Birja savdosini amalga oshirish - Экономика - Рефераты

Birja savdosini amalga oshirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Birja savdosini amalga oshirish Reja: 1. Birja savdosini amalga oshirish amaliyoti 2. Ma’lumotlar to‘plamini himoyalash choralari. Dasturiy ta’minot xatolaridan himoyalash 3. Himoyalash lozim bo‘lgan axborotni saqlash 4. Birjaning elektron savdo maydonchasida aksiyalar xaridi yoki sotuv narxini kiritishda treyderlarning xatolari 5. Vazifalarni avtomatlashtirishning ahamiyati

1. Birja savdosini amalga oshirish amaliyoti Birja – bozor mexanizmining tarkibiy qismi; u talab va taklif real nisbatini aniqlaydi, muvozanatli narxlarni shakllantiradi va ularga ulgurji bozorni yo‘naltiradi, tovar massasini tovar muomalasi sohasiga jalb etishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, birja – xejlash orqali narxni barqarorlashtirish vositasi, narxlar o‘rtasidagi farqda tijorat chayqovlari vositasi va shu asnoda investitsiyalash uchun jalb etuvchi soha hisoblanadi. Birja savdosi quyidagi yo‘l bilan amalga oshiriladi: – birja bitimlarini birja vositachisi tomonidan mijozning nomidan va uning hisobiga yoki o‘z nomidan va mijozning hisobiga amalga oshirish (brokerlik faoliyati); – birja bitimlarini birja vositachisi tomonidan keyinchalik birjada qayta sotish maqsadida o‘z nomidan va o‘z hisobiga amalga oshirish (dilerlik faoliyati). Zamonaviy jahon iqtisodiyotida birja savdosining rolini ko‘rib chiqish uchun, albatta, birja savdosini avtomatlashtirish mohiyatiga murojaat qilish zarur. Oxirgi paytlarda iqtisodiy vazifalarni hal qilishda EHMni qo‘llash kengaymoqda. Bugungi kunda deyarli barcha tashkilotlar o‘z ishida hisoblash texniksidan foydalanmoqda. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi davomida hisoblash texnikalari bozori ham, dasturiy ta’minot vositalari bozori ham, asosan, kichik va o‘rta korxonalarning qo‘shilishi hisobiga ancha kengaydi. Saqlanayotgan ma’lumotlar hajmi va tarkibiy murakkabligining o‘sishi, axborot tizimlaridan foydalanuvchilar doirasining kengayishi shunga olib keldiki, 60-yillarda ma’lumotlar to‘plamini boshqarish tizimlarining (SUBD) ilk sanoat namunalari – MTni tashkil qilish va yuritish uchun mo‘ljallangan ixtisoslashgan dasturiy vositalar paydo bo‘ldi. Iqtisodiy jarayonlarni avtomatlashtirish uchun SUBDdan foydalanish ko‘p hollarda maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bandlik xizmati yoki mehnat birjasini avtomatlashtirish misolini ko‘rib chiqamiz. Birjaning kompyuter tizimida barcha ma’lumotlar – savdo haqida, birjada ro‘y beradigan operatsiyalar haqida xizmat axborotlari va h.k. saqlanadi.

