiladi. Buning uchun tadbirkor har bir tovar bozorida o’z mijozlari bilan o’rnatmoqchi bo’lgan aloqa tavsilotini aniqlab olishi kerak. Tadbirkorlik faoliyatini yuritishdagi vazifalarni uch yo’nalish bo’yicha guruhlash mumkin: – mahsulotlarni sotish, shu jumladan potensial mijozlarni aniqlash,ularning ehtiyojlarini o’rganish, sotish sharoitlarini muhokama qilish va bitim tuzish; – mijozlarga xizmatlar ko’rsatish, shu jumladan tovardan foydala-nishda yordam ko’rsatish, xariddan keyingi xizmat ko’rsatish, tovarni ilgari surish va boshqalar; – tadbirkor uchun ehtiyojlarning o’zgarishi, raqobatchilarning faolli-gi, tovarlarning moslashuvi haqida axborot to’plash. Shunday qilib, tadbirkor faqat tadbirkorlik faoliyatining tijoriy organi emas, balki uning marketing axboroti tizimidagi muhim elementi bo’lib hisoblanishi kerak. Tovarlar, xizmatlar va umuman biron-bir ijtimoiy-siyosiy vakillikni reklama qilish marketing faoliyatini ajralmas qismi bo’lgani uchun uni rejalashtirish ham marketingni rejalashtirishdan, uni maqsad va vazifalaridan kelib chiqishi va uzviy bog’lanishi lozim. Reklamani rejalashtirish bir qancha ilmiy tadqiqotlar, izlanishlar olib borishni, avvalo, iste’molchining ehtiyoji, talabi, uning xaridorlik xulq- atvorini o’rganishni taqozo qiladi. Chunki reklama birinchi navbatda xaridorga va bo’lajak xaridorlarga qaratilgan ekan, demak uning ko’nglini topib, reklama qilinishi lozim. Reja tuzishda reklama turini va uni yetkazish vositalarini ham tanlash muhim ahamiyatga ega. Reklama vaqtini to’g’ri rejalashtirish zarur. Bunda reklama tovarlarni bozordagi hayotiylik davriga monand amalga oshirilmog’i lozim, har bir bosqichga mos reklama qilinishi lozim. Tovar, xizmat va hokazolarni reklamasini rejalashtirish bir qancha bosqichlarni o’z ichiga oladi va ularga: • reklamaning maqsadi, vazifalari aniqlanadi; • reklama qilinishi lozim bo’lgan obyekt, uning chegarasi, mazmuni,xossalari haqidagi axborot yig’iladi; • reklama kimga qaratilgani, ya’ni uning subyekti aniqlanadi; • reklama vositalari belgilanadi. Bu ishlar amalga oshirilgach, reklama sarlavhasi va matni yaratiladi. Ko’rgazmali qurollari, musiqa va boshqa ta’sirchan vositalar aniqlanadi. So’ngra reklama qilish grafigi tuzilib, xaridorlarga mos vaqtlar belgilanadi. Reklama rejalarini tuzish reklama tadbirlarini o’tkazishga sarflanishi lozim, bo’lgan xarajatlar va undan olinadigan samaradorlikni hisoblash bilan yakunlanadi.