Xizmat axboroti deb, uni ochib berish birjaga va savdo qatnashchilariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan va quyidagilarga aloqador har qanday axborot hisoblanadi: – emitentlar va ular chiqargan emission qimmatli qog‘ozlar, to bundan axborot e’lon qilinadigan paytga qadar, jumladan, agar bu emitentning qimmatli qog‘ozlar bozor bahosiga ta’sir etadigan bo‘lsa, shuningdek, emitentdan yangiliklar lentasida e’lon qilinmasdan oldin jiddiy dalillar haqida olingan ma’lumotlar: – savdo qatnashchilari, jumladan, ularning moliyaviy ahvoli; – savdo hisobraqamlarida qimmatli qog‘ozlar miqdori va pul mablag‘lari summasi haqidagi axborot; – birja savdolarida qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar, birja tomonidan axborotlar belgilangan tartibda e’lon qilingan holatlar bundan mustasno; – savdo qatnashchilari va birja xodimlarining birja kompyuter tizimi va birja kompyuter tarmog‘iga kirish uchun nomlari va parollari; – birjaning kompyuter tizimini ruxsatsiz ulanishdan himoya qilish tizimi; – Birja, Hisob-kitob tashkiloti, Kliring tashkiloti, Hisob-kitob depozitariysi faoliyatida majburiy ochib berish lozim bo‘lmagan jiddiy hodisalar; – savdo qatnashchisini qimmatli qog‘ozlar bozorining boshqa subyektlariga nisbatan ustun holatga qo‘yishi mumkin bo‘lgan boshqa axborotlar. Xizmat axborotlarini qayta ishlash qoidalari va ularga ulanish rejimi. Himoya qilinishi lozim bo‘lgan axborot birjada elektron ko‘rinishda (jumladan, kompyuter tarmoqlarida, magnitli vositalarda), shuningdek, bosma hujjatlar shaklida saqlanadi. Uchinchi shaxslarning birjaga ulanishi faqat birja xodimlari ishtirokida amalga oshiriladi. Birja xodimlarining, shuningdek, uchinchi shaxslarning birja kompyuter tizimiga ulanishi faqat individual nom va parollar asosida amalga oshiriladi.

Birja kompyuter tarmog‘iga ulanishga faqat birja xodimlariga har oy o‘zgartiriladigan individual parollar asosida ruxsat beriladi. Texnik vositalardan foydalangan holda axborot texnologiyalari bo‘limi quyidagilarni amalga oshiradi: – onlayn rejimida birja kompyuter tizimiga, birja kompyuter tarmog‘iga ulanish monitoringi, shuningdek, ruxsatsiz ulanishning oldini olish va bunga yo‘l qo‘ymaslik; – kiruvchi/chiquvchi e-mail xabarlari monitoringi; – ichki nazorat bo‘limi bilan birgalikda xodimlarning lavozim majburiyatlariga muvofiq birja xodimlarining birja kompyuter tizimi va birja kompyuter tarmog‘i resurslariga ulanish huquqini cheklash. Xizmat axborotlarini ruxsatsiz ulanishdan himoya qilish tizimlari. Ruxsatsiz ulanish quyidagi tizimlarga taalluqli bo‘lishi mumkin: – ma’lumotlar bazasi serveri; – birjaning savdo zalida joylashgan savdo qatnashchilarining ish o‘rni; – savdo qatnashchilarining uzoqda joylashgan ish o‘rni: – birja kompyuter tizimidagi birja savdosi bo‘limi xodimlarining ish o‘rni. Axborotni qayta ishlash, uzatish va birja kompyuter tizimida saqlash bosqichlarida xavfsizlikka tahdidlar quyidagilarni qamrab oladi: – axborotning maxfiyligini buzish; – axborotning to‘laqonliligini buzish; – axborotning ochiqligini buzish. Birja kompyuter tizimiga nisbatan qoidabuzarlar ichki (xodimlar orasidan) va tashqi (begona shaxslar) bo‘lishi mumkin. Ichki qoidabuzarlar quyidagi xodimlar toifalaridan bo‘lishi mumkin: – birja kompyuter tizimidan foydalanuvchilar (operatorlar); – texnik vositalarga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar (muhandislar, texniklar); – amaliy va tizimli dasturchilar; – binolarga xizmat ko‘rsatuvchi texnik personal: – birja kompyuter tizimining xavfsizlik xizmati xodimlari;

– birja kompyuter tizimiga ulanish huquqiga ega bo‘lgan turli pog‘onadagi rahbariyat. Begona shaxslar orasidan quyidagilar qoidabuzarlar bo‘lishi mumkin: – savdo qatnashchilari (vakolatli treyderlar va ularning yordamchilari); – birja savdo zaliga tashrif buyuruvchilar; – birja kompyuter tizimiga masofadan ulanish kanallari bo‘yicha hujum qiluvchilar; – birja kompyuter tizimi bilan uning hayot faoliyatini ta’minlash masalalari bo‘yicha aloqa qiluvchi tashkilotlar; – raqobatlashuvchi tashkilotlar vakillari; – tasodifan yoki atayin propusk (o‘tkazish) rejimini buzgan shaxslar (birja kompyuter tizimi xavfsizligini buzish maqsadisiz); – birja hududidan tashqaridagi istalgan shaxslar. Birja kompyuter tizimida axborot xavfsizligiga tahdidlar tasnifi va himoya tizimiga talablar. Axborotni qayta ishlash, uzatish va saqlash bosqichlarida xavfsizlikka tahdid istalgan ax borot - telekommunikatsiya tizimida , jumladan , birja kompyuter tizimida quyidagilarni qamrab oladi : – axborotning maxfiyligi buzilishi; – axborotning to‘laqonliligi buzilishi; – axborotning ochiqligi buzilishi. Birja kompyuter tizimida turli operatsiyalarni bajarishda qayta ishlanadigan hujjatlar himoyalanishiga talablarning taqsimlanishi: – talab yo‘q; – past; – o‘rtacha; – baland. Elektron hujjat yaratish: – savdo qatnashchilari pozitsiyalarini hisobga olish bo‘limida topshiriqlar kiritish; – savdo hisobraqami atributlari bilan ishlash; – tashqi hujjatlar kiritish;

– savdo qatnashchilari va ularning mijozlari pul mablag‘lari haqidagi axborot bilan ishlash; – qimmatli qog‘ozlarni birjada savdoga yo‘l qo‘yish (listing va delisting) topshiriqlari bilan ishlash; – tizimli ma’lumotnomalar bilan ishlash; – ulanish huquqi jurnallari bilan ishlash; – savdo qatnashchisi vakil qilgan treyderning birjaning savdo zalida buyurtma kiritishi; – savdo qatnashchisi vakil qilgan treyderning savdo qatnashchilarining masofadagi ish joyidan buyurtma kiritishi. Bu holatda hujum obyekti sifatida ish o‘rnidagi operator, xizmat ko‘rsatuvchi personal, ish stansiyasi (ish o‘rni), lokal tarmoq, ma’lumotlar to‘plarni bo‘lishi mumkin. Obyektlarga ta’sir, qoidabuzarning qabul qilingan modeliga muvofiq, bevosita (hujjatni ruxsatsiz o‘qish, disketani o‘g‘irlash va h.k.) va bilvosita (masalan, tashqi tarmoqdan yaratilayotgan hujjatning to‘liqligini buzish maqsadida) bo‘lishi mumkin. Axborotni himoyalash tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak: – tizimning axborot, dasturiy va apparat resurslariga begona shaxslar tomonidan, shuningdek, savdo qatnashchilari va birja xodimlari tomonidan tizim ishiga tasodifan yoki ataylab noqonuniy va ruxsatsiz (berilgan vakolatlarni oshirgan holda) ulanishdan himoya qilish maqsadida birja kompyuter tizimi resurslariga foydalanuvchilarning ulanishini boshqarish; – aloqa kanallari bo‘yicha uzatiladigan ma’lumotlarni himoyalash; – birja kompyuter tizimida ro‘y beradigan va uning xavfsizligiga aloqador barcha hodisalar haqida ma’lumotlarni ro‘yxatga olish, to‘plash, saqlash, qayta ishlash va berish; – birja kompyuter tizimidan foydalanuvchilar ishini ma’muriyat tomonidan nazorat qilish va tizim resurslariga ruxsatsiz ulanishga qilingan harakatlar haqida xavfsizlik ma’murini tezkor xabardor qilish;