Reklamaning maqsadini aniqlash firmaning asosiy maqsadidan kelib chiqib, tovar va xizmatlarni ko’proq miqdorda sotish va foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Agar reklama beruvchining maqsadi, faraz qilaylik prezidentlik lavozimini egallash kurashida g’alaba qozonish bo’lsa, reklama shu nomzodning barcha ijobiy xususiyatlari va uning dasturini o’rganib, saylovchilarda prezidentlikka undan loyiq nomzod yo’q degan fikr tug’dirishga qaratilmog’i lozim. Tovarlarni reklama qilishda iste’molchilarning xarid qilish motivi sababini ham tahlil qilmoq lozim. Xarid qilish sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: • oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joyga bo’lgan shaxsiy ehtiyoj; • o’z yaqinlarining biron-bir ehtiyoji; • boshqalarga nisbatan o’z ustunligini namoyish qilish uchun xaridqilish; • o’yindagi xavf; • salomatlikni saqlash, go’zallikka erishish, sport, madaniy, qi-ziquvchanlik ehtiyojlarini qondirish uchun xarid qilish; • emotsional va ratsional qiziqishlari uchun va hokazolar. Reklama qilinishi lozim bo’lgan obyekt ham nihoyatda ehtiyot bo’lib va sinchkovlik bilan aniqlanadi. Bunda, masalan, tovarning qanchalik xaridorga mos kelishi, uning ehtiyojini qondirish xususiyatlari tahlil qilinadi. Bu tovar reklama qilinar ekan, uning jamiyatga, atrof-muhitga zararsizligiga, ayniqsa, alohida e’tibor beriladi. Prezidentlikka nomzod shaxs reklamasini berishdan oldin, uning barcha xizmatlari, odamiylik, ma’naviy, ishchanlik tomonlari, imidji, uning kelib chiqishi, atrofdagilari, oilasi, xullas hammasi o’rganib chiqiladi. Aks holda reklamani nomzodning raqiblari yolg’onga chiqarishlari va bu bilan reklama bilan shug’ullanuvchi firmaning o’zi, matbuot, radio, televideniye va boshqa reklama qiluvchi tashkilotlarning o’zlari javobgarga aylanib qolishlari mumkin. Albatta, siyosiy arboblar, sport, madaniyat va san’at xodimlari reklamasining o’z xususiyatlari bor, ularni reklama qilish asosida ko’p hollarda subyektivizm va katta manfaatlar yotadi. Ular maxsus reklama firmalari tuzishlari va o’z reklamalarini ilmiy asoslab qoyilmaqom qilishlari mumkin. Lekin, ma’lum davr o’tgach, prezidentlikka saylovlar tugagach, bu reklama kompaniyasi ham tugatiladi. Bundan ayrim san’at, sport xodimlarining reklamasi mustasnodir. Ularning o’z menejerlari doimo tinglovchilarni, tomoshabinlarni shu shaxsga qiziqishini saqlab turish bilan shug’ullanadilar. O’z «yulduzi» haqida shov-shuvlar ko’taradilar, gap tarqatadilar va doimo jamoatchilik diqqat markazida turishga intiladilar. Tovar va firmalar reklamasida ham shunga o’xshashlik jihatlar uchraydi. Lekin ularning sifat ko’rsatkichi yillar davomida orttirgan obro’si, markasi har qanday reklamadan ham yuqori turadi. Masalan, Mersedes-bens, Toyota, Ford, Adidas, Koka-kola kabi nomlar millionlab xaridorlar uchun tovarning nomidan ko’ra afzal va qadrliroqdir. Chunki tovar eskirishi, modadan qolishi va yo’q bo’lib ketishi mumkin. Biroq uning chidamliligi, sifatliligi, ilg’or konstruksiyasi, go’zal dizayni, did bilan o’rab joylanishi va boshqa yaxshi tomonlari uning o’rniga ishlab chiqarilgan tovarda namoyon bo’lishi va keyingilarida qaytarilishi, xaridor