– birja kompyuter tizimining eng kichik resurslari, himoya va amaliy dasturlarni bajarish muhiti to‘laqonliligini qo‘llab-quvvatlash va nazorat qilish; – birja kompyuter tizimiga potensial xavfli dasturlar (ularda zararli dastur asoslari yoki xavfli xatolar bo‘lishi mumkin) va himoyani buzish vositalari nazoratsiz kiritilishidan, shuningdek, kompyuter viruslarining tushishi va tarqalishidan himoyalash maqsadida tekshirilgan dasturiy ta’minot yopiq muhitini ta’minlash; – himoya tizimi vositalarini boshqarish. Birja kompyuter tizimida foydalanuvchini tanib olish. Birja kompyuter tizimida foydalanuvchini tanib olish tizimga foydalanuvchining ismi va parolini kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Foydalanuvchi birja kompyuter tizimida oladigan huquqlar quyidagi qoidalar bilan belgilanadi: Birja kompyuter tizimida ro‘yxatga olingan har bir foydalanuvchiga xuddi shu nomli SQL served foydalanuvchisi mos keladi. Foydalanuvchi birja kompyuter tizimiga kirishga harakat qilganda tizim kiritilgan ism va parolni SQL serverga tanib olish uchun uzatadi. Agar SQL server foydalanuvchini tanimasa, foydalanuvchi birja kompyuter tizimida ishlashga ruxsat bermaydi. Agar SQL server foydalanuvchining huquqlarini tasdiqlasa, birja kompyuter tizimidagi foydalanuvchilar jadvalida ushbu foydalanuvchining nomi izlanadi. Bu jadvalda quyidagilar ko‘rsatiladi: – foydalanuvchiga birja kompyuter tizimida ishlashga ruxsat berilgan vaqt oralig‘i; – foydalanuvchining qo‘shimcha vakolatlari. Foydalanuvchining nomi va paroli asosida SQL seiver uni ma’lumotlar to‘plamidagi foydalanuvchilar guruhlaridan biriga kiritadi (atamashunoslikda Microsoft SQL Server). Muayyan guruhga mansublik server darajasida obyektlarga (ma’lumotlar va jarayonlarga) ulanish jismoniy huquqini beradi. Hozirgi paytda birja kompyuter tizimida quyidagi foydalanuvchilar guruhlari mavjud: – tizim administratori; – smena boshligi;

– buxgalter; – savdo administratori; – nazoratchi; – savdo qatnashchisining savdo zalidagi treyderi; – savdo qatnashchisining masofadagi ish o‘rnida treyderi. Savdo qatnashchilari foydalanadigan amaliy dasturiy ta’minot ma’lumotlar to‘plamini bevosita o‘zgartirish huquqiga ega emas. Treyderlar o‘tkazadigan ma’lumotlarni o‘zgartirish bo‘yicha barcha operatsiyalar saqlanadigan jarayonlar orqali amalga oshiriladi. Har bir murojaatda saqlanadigan jarayon treyder nomi asosida treyderning bajarilayotgan o‘zgarishni amalga oshirish huquqini tekshiradi. Tizim foydalanuvchilarning unga ulanishga qilgan harakatlarini maxsus fayllar (jadvallar)ga yozib boradi. Bunda har bir so‘rov bilan ishlashda tizim quyidagilarni qayd qiladi: – voqea vaqti; – voqea turi (ulanish-uzish so‘rovi); – foydalanuvchining nomi; – so‘rov kelib tushgan stansiya raqami. Birja savdolar bo‘limi savdo zalining nazorat guruhi xodimlari kelib tushayotgan so‘rovlarni birja savdo zalidagi real o‘rinlar soni bilan taqqoslagan holda bu jarayonni doimiy kuzatib boradilar. Parolni tanlab topishga harakatlar ham dasturiy, ham vizual jihatdan qayd qilinadi. Axborot texnologiyalari bo‘limi xodimlari lokal tarmoqning barcha stansiyalarida o‘rnatilgan barcha dasturiy vositalarning kundalik monitoringini yuritadi. Har bir stansiya uchun unda o‘rnatilishi va ishga tushirilishi mumkin bo‘lgan dasturlar ro‘yxati belgilanadi. Stansiyalarning katta qismiga (xususan, barcha treyder stansiyalariga) disketadan foydalanish uni protsessor blokidan olib tashlash yo‘li bilan taqiqlanadi. Protsessor bloklari muhrlanadi.

2. Ma’lumotlar to‘plamini himoyalash choralari. Dasturiy ta’minot xatolaridan himoyalash Dasturiy ta’minotning chalalik riskini kamaytirish uchun modelli ta’minot usulidan foydalaniladi. Kompyuter vositalaridan foydalanish va qo‘lda hisob-kitob qilish asosidagi savdo jarayoni modeli ishlab chiqilgan. Model quyidagi asosiy quyi tizimlarni qamrab oladi: – kliring tashkiloti bilan ishlar; – savdo qatnashchilarining savdo hisobraqamlar mazmuni haqidagi axborot o‘rnatish va o‘zgartirish; – risklarni boshqarish: – savdo qatnashchisining buyurtma kiritishi va uni tahrir qilishi; – savdo qatnashchilari pozitsiyalarining o‘zgarishini hisobga olis h bo‘yicha harakatlar; – market-maykerlar va mutaxassislarning ishlari; – savdo qatnashchisining masofadan ishlash modeli. Dasturiy vositalar operatorlari xatosidan himoyalash. Birjada foydalaniladigan amaliy dasturiy ta’minot ichki qarama-qarshi ma’lumotlar kiritishga imkon bermaydi. Barcha axborotlarni kiri tish alohida topshiriqlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Topshiriqni kiritishda birja kompyuter tizimi avtomatik ravishda uning ichki ziddiyatsizligini tekshiradi. Ziddiyatlar aniqlangan holatda topshiriq kiritilmaydi va foydalanuvchi yuzaga kelgan muammodan xabardor qilinadi. Foydalanuvchining xatolaridan himoyalash birinchi darajasi bevosita birja kompyuter tizimiga kiritiladi. Kiritiladigan har bir topshiriq uchun uni bajarishga alohida buyruq mavjud. Topshiriqni bajarishda birja kompyuter tizimi avtomatik ravishda bunday operatsiyaning mumkinligini tekshiradi (masalan, deponentlangan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha sotuvga buyurtma berishda tizim avtomatik ravishda bu qimmatli qog‘ozlarning depozitariyda mavjudlgini tekshiradi va «sotuvga qog‘ozlar» registridan «buyurtmaga qo‘yilgan qog‘ozlar» registriga provodka o‘tkazadi.

3. Himoyalash lozim bo‘lgan axborotni saqlash Asbob-uskunalarning buzilishi, yo‘q qilinishi, dasturiy xatolar, personalning noto‘g‘ri harakatlari va boshqa turli sabablarga ko‘ra ma’lumotlarni yo‘qotishning oldini olish uchun ma’lumotlar to‘plamidan muntazam nusxa olish tizimi ko‘zda tutilgan. Bunday zaxira nusxalari olish xatolik yuzaga kelgan yoki axborot yo‘qotilgan taqdirda eng yaqin ishga yaroqli nusxadan foydalanishga imkon beradi. Bundan tashqari, birjaning asosiy binosi buzilib ketgan taqdirda birja faoliyat ko‘rsatayotgan vaqt davomida birja kompyuter tizimiga berilgan barcha buyurtmalar va ular bilan tuzilgan bitimlar haqida to‘liq axborot olish mumkin bo‘lishi uchun arxiv nusxalari olish ko‘zda tutilgan. Ma’lumotlar to‘plamidagi axborotdan zaxira uchun nusxa lentali vositalarga olinadi. Arxiv nusxalari quyidagi guruhlarga taqsimlanadi: – zaxira nusxalar; – arxiv nusxalar; – «yong‘in» nusxalari. Zaxiralash. Zaxira nusxalari ma’lumotlar to‘plamidan nusxa olish vaqtida bo‘lgan ma’lumotlarni qayta tiklashga imkon beradigan kundalik nusxa olish uchun xizmat qiladi. Arxivlash. Arxiv nusxalari uzoq kelajakda kerak bo‘lib qolishi mumkin bo‘lgan istalgan ma’lumotlardan nusxa olish va saqlash (arxivlash) uchun xizmat qiladi. Birja kompyuter tizimining barcha savdo ma’lumotlar to‘plamlari kundalik arxivlanishi lozim. «Yong‘in» nusxalari tabiiy ofatlar ro‘y berishi natijasida birja kompyuter tizimi yo‘qotilgan hollarda birja kompyuter tizimini ishga tushirishga imkon beradigan ma’lumotlar va dasturlar nusxalaridan iborat bo‘ladi. Zaxira uchun nusxa olish belgilangan vaqt oralig‘ida avtomatik ravishda amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni arxivlash savdolar yakunlangandan so‘ng keyingi operatsion kunga tayyorlanish jarayonining bir qismi sifatida har kuni bajariladi. Bunda foydalanuvchilarning barcha harakatlarini qayd qilish jurnali, buyurtmalar berish/chiqarib tashlash va tuzilgan bitimlar haqidagi axborot keyinchalik