xotirasida qoladi va tovarga nom berishga asos bo’ladi. Bu sifatlar reklama organlari tomonidan tovarning marka timsoliga aylantiriladi. Reklama yo’naltirilayotgan xaridor va bo’lajak xaridorlarga ham aniq bo’lmog’i lozim. Masalan, modali shimni yoki sport yengil avtomashinasini, asosan, yoshlar xarid qiladilar, shunday ekan, ularning reklamasi televideniyeda yoshlar uchun beriladigan ko’rsatuvlar oralig’ida berilmog’i, ayollar bijuteriyasining reklamasi, ularga bag’ishlangan ko’rsatuvlar oralig’ida berilsa maqsadga tezroq erishiladi. «Neksiya» yengil avtomashinasini yoki maxsus tikuv, to’quv, presslash stanoklarini televideniyeda yoshlar uchun maxsus reklama qilish, ko’zlangan natijani bermasligi mumkin, chunki ularning har birini o’z iste’molchisi, xaridori bor. Reklama qiluvchi tovar xaridorlarining kayfiyatini, ularning orzu-umidlarini, qiziqishlari va daromadlarini ham e’tiborga olmog’i lozim. Shularni hisobga olish maqsadida ishlab chiqarish firmalari qoshidagi marketing bo’limining reklama guruhlari yoki maxsus reklama bilan shug’ullanuvchi firmalar (agentliklar) xaridorlar bo’yicha ma’lumotlar banki tuzadilar va uni saqlaydilar. Bu bank doimo yangilanib va to’ldirilib turiladi. Reklama qilishda uning vositalarini ham to’g’ri tanlash muhim ahamiyatga ega. Bu vosita reklamaning maqsad va mazmuniga monand hamohang bo’lishi, reklama qilinayotgan tovar, xizmatlar va ijtimoiy-sotsial voqelikning xususiyatiga, iste’molchi va xaridorlarning didiga, xarakteriga mos kelishi muhimdir. Masalan, stanok, asbob-uskunalar, texnologiya va umuman ishlab chiqarish vositalarini reklama qilishda tarmoqlar tomonidan nashr qilinadigan maxsus jurnal va gazetalar, kataloglar, varaqalar, murojaatnomalar, radio va hokazolar ko’proq mos keladi. Oziq-ovqatlar reklamasi televideniye orqali berilgani ma’qul va hokazo. Reklama vositalarini aniqlashda u reklamaning xarakteriga, firmaning, tovar ko’rinishi, shakli va mohiyatiga to’g’ri kelishiga e’tibor beriladi. Reklama vositalari va usullari bir-biriga yordam beradi va bir-birini to’ldiradi. Bunda reklama vositalari va usullarining imkoniyatlari va yo’nalishlarini hisobga olmoq lozim. Masalan, axborot uchun tashkil qilingan ko’rgazmada qilinadigan yoki xordiq chiqarish joylarida qilingan ko’rgazmada qilinadigan reklamaning ta’sir kuchining farqi katta ekanligini yodda tutmoq lozim. Reklama qilish va vaqtini tanlash, ayniqsa, muhim bo’lib, bu ish kishilarning kayfiyatini, holatini e’tiborga olmog’i lozim. Masalan, kunduz kuni yoshlarning o’qish va ish paytida ularga yaxshi modali kiyim bosh yoki kinofilmni reklama qilish, reklamaning ta’sirini kamaytiradi. Reklamani amalga oshirishda uning miqdori, chastotasi, televideniye, radio yoki matbuotda e’lon qilish qaytarilish grafigi ishlab chiqiladi. Buning uchun reklamani ta’sirchanligi, uni qachon, qancha, necha marta, miqdorda, qay yo’sinda berilishi aniqlanadi. Xabarnoma va e’lon o’zining ahamiyatiga qarab uni tarqatish tartibi (ketma-ketligi) belgilanadi. Reklamalar barchaga tushunarli bo’lishi, qiymat jihatdan esa nihoyatda baland bo’lmagani ma’qul, aks holda reklama beruvchilarni cho’chitib yuboradi. Reklama qilish ssenariysi ham yozilishi, rejalashtirilishi lozim. Unda avvalo reklamaning shiori, sarlavhasi aniqlanadi, so’ngra uning matni belgilanadi.

Reklamaga musiqa, illustratsiya tanlanadi va nihoyat reklamaning necha nusxada (tirajda) berilishi aniqlanadi. Reklama shiori sarlavhasi nihoyatda yangi, original bo’lmog’i ma’qul. U reklamachining iqtidori, topqirligi va aql-zakovatiga bog’liq. U nihoyatda qisqa, mazmundor, tushunarli bo’lmog’i lozim. Reklama matni tezis shaklida, masalaning mohiyatini o’tkir til bilan, asoslangan, oddiy tushunarli qilib yozilishi lozim. Matnning hajmi 50-60 so’zdan oshmagani ma’qul hisoblanadi. Reklama xabarnomalarini tarqatish va iste’molchilarga yetkazish hamda uni yaxshi ifodali bo’lishiga erishish lozim. Buning uchun har xil kishilar (ayollar, bolalar) hayvonlar, o’simliklar rasmlari bilan qo’shib tasvirlanadi. Masalan, Yaponiyada bu maqsadda mashhur artistlar, sportchilar, davlat arboblari xizmatidan reklama personajlari sifatida foydalaniladi. Amerikada esa reklamaga mutlaqo hech kimga tanish bo’lmagan kishilar taklif qilinadi. Amerikalik reklama mutaxassislarining fikricha, mashhur kishilar xaridorning diqqatini reklamaning mohiyatidan o’zlariga tortib olar emish va reklama maqsadi chetga, ikkinchi rejaga surilib qolar emish. Reklamani rejalashtirishning oxirgi bosqichi, reklama tadbirlarini o’tkazish uchun sarflanadigan xarajatlar va uning samaradorligini aniqlashdir. Reklama xarajatlari quyidagi usullari bilan aniqlanadi: •belgilangan foiz usuli. Tovarni ko’zda tutilayotgan sotish hajmiga nisbatan yoki o’tgan yilda sotilgan tovarlar hajmiga nisbatan qandaydir foiz reklamaga mablag’ ajratiladi va uning yordamida reklama xarajatlari hisoblab chiqiladi, ya’ni: R x =SK, bunda: R x – reklama xarajatlari; S – ko’zda tutilgan sotish hajmi yoki o’tgan yilda sotilgan tovarlar hajmi; K – reklamaga ajratilgan mablag’, foiz hisobida; • raqibning reklama xarajatlarini hisobga olib belgilash usuli. Bu usulraqobatchining reklamasini kuzatib borishni taqozo etadi. Agar u televideniyeda o’z tovarini haftasiga 10 marta reklama qilsa, siz esa atigi 3 marta qilsangiz, u holda siz ham reklama sonini 10 martadan kam qilmasligingiz lozim; • qoldiq mablag’lar usuli. Bu usul firmaning o’z mablag’ini boshqaishlarga sarflagandan ortib qolgan qismini reklamaga ajratadi. Bu usul eng samarasiz usul bo’lib, ayrim hollarda reklamaga juda oz mablag’ ortishi va ba’zan esa qolmasligi ham mumkin; • qaror qabul qilish modeli. Bu usul matematik modellar yordamidatovar oborotiga asoslanib, reklama xarajatlarini hisoblab chiqish imkonini beradi. Bu usul F.Kotlerning 1980-yilda chop etilgan «Marketingni boshqarish» kitobida bayon etilgan. Unda yozilishicha, reklama faoliyatining boshida amalga oshirilgan tadbirlar va ko’plab xarajatlar samarali ekanligini va vaqt o’tib borishi bilan ularning samarasi pasayib borishi isbotlanadi. Kitobda keltirilgan Vidal- Volf modeli tovar oborotining o’sishi reklama xarajatlariga bog’liq degan g’oyaga asoslanadi. Shunday qilib, reklama va ishlab chiqarish samaradorligi orasida uzviy bog’liqlik mavjud bo’lib, bu esa o’z navbatida reklama xarajatlarini ham aniq va har tomonlama hisobga olish zarurligini taqozo etadi. Reklamaga qilinayotgan xarajatlar to’g’risida tasavvur hosil qilish uchun bir necha raqamlarga murojaat qilamiz. Masalan, AQSHda 1996-yilda reklama uchun