arxivlash jarayonida magnit-optik vositaga ko‘chirib olinadigan ma’lumotlar to‘plamining arxiv jadvaliga o‘tkaziladi. 4. Birjaning elektron savdo maydonchasida aksiyalar xaridi yoki sotuv narxini kiritishda treyderlarning xatolari Kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalari tufayli birja savdosi klavishani bosish tezligida amalga oshirilmoqda. Va, albatta, xuddi shu tezlikda xatolarga ham yo‘l qo‘yilmoqda. Elektron savdo maydonchasida xato yoki noto‘g‘ri bosilgan klavisha millionlab dollar turishi va hattoki bozor «qulashi»ga sabab bo‘lishi mumkin. Insonga xato qilish xos, hattoki zamonaviy texnologiyalar eng tajribali reyder ham aksiyalar xaridi yoki sotuv narxini kiritishda xato qilmasligini kafolatlay olmaydi. Quyida bunday xatolarga misollar keltirilgan: J. P. Morgan Securitiyes Japan kompaniyasi treyderi kompyuterda boshqa klavishani bosib yubordi, natijada sotuvga boshqa aksiyalar chiqarib yuborildi. Xato aniqlangan paytda esa J. P. Morgan Securitiyes Japan sotib yuborilgan aksiyalarni qayta sotib olishiga to‘g‘ri keldi. Kunning ikkinchi yarmida, xato aniqlangan paytda birja indeksining o‘sganligiga qarab, aksiyalarni qimmatroq narxda sotib olishga to‘g‘ri kelgan. Ekspertlarning baholashicha, noto‘g‘ri bitim tufayli kompaniya yo‘qotishlari 50 mln. dollardan oshmagan. 2006-yilning iyuni. Yaponiyaning Tachibana Securitiyes kompaniyasi Adways internet kompaniyasining 2600 dona aksiyasini har birini 1670 iyenadan (14,47 dollar) sotishga buyurtma berdi, bundan sal oldin kompaniya 2400 dona aksiyaning donasini 1,4 mln. iyenadan (12 ming dollar) joylashtirgan edi. Garchi xato darhol aniqlangan va buyurtma bekor qilingan bo‘lsa-da, 1482 dona aksiya sotib yuborilgan. Broker yo‘qotishni 1,5 mln. dollardan ortiq baholagan. 2005-yil dekabr. Rekord xatoga Yaponiyaning Mizuho Securitiyes kompaniyasi treyderi yo‘l qo‘ydi. Broker J-Com rekruting kompaniyasining bir dona aksiyasini sotishga buyurtma oldi. Bu J-Com savdosining birinchi kuniyoq

ro‘y berdi: sal oldin kompaniya aksiyalari 610 ming iyena (5 ming dollar) narxida joylashtirilgan. Broker kompyuterga xato qilib 1 iyena narxida 610 ming dona aksiyani sotishga buyurtma kiritdi. Xatoni darhol aniqladilar, biroq buyurtmani bekor qilishga barcha so‘rovlarga birja kompyuter tizimi javob qaytarmadi. «Vedomosti» gazetasining baholariga ko‘ra, Mizuho Securitiyes ko‘rgan zarar 40 mlrd. iyenadan (341 mln. dollar) ortdi. Bunda kompaniyada jami 14 ming dona aksiya mavjud bolib, buyurtmani joylashtirish bozorda xaosga olib keldi, asosiy bozor indeksi Nikkei 225 301 punktga pasayib ketdi. Voqea sodir bo‘lganidan ikki hafta o‘tgach Tokio birjasi rahbariyati iste’foga chiqdi. Shu paytda yangi qoidalar joriy qilindi. Bu qoidalarga ko‘ra, brokerlik kompaniyalari kompaniya aksiyalarining 5 % idan ortiq bo‘lgan barcha buyurtmalarni xatoga tekshirib chiqishi talab qilinadi. Shunisi qiziqki, Mizuho Securitiyes brokeri birjadan yetkazilgan zarar uchun tovon to‘lashni talab qilgan, chunki kompyuter tizimi bunday bitimga yo‘l qo‘ygan. Birja to‘lashdan bosh tortgan, natijada ish sudda ko‘riladigan bo‘lgan. 2003-yilning apreli. Britaniya treyderi xato bo‘yicha GlaxoSmith Kline kompaniyasining 500 mingta aksiyasining har birini 13 funtdan sotib olgan, bozorda esa bu aksiyalar narxi 70 pensdan ham kam bo‘lgan. Yetkazilgan zarar 6 mln. funtdan ortiq deb xabar beradi The Wall Street Folly. 2002-yil noyabr. Ryanair kompaniyasi kotirovkalarini qo‘yadigan brokerlik firmasi klerki yevro va funtdagi aksiyalar narxini adashtirib yuborgan. Bu xato London fond birjasi indeksini darhol 61 % yoki 404,5 punktdan 653,7 punktgacha oshirgan. 2002-yil oktyabr. Britanivalik treyder fyuchers narxini kiritishda xatoga yo‘i qo‘ydi, ikkilamchi moliyaviy vositalar bilan ishlash bo‘yicha eng yirik mavdoncha hisoblangan Eurex birjasida savdo uch soatga to‘xtab qolgan, birja indeksi esa 500 punktga pasaygan. 2002-yil sentyabr. Bitta nemis indeksi DAXni 5 180 punkt darajada sotish istagida bo‘lgan Eurex treyderi 5 180 ta shartnomani sotib yubordi va bu narxning keskin tushib ketishiga olib keldi. Besh soat o‘tgach, birja rahbariyati buning

sababi bo‘lgan bitimdan keyin tuzilgan barcha bitimlarni bekor qilishga qaror qildi. 2001-yil dekabr. Shveytsariyannig UBS Warburg banki treyderi ikki soniya ichida ajoyib natijaga erishdi – o‘z kompaniyasiga 71 mln. funt zarar yetkazdi. U Densu yapon kompaniyasining 16 dona aksiyasining har birini 600 ming iyenadan sotishga harakat qilib, buning o‘rniga 610 mingta aksiyani olti iyenadan sotib yubordi. 2001-yil may. Lehman Brothers investbank treyderi 3 mln. funtlik aksiyalarni sotish istagida edi, biroq u ortiqcha nollarni qo‘shib yubordi va 300 mln. funtlik aksiyalarni sotib yubordi. 1999-yil noyabr. Diler klaviaturaga suyanib, tasodifan Premiyer Oil kompaniyasining umumiy qiymati 1,8 mln. funtdan ortiq bo‘lgan 16 mingta aksiyasini sotib yubordi. Boshqacha aytganda, birja savdosining yaxshiroq ishlashi uchun faqat avtomatlashtirishning o‘zigina emas, EHMdan foydalanishda e’tiborlilik ham talab qilinadi. 5. Vazifalarni avtomatlashtirishning ahamiyati Birja savdosini avtomatlashtirish birja muhitini tubdan o‘zgartirib yubordi va bozor xulq-atvoriga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu nima uchun «tarixiy» ma’lumotlar bilan ishlash mexanik savdo tizimining faoliyat ko‘rsatish samaradorligini oshirmasligi sabablaridan yana biridir. Doimiy taraqqiy etayotgan jamiyatning texnologik rivojlanishi bozorning asosiy elementi – insonni uzluksiz o‘zgartirib boradi. Birja faoliyati obyektlari va subyektlarining axborot-tahliliy ta’minoti statistikaning muhim vazifasi va birja faoliyatini tartibga solish va sug‘urtalashning zarur sharti hisoblanadi. Davlat statistikasi va birjalarni nazorat qilishi va litsenziyalashi lozim bo‘lgan organlar birja bozorining miqyosi va ahvoli, uning infratuzilmasi, birja jarayoni qatnashchilarining daromad va xarajatlari haqidagi ma’lumotlarga ehtiyoj sezadi. Biznes-statistika birja