103 mlrd. dollar, ya’ni 1995-yilga nisbatan 9 foiz, 1990-yilga nisbatan 88 foiz ko’p mablag’ sarflangan. Quyidagi 3- jadvalda 1994-yilda «Koka-kola» va «Pepsiko» firmalarining reklama budjeti keltirilgan. 3-jadval «Koka-kola» va «Pepsiko» firmalarining 1994-yilda reklama budjeti Jadval raqamlari bundan bir necha yillar oldingi holatni tasvirlasa-da, biroq masala prinsipial jihatdan shundayligicha o’zgarmagan holda mavjud. . Reklamani tashkil etishning chet el tajribasi Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning tijorat olamida xaridor uchun doimo kurash ketadi. Bunda ular bozorda g’alaba qilishining eng asosiy quroli va yo’li tovarlarning yaxshi sifati bilan barcha xaridorga yaxshi xizmat ko’rsatish deb bilishadi. Shuning uchun ko’pgina savdo shoxobchalarida, masalan, Turkiya, Eron kabi mamlakatlarda xaridor eshikdan chorlanadi, kutib olinadi, choy, kofe yoki shirinlik bilan mehmon qilinadi, ko’ngliga yoqimli so’z topadi va nihoyat qanday tovar olmoqchi ekanligini so’rab muddaoga o’tadi. Do’kondor iloji boricha unga o’z molini sotishga intiladi. Mollarni sotishda uning reklamasiga alohida e’tibor beriladi. Turkiyada bir qancha maxsus reklama gazeta va jurnallar mavjud. Televide-niye va radio ko’pgina vaqtni reklama uchun ajratadi. Ko’rgazmali pannolar, o’zgaruvchi nurli reklamalar kishilarni restoran, kafe, bank va boshqa joylarga chorlaydi. Ko’cha-kuylarda, uy devorlarida, xullas hamma yerda xizmat qiluvchi korxona, muassasa va shaxslarning ism va nomlari, manzillari, telefon raqamlari ko’zga tashlanib turadi. Do’kondorlar reklamaning kuchini juda yaxshi bilishadi. Ular bu ilmni a’lo darajada o’zlashtirib va hayotga mahorat bilan tatbiq etishadi. Biz poyabzal magazinlarining birida bo’lganimizda uning sohibi bu yerga Turgut Uzol kelganligi, suhbatlashgani, o’zi ham Turgut Uzol partiyasi a’zosi ekanligini g’urur va maroq bilan so’zladi, dalili sifatida do’konida prezident bilan birga tushgan suratlarini ko’rsatdi. Shu singari suhbat va rasmlarni boshqa do’konlarda ham uchratdik. Bu do’kondor prezident nomidan foydalanayapti, degan fikr emas. Reklam a vositachi lari Koka-kola Pepsiko dollar foi z dollar foi z Gazetal ar 674700 0 2,0 503600 0 1,2 Jurnalla r 107940 00 3,1 351100 0 0,8 Kabelli televideniy e 205080 000 59, 7 244690 000 57, 1 Tijorat 7.4 televiden iyesi 275600 0 0,8 132300 0 0,3 Radio 139320 00 4,1 297710 00 7,0 Tashqi reklama 362000 0 1,1 209000 0 0,5 Reklama ning boshqa turi 100371 00 0 29, 2 141752 000 33, 1 Jami 10 0,0 10 0,0

Chunki bundan har ikkala tomon ham manfaatdor. Mazkur reklama prezident uchun xalq orasida bo’lganini, u bilan doimo birga ekanligini ta’kidlasa, do’kondorga uning do’koniga shunday mo’tabar shaxslar ham qadam ranjida qiladigan nufuzli do’kon ekanligini xaridorga namoyish etadi. Shuning uchun do’kondor o’z mollariga ozgina yuqori baho belgilaydi. Boshqa bir do’konda bo’lganimizda horiganimizni sezgan do’kondor, avval o’tqazdi, so’ng choy berdi va u yoki bu yoqdan gapga tutdi. O’z mollarini uzoqdan va to’g’ridan to’g’ri reklama qildi. Qachonlardir buvasining otasi Turkistondan kelgani va u doim ota yurtimizni kuzatib borayotgani, hozir yurtimizning mustaqilligidan xursandligi va yaqin oylarda ko’rib kelish niyati borligini ham aytdi. Samarqand va Buxoro, Toshkent haqida surishtirdi. O’z bilganlarini so’zlab, bilimdonligini ham namoyish etdi. Yana bir do’kondor o’z do’konidan biz istagan mol topa olmaganimizni ko’rib, u boshqa do’konda borligini aytib, manzilini berdi, qo’ng’iroq qilib bizning borishimizdan do’kondorni voqif etdi. Boshqa bir do’kondor yana Istambulga tashrif buyursangiz kirasizlar, deb qurilayotgan do’konining vizitkasini berdi. «Ganchlik» (yoshlik) ko’lida bo’lganimizda restoran va kabobxonalar oldida bizni kutib olgan xizmatchilar: biz foyda olish uchun sizni taklif etmaymiz, o’z ismimiz hurmati, sharafi uchun kurashamiz,– deb taklif qilar edi. Nomimiz xotirasi uchun ishlaymiz der edilar. Restoranda bir yoki ikki kishi o’tirsa ham, ular hech qachon xo’randalar tepasiga kelib turish, kech bo’lib qolganligini eslatishni xayoliga ham keltirishmaydi. Turkiyada kabobxona, oshxona yoki restoran xo’randa xizmatida bo’lib, uzluksiz ochiq bo’ladi. Chunki, ular xususiydirlar. Shuning uchun xaridor bir marta emas, doimiy bo’lib qolishini istaydi. Qaysi idora, tashkilotga, fabrika yoki xoldingga, u katta-kichikligidan qat’i nazar, qayerga bormang o’z prospektlari, karta va vizitkalari, chiqargan kitoblarini, albatta taqdim etadi. Bu avvalo do’stlik ramzi, mehmondo’stlik belgisi bo’lsa, undan ham diqqatga sazovor narsa – o’zlarining fabrika va mollarini reklama qilishdir. Tayanch so’zlar: reklama, reklamaning vazifalari, reklamaning maqsadlari, savdo reklamasi, ishlab chiqaruvchi reklamasi, nufuzli reklama, reklama vositalari, emotsional reklama, psixologik reklama, “pablik reeleyshnz”, “pablisiti”, reklama mavsumi, yarmarkalar, ko’rgazmalar, reklama xarajatlari, reklama samaradorligi, reklama tadbiri, reklama kompaniyalari.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishyo’lida”. – T.: O’zbekiston, 1995. 2. I.A. Karimov. “O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xosyo’li”. – T.: O’zbekiston, 1996. 3. J.J. Jalolov. Marketing. O’quv qo’llanma. – T.: 1999. 4. B.Yu. Xodiyev, A.A. Qobulov, S.T. Ishmurodov, M.O. Xadayev, M.S. Yusupov, Sh.A. Meliboyev. «Kichik tadbirkorlikda marketing» (o’quv-amaliy qo’llanma) –T.: YEH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi, 2004.

Похожие

Turizmda reklama faoliyatini tashkil etish

Turistik mahsulotlarni reklama qilish

Menejer faoliyatini tashkil etish

Mehnat faoliyatini tashkil etish

Menejerlar faoliyatini tashkil kilish.