bozorining salohiyati, uning rivojlanish qonuniyatlari, narx va sotuv bashorati, birja bozorida investitsiyalar haqidagi ma’lumotlarga ehtiyoj sezadi. Shunday qilib, birja statistikasining vazifalari birja konyunkturasi, birja tovar aylanmasi tendensiyalari va narx, tovar bozorida birjalar roli, birja jarayonining moddiy ta’minoti haqida axborot to‘plash va tahlil qilishga borib taqaladi. Birja statistikasining muayyan vazifalari quyidagilardan iborat: birjalar mavjudligi va birja faoliyati haqida axborot to‘plash va qayta ishlash; muayyan sanadagi yoki davrdagi birja bozorining ahvolini baholash; birja savdosi salohiyati talab va taklif bahosini, ularuing nisbatini aniqlash; birjada ishbilarmonlik faolligini baholash; birja tovar aylanmasini, uning hajmi, strukturasi va dinamikasini, tovarlar ulgurji bozorida tovar birjalari rolining tavsifini baholash va tahlil qilish; real tovarli bitimlar va muddatli bitimlar nisbatini tahlil qilish; birja narxlari darajasi, o‘zgaruvchanligi va dinamikasini, ularning mavsumiyligini tahlil qilish, birja narxlarini bashorat qilish; birja savdosining tijorat natijalarini baholash va tahlil qilish; birja savdosi infratuzilmasining holati va rivojlanishi tavsifnomasi. Avtomatlashtirishda bu operatsiyalarni amalga oshirish uchun ketadigan vaqt va mehnat sarfi sezilarli qisqaradi. Shu sababli bandlik xizmatining eng yaxshi ishlashi uchun avtomatlashtirish zarur.

Xulosa Birja savdosining sezilarli o‘sishi tovar bozori, xomashyo va oziq-ovqat bozori uchun tovar birjalari ahamiyatining ortishiga olib keldi. Ularning ko‘plab turlari bo‘yicha birja aylanmalari jahon sav dosi va jahon ishlab chiqarish hajmidan bir necha marta ortiq. Garchi birjalarda tovarlarni real yetkazib berish mos keluvchi tovarlar bilan jahon savdosining 5–10 % idan ortmasa-da, jahon bozorida narxlar shakllanishi va muayyan bitimlarga, shuningdek, firmalar faoliyati natijalariga birjalarning ta’siri juda katta. Oxirgi yigirma-o‘ttiz yil davomida birja aylanmasining jiddiy o‘sishiga yangi texnik vositalar, avvalo, EHMlarning joriy qilinishi sabab bo‘ldi. Masalan, hisob- kitob palatalarida EHM o‘rnatish mijozlar bilan hisob-kitoblarni avtomatlashtirish, hisob-kitob, komission foizlar hisoblash, axborotni saqlash va h.k. bilan bog‘liq barcha zarur hujjatlardan ko‘chirma olish muammolarini to‘liq hal etishga imkon berdi. Bundan tashqari, fyuchers savdosiga xizmat ko‘rsatish xarajatlarlarini pasaytirish, hujjatlar bilan ishlashni tezlatish va sifatini oshirish, birja savdosini kengaytirish uchun shart-sharoitlar yaratishga erishildi. EHM joriy qilinishi nafaqat bitta mamlakat, balki qator mamlakatlarning birdaniga bir nechta birjasi uchun hisob-kitoblarni bitta markazda mujassamlash imkonini beradi. Birjalarda EHMni qo‘llash birja savdosi jarayonining o‘zini avtomatlashtirishga imkon beradi. Narxlarni maxsus doskalarda yozish o‘rniga videokotirovkalar kompyuter tizimi joriy qilinadi, ya’ni kotirovkalar birja halqasidagi periferiya qurilmalaridan bir vaqtning o‘zida ularning tepasiga osib qo‘yilgan katta elektron tablolarga, birja halqasidagi telefon budkalarda broker va dilerlarning shaxsiy ekranlariga, shuningdek, birja hududidan tashqarida bo‘lgan mijozlarga uzatiladi. Kompyuter tarmoqlari, videokotirovka va boshqa eng yangi texnik vositalardan foydalanish bitimlarni bir lahzada tuzish imkonini beradi. Amerikaning yirik birjalarida tungi paytda ham elektron savdo elementlarining joriy qilinishi sababli tun-u kun savdo qilish imkoni paydo bo‘ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

Похожие

Birja savdosini tashkil qilish

Gid-ekskursiya xizmatlarini amalga oshirish jarayonlari

Strategik rejani amalga oshirish va nazorat qilish.

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari