Bank xavfsizligi obyektlari - Экономика - Рефераты

Bank xavfsizligi obyektlari

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Bank xavfsizligi obyektlari Reja: 1. Bank xodimlari - xavfsizlik obyekti sifatida 2. Bank xavfsizligining obyekti sifatida moliyaviy va moddiy mablag`lar 3. Konfidensial xarakterga ega bo`lgan hujjatlar bilan ishlashda bank xavfsizligini ta’minlash 4. Bank siri. Tijorat siri. Auditor siri

Tayanch iboralar: Bank xodimlari, xavfsizlik obyektlari, moliyaviy mablag`lar, nomoddiy mablag`lar, obyekt, bank ma’lumotlari, qonun, pul o`tkazmalari tizimi, xizmat turi, xizmat tariflari, raqobat muxiti, bank kuni, tizimi, ma’lumotlar manbasi, bank siri, tijorat siri, auditor siri. Bank xodimlari - xavfsizlik obyekti sifatida. XX asrning oxiriga kelib kompaniyalar va nazorat organlari bozor va kredit risklaridan farq qiluvchi risklar bilan ko`proq qiziqdilar. Bunday risklar oratsion risk deb nom oldi. Bu toifadagi risklar quyidagi holatlar bilan bog`liq:  xodimning xatosi;  sistemalardagi xatolar;  yong`inlar, suv toshqini va boshqa omillardan ko`riladigan zararlar;  firibgarlik va boshqa jinoiy harakatlar; Operatsion riskka misollar:  texnologik omadsizliklar;  hujjatlar va yozuvlarning sovuqqonlik bilan saqlanishi;  savodsiz boshqarish, nazoratning kuchsizligi;  moliyaviy model va hisobotlardagi xatolar;  yo`qotishlarni yashirish yoki shaxsiy daromad olishga intilish;  uchinchi tomonning firibgarligi.  Risklarni boshqarish infrastukturasi quyidagilarni o`z ichiga oladi:  -namoyon bo`lish;  -baholash;  -monitoring;  -operatsion risklarni qisqartirish. Operatsion risklarni boshqarishda risk qaysi bo`limda yuzaga kelsa, o`sha bo`lim ichida bartaraf etilishi kerak. Masalan IT- mutaxassislari tizimli risklarni hammadan ko`ra yaxshiroq tushunadilar. Back office xodimlari hisob-kitob risklari to`g`risida kerakli ma’lumotlarni berishlari mumkin. Ammo umumiy rejalashtirish

va monitoring ishlari Operatsion risklarni boshqarish Markaziy bo`limi tomonidan olib borilishi kerak. Operatsion riskni boshqarish bo`yicha imtiyozlar:  operatsion risklarni qisqartirish;  bankda audit o`tkazish xarajatlarini kamaytirish va normativ talablarga javob berish;  noqonuniy harakatlarni aniqlash • kelajakdagi risklarni kamaytirish . Operatsion risklarni tasniflash: • xodimlarning riski - xodimlarning ish malakasining yetishmasligi natijasida xatoga yo`l qo`yishi, ortiqcha ish bilan bandligi, ishning noratsional taqsimlanganligi bilan bog`liq yo`qotishlar; • ish jarayoni riski - xodimning operatsiyalarni amalga oshirishda, hisob-kitob qilishda, hisobot topshirish jarayonida xatoliklarga yo`l qo`yish; • sistema riski - bankda texnika-texnologiyaning yaxshi rivojlanmaganligi, operatsiyalarning sovuqqonlik bilan bajarilishi, ma’lumotlarni kiritishda qo`pol xatoga yo`l qo`yish oqibatidagi yo`qotishlar; • tashqi muhit riski - bank faoliyatiga tashqi muhit ta’siri yoki qonunchilik, siyosat va iqtisodiyotdagi o`zgarishlar natijasidagi yo`qotishlar. Bazel qo`mitasi operatsion riskni ichki jarayonlar va tizimlarning nomuvofiqligi, xodimlarning mas’uliyatsizligi yoki boshqa tashqi omillar hisobiga yuzaga keladigan xavf-xatar deb baholaydi. Mazkur tushuncha bank va uning xodimlari tomonidan qonunchilikka, axloqiy me’yorlarga, shartnoma majburiyatlariga rioya etmaslik hamda sud jarayonining qo`zg`atilishi tufayli yuzaga keladigan huquqiy riskni ham ko`zda tutadigan doimiy va alohida nazoratni olib borishi lozim. Risk holatlarini 2 ta yirik toifaga bo`lish mumkin : • tez-tez uchrab turadigan va kam yo`qotishlarga olib keladigan risklar; • kam uchraydigan ammo katta yo`qotishlarga olib keladigan risklar.

Ko`p hollarda qiymat va baho hisob-kitob yo`li bilan aniqlanishi lozim, asoslangan hisob-kitob qiymatlaridan foydalanish moliyaviy hisobotni tuzishning muhim qismi bo`lib hisoblanadi va uning ishonchliligiga putur yetkazmaydi. Biroq, asoslangan hisob-kitob qiymatini olish imkoni bo`lmagan taqdirda, modda bosh kitobda, balans yoki foyda va zararlar to`g`risidagi hisobotda tan olinmaydi. Tahlillarga tayangan holda shuni aytimiz mumkinki, “Iqtisodiy inqiroz vaqtida Amerika tijorat banklarining yillik sof foydasi tarmoqlar bo`yicha foydaning ko`p miqdori rezervlarni boy berishda sezilarli darajada tushib ketdi”11,- deb iqtisodiy manbalarda keltirilgan. Shuningdek, operatsion risklarni boshqarishda riskni baholashning miqdoriy va samarali uslublari mavjud. Masalan, bankning savdo operatsiyalarida hisob- kitob xatolariga tez-tez yo`l qo`yishadi, ammo ularni statistik modellashtirish mumkin. Boshqa holatlar kamroq uchraydi, ammo modellashtirilmaydi. Bularga masalan terrorlik aktlari, tabiiy ofatlar va savdo sohasidagi firibgarliklar kiradi. Samarali uslublarni: • yo`qotishlar to`g`risidagi hisobotlar; • boshqaruv nazorati; • xodimlarni so`roq qilish; • ishdan bo`shash sababini aniqlash; • boshqaruvchilarning o`ziga yuqori baho berishi; • ichki audit tashkil etadi. Miqdoriy uslublar bankda operatsion risklarni oldini olish uchun kapitalni taqsimlash maqsadida ishlab chiqilgan . “Bazel II” kelishuviga ko`ra yirik banklar operatsion riskka nisbatan kapitalga bo`lgan talabni baholashda o`zining ichki modeliga asoslanadi. Kam uchraydigan ammo katta miqdorda zarar keltiruvchi risklar mol - mulkni sug`urta qilish va baxtsiz hodisadan sug`urtalanish uchun ishlab chiqilgan usullardan foydalanish bilan modellashtiriladi. Tez-tez uchraydigan risklarda ko`proq statistik analizga e’tibor qaratiladi.

Statistik modellashtirish uchun esa ma’lumotlar kerak bo`ladi. Operatsion riskda 2 xil turdagi ma’lumotdan foydalaniladi: oldingi zararlar to`g`risidagi ma’lumotlar; risk indikatorlari to`g`risidagi ma’lumotlar Quyidagi holatlar zararga olib kelishi mumkin: ish jarayonidagi xatoliklar, kichik firibgarliklar, mijozlarning da’vosi va b. Yo`qotishlar bevosita (masalan o`g`rilik natijasida), yoki bilvosita (bankning obro`yiga putur yetkazgan holatda). Ularni 3 toifaga bo`lish mumkin: hodisa; sabab; natija; Barcha holatlarda bir nechta sabab va oqibatlari bo`ladi. Buni oldini olish uchun esa xodimlarni qayta o`qitish, mutaxassislarni chuqur tayyorlash hamda zarur tarmoqlarni rivojlantirish kerak. Risk indikatorlari zarar keltiruvchi holatlardan farq qiladi va bular quyidagilardan iborat: • xodimning qo`shimcha ish soatlarini oshirish; • shtatlarning qisqartirilishi; • kunlik operatsiyalar hajmi; • kadrlarning bilim darajasi; Operatsion riskni baholagandan keyin (sifat yoki miqdor jihatdan) keyingi bosqichga o`tish mumkin. Masalan: • ma’lum risklarni chetlab o`tish; • boshqa risk oqibatlarini oldini olish; • riskni biznesni boshqarish usuli sifatida qabul qilish. Bank xavfsizligining obyekti sifatida moliyaviy va moddiy mablag`lar. Samarali tashkil qilingan bozor iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish kam xarajat qilish bilan, uning taqsimoti esa bozor talabiga asosan amalga oshiriladi. Raqobat korxonalarning xarajatlarni iloji boricha minimum darajagacha

kamaytirishga, tovarlar ishlab chiqarishni strategik rejalashtirishga va faqat bozor talabiga mos keluvchi tovarlar ishlab chiqarishga majbur qiladi. Ma’lumki, faqat iqtisodiy erkinlik, mulkchilik huquqi, raqobat va boshqa bozor atributlari mavjud bo`lgan holda iqtisodiyot samarali bo`lishi mumkin. Bozorning eng muhim atributlaridan biri bu iqtisodiy erkinlik hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik asosida faoliyat ko`rsatish makro - mezo va mikro darajada turli xil risklarga bog`liq bo`ladi. Agar O`zbekistonda davlat taktikasini shartli ravishda : - - davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali bog`lanishi bo`yicha; - ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh sohalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo`lini tanlash; - aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo`nalishini bosh yo`nalish deb tanlash kabilar bo`yicha o`tkazilishini inobatga oladigan bo`lsak, shu ochiq maqsadli siyosat modelida ham bir necha guruh risklar - ijtimoiy - siyosiy, fiskal - monetar va iqtisodiy risklarning bo`lishi muqarrar. Risk - tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo`lgan ko`p qirrali tushuncha. Shuning uchun bank faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun iqtisodiyotda mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta’sir qilish tomonlarini chuqur o`rganib chiqish zarur. Shu sababli maxsus adabiyotlarda, amaliyotda mavjud bo`lgan ba’zi bir fikr va mulohazalarni ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Tovar-pul munosabatlarinig rivojlanishi riskning iqtisodiy kategoriya sifatida yuzaga kelishiga va subyektlar faoliyatida mustahkam o`rnashib olishiga imkoniyat yaratdi. Shuning uchun ham risklar bizni tunu-kun, har yer va har joyda o`rab kelmoqda. U bizning hayotimizda har doim ham qochib bo`lmaydigan va yechish lozim bo`lgan bir jarayon bo`lib, biror-bir natijani yuzaga kelishiga asos bo`ladi. Bunday natija salbiy va ijobiy bo`lishi mumkin.

Riskning sinonimi sifatida biz ishonchsizlik, imkoniyatsizlikni, bir voqea bo`lish-bo`lmasligini oldindan aytib bera olmaslik kabilarni misol qilib ko`rsatishimiz ham mumkin. Endi biz riskning tub mohiyatini ko`rib chiqadigan bo`lsak, “risk” so`zi ispancha-portugalcha so`zdan olingan bo`lib “suv ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi. Shuning uchun ham risk xavf tug`dirish ehtimoli mavjudligini ifoda qiladi. Taniqli lug`atchi S.N. Ojegovning rus tili lug`atida “risk” bu “muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisa, umid” degan ma’noni anglatadi deyilsa, mashhur Vebstera lug`atida riskga “xavf, zarar yoki talofat ko`rish ehtimoli”, deb qaralgan. V.T. Sevruk “Risk - zarar ko`rish yoki manfaatni qo`ldan chiqarish bilan bog`liq ehtimollar o`lchamidir” degan ta’rif beradi. Professor V.M.Usoskin “Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi, o`z navbatida, oldindan ko`ra bilish qiyin yoki mumkin bo`lmagan voqealar bilan bog`liq bo`ladi” deb izohlaydi. Ba’zi mualliflar tomonidan risk bu noaniqlik, deb ta’riflanadi. YE.S.Stoyanova “Risk bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola olmaslik yoki zarar ko`rish ehtimolidir”14 deb ta’rif keltirsa, boshqa bir guruh mualliflar risk bu korxona resurslarining bir qismini yo`qotish yoki daromad ola olmaslik, qo`shimcha xarajatlar qilish xavfidir deb uqtirishadi. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni «xavf-xatar» deb ifodalaydilar. Ba’zi olimlar riskni «tavakkalchilik» deb ifodalasalar, boshqalari riskga «xato», «ikkilanish», «noaniqlik», «mavxumiylik» va hokazolar deb ta’rif berish to`g`riroq degan xulosa qiladilar. Har bir faoliyatni amalga oshirishda ikkilanish yoki xavf-xatar bo`lishi mumkin. Lekin ularni risk mazmunida ifoda qilib bo`lmaydi. Bugungi kunda mamlakatimiz banklari o`z tasarrufidagi resurslaridan to`liqligicha real sektorni kreditlash uchun foydalanmayotganligi achinarli hol. Bundan kelib chiqib, iqtisodiyotning real sektori ehtiyojlarini moliyalashtirish maqsadida ortiqcha bank likvidliligidan voz kechish, ushbu resurslardan real iqtisodiyotni kreditlash orqali samarali foydalanish lozim.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk - tadbirkorlikning eng asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Riskning o`ziga xos xususiyatlari bu -noaniqlik, kutilmagan holat, ishonchsizlik va taxmin. Siyosiy va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. Riskning ikkita funksiyasi17 bor: rag`batlantiruvchi va himoyalovchi . Riskning rag`batlanturuvchi funksiyasining ikkita jihati bor, ya’ni konstruktiv va destruktiv. Konstruktiv jihati shunday bir holatda yuzaga keladiki, bunda risk iqtisodiy qarorlarni xal qilishda katalizator rolini o`ynaydi, ayniqsa innovatsion, investitsion qarorlarni qabul qilishda. Destruktiv ko`rinishi esa asoslanmagan risk bilan qabul qilingan va amalga oshirilgan qarorlar natijasida yuzaga keladi. Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-genetik va ijtimoiy-huquqiy. Tarixiy-genetik jihati shundan iboratki, insonlar doimo stixiyali tarzda kutilmagan noxush voqealardan o`zlarini asrash shakllari va vositalarini izlaydilar. Amaliyotda bu sug`urtalangan rezerv fondlarini tashkil etish, tadbirkorlik risklarini sug`urtalash kabi ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Ijtimoiy- huquqiy jixati esa, xo`jalik, mexnat, jinoiy qonun hujjatlari to`plamida risk kategoriyalarini joriy qilishda namoyon bo`ladi. Bulardan tashqari riskning yana quyidagi xususiyatlari mavjud bo`lib, ular qarama-qarshilik, alternativlilik va noaniqliklardir. Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo`ladi: risk bir tomonlama muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-axloqiy natijalarga olib keladi, ya’ni ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, jamiyatning fikr va ma’naviy muhitiga ijobiy ta’sir qiladi. Ikkinchi tomonlama esa, aksincha ta’sir qilishi mumkin, ya’ni risk ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishga to`sqinlik qilishi mumkin. Alternativlilik, bu bir yoki bir qancha ko`rinishdagi qarorlarni tezlik bilan tanlashda namoyon bo`ladi. Tanlash lozim bo`lmagan joyda riskli jarayonlar ham vujudga kelmaydi va risk bo`lmaydi. Noaniqlik, bu albatta noaniq, ya’ni kutilmagan holatlar bilan bog`liq. Uning yuzaga kelish va tus olish shakli noaniq bo`lib qolaveradi. A.Marshal, Dj. fon

Neyman, O.Morgenshtern, F.Naytlar riskga quyidagicha yondashganlar: «Risk va noaniqlilik kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o`ynaydi. Xo`jalik faoliyatining ajralmas qismi bo`lgan noaniqlilik barcha murakkab va muhim iqtisodiy hodisalar asosida yotadi. Noaniqlilik mohiyati riskda namoyon bo`ladi». O`tgan asrning 20-yillarida F.Nayt birinchilardan bo`lib daromad doim noaniqlilik bilan bog`liq degan fikrni olg`a suradi. Bank mijozning foyda olishi uchun shart-sharoit yaratar ekan, demak o`zining manfaatini ham amalga oshirgan bo`ladi. Banklarning kelajakdagi yangi xizmat turlarini kengaytirish va mijozlarni yanada jalb qilish maqsadi yuzasidan; “Zamonaviy bank xizmatlari bu tarmoqni kengayishida turtki bo`ladi”, - deydi amerikalik tahlilshunos olima Keyt Stalter. Shunday ekan, tijorat bankning mijozlarga nisbatan sheriklik munosabati o`zaro manfaatdorlik qoidasiga asoslanishi lozim. P.Samuelson esa, quyidagilarni ta’kidlagan: «Noaniqlilik qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, ya’ni insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo`lmoqda, buning natijasi esa foyda yoki zararda namoyon bo`ladi». Tijorat banklarida mavjud bo`lgan moliyaviy risklarni tahlil etilsa, ularni bank moliyaviy faoliyati davomida foyda yoki kapitalini yo`qotish ehtimolida ifodalash mumkin. Ularni bir necha turga bo`lish mumkin. Yuqoridagilardan xulosa qilib ta’kidlamoqchimizki, risk va xavf-xatar bir xil tushuncha emas. Bu xulosamizning asosi bo`lib, quyidagilar hisoblanadi: ♦ birinchidan, xavf-xatar riskga nisbatan askariyat hollarda birlamchidir. (albatta, ba’zi hollarda birlamchi xavf-xatardan keyin yana ikkilamchi xavf-xatar ham yuzaga kelishi mumkin. Lekin bu kam hollarda hisobsiz - «ko`r» risklarda uchrashi mumkin); ♦ ikkinchidan, xavf-xatar darajasi past bo`lgan hollarda risk qilinadi; ♦ uchinchidan, xavf-xatar va risk bir-biriga teskari proporsional bo`lgan jarayondir; ♦ to`rtinchidan, xavf-xatar darajasi (ko`lami) yuqori bo`lgan holda risk «0» bo`ladi.

Bundan kelib chiqadiki, risk ma’lum miqdorda noaniqlikni o`z ichiga olsada, uning natijasi aniq bo`lib, undan aksariyat hollarda ijobiy natija kutiladi. Iqtisodiyotda noaniqlik deganda, mo`ljallangan loyihalarni, faoliyatni amalga oshirish shartlari haqida hamda ular bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar va olingan natijalarning noaniqligi tushuniladi. Noaniqlikning sabablarini uchta asosiy guruhga bo`lib ko`rsatish mumkin. Birinchi guruh bu bilmaslik, ya’ni bizni o`rab turgan muhit haqidagi bilimlarimizning kamligi va to`liq emas. Ikkinchi guruh bu tasodifiylik. Bunga biz bir xil sharoitda turli xil bo`lib sodir bo`ladigan voqealarni kiritamiz. Har doim sodir bo`ladigan voqeaga ishonchli voqea deyiladi va uning oqibati oldindan ma’lum bo`lib, oldini olish chorasi ko`zda tutilgan bo`lishi mumkin, ya’ni risk "0" ga tenglashtirilishi mumkin. Uchinchi guruh - qarshilik, ya’ni bu guruhdagi noaniqliklar firmaning tovarga bo`lgan talabning o`zgarishiga, uning sotilishiga, ijarachilar bilan buyurtmachilar o`rtasida kelishmovchiliklarning kelib chiqishiga, mol yetkazib beruvchilar tomonidan shartnomalarni bekor qilishga, jamoadagi kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Ixtisoslashgan, tarmoqlashgan va universal tijorat banklarining har birida riskning hamma turlari mavjud bo`ladi, lekin ularning paydo bo`lish ehtimoli va xususiyati bank muassasasining turiga bog`liqdir. Bank faoliyatida riskning yuzaga kelishi ba’zi bir salmog`i, ta’siri, shakli jihatdan turlicha bo`lgan noaniqliklar bilan bog`liq bo`ladi. Chunki bank faoliyati tashqi muhitga bog`liq bo`lib, unga obyektiv iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va ulardagi bo`ladigan o`zgarishlar ta’sir ko`rsatadi. Bank faoliyatida risklarning yuzaga kelishining quyidagi sabablari mavjud: -bozorni yaxshi o`rganmaslik ; -resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirish sohasida ma’lumotlarning yetarli emasligi; -kreditlanadigan loyiha, obyekt va mijozlar to`g`risida, ularning moliyaviy ahvoli to`g`risidagi ma’lumot va axborotlarning to`liq emasligi;

-tarmoqlar faoliyati xususiyatining inobatga olinmasligi; -subyektlar yoki mijozlarning ongi, saviyasi, mablag`lardan foydalanish bo`yicha bilimi va maqsadlarining turli xilligi va boshqalar hisoblanadi. Shu sababli bank risklarining iqtisodiy kategoriya sifatida ta’rifi uning obyektiv va subyektiv sabab va oqibatlarini o`zida ifoda qilmog`i lozim. Bugungi kunda biz bu sohani rivojlantirmasdan turib iqtisodiyotimizning kelajagini ta’minlay olmaymiz. “Aqlli biznes egalari bilishadiki, xodimlarni maqsad sari to`g`ri yo`naltirish bu omad sari yetaklovchi kuchdir”, - deb ta’kidlaydi iqtisodchi Jim Blasingeym o`zining zamonaviy qarashlarida. Konfidensial xarakterga ega bo`lgan hujjatlar bilan ishlashda bank xavfsizligini ta’minlash. Mulk huquqi shaxsning o`ziga qarashli mol-mulkka o`z xohishi bilan va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o`zining mulk huquqini kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir. Mulk huquqi muddatsizdir. Mol-mulk fuqarolik huquqlari obyekti sifatida ko`chmas mulkka va ko`char mulkka bo`linadi. Ko`chmas mulk jumlasiga yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko`p yillik dov-daraxtlar va yer bilan uzviy bog`langan boshqa mol-mulk, ya’ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmagan holda joyini o`zgartirish mumkin bo`lmaydigan obyektlar kiradi. Qonunda boshqa mol- mulk ham ko`chmas mol-mulk qatoriga kiritilishi mumkin. Ko`chmas mol-mulkka bo`lgan huquqlarni qo`lga kiritish va ular bekor bo`lishining xususiyatlari qonun bilan belgilab qo`yiladi. Ko`chmas mulk jumlasiga kirmaydigan mol-mulk ko`char mulk hisoblanadi. Ko`char mulkka bo`lgan huquqlarni ro`yxatdan o`tkazish talab etilmaydi. Lekin ta’kidlash lozimki, ko`chmas mulkka egalik huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar, bu huquqlarning vujudga kelishi, boshqa shaxslarga o`tishi, cheklanishi va bekor bo`lishi davlat ro`yxatidan o`tkazilishi kerak.

Ko`chmas mol-mulkka bo`lgan huquqlarni va u haqda tuziladigan bitimlarni davlat ro`yxatidan o`tkazuvchi organ huquq egasining iltimosiga ko`ra amalga oshirilgan ro`yxatdan o`tkazishni ro`yxatdan o`tkazilgan huquq yoki bitim to`g`risida hujjat berish yoxud ro`yxatdan o`tkazish uchun taqdim etilgan hujjatga ustxat yozish yo`li bilan tasdiqlashi shart. Ko`chmas mol-mulkka bo`lgan huquqlarni va u haqda tuziladigan bitimlarni davlat ro`yxatidan o`tkazuvchi organ amalga oshirilgan ro`yxatdan o`tkazish hamda ro`yxatdan o`tkazilgan huquqlar haqidagi axborotni har qanday shaxsga berishi shart. Axborot, ro`yxatdan o`tkazish qayerda amalga oshirilganidan qat’i nazar, ko`chmas mol-mulkni ro`yxatdan o`tkazuvchi har qanday organ tomonidan beriladi. Butun korxona mulkiy kompleks sifatida ko`chmas mulk hisoblanadi. Bunda barcha korxona yoki uning qismi olish-sotish, garovga qo`yish, ijara hamda ashyoviy huquqlarni belgilash, o`zgartirish va bekor qilish bilan bog`liq boshqa bitimlarning obyekti bo`lishi mumkin. Mulkiy kompleks bo`lgan korxona tarkibiga uning faoliyati uchun mo`ljallangan hamma mulk turlari, shu jumladan yer uchastkalari, binolar, inshootlar, uskuna, inventar, xomashyo, mahsulot, talab qilish huquqi, qarzlar, shuningdek korxonani, uning mahsuloti, ishlari va xizmatlarini aks ettiruvchi xususiy alomatlarga (firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari) bo`lgan huquqlar va boshqa mutlaq huquqlar kiradi. Ushbu Kodeks va boshqa qonunlarda belgilangan hollarda va tartibda intellektual faoliyatning aniq ifoda etilgan natijalari hamda yuridik shaxsning bu natijalarga tenglashtirilgan o`ziga xos vositalari, ana shu ishlar yoki xizmatlarni ado etayotgan jismoniy yoki yuridik shaxsning mahsulotlari (firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko`rsatish belgisi va h.k.) ga nisbatan fuqaroning yoki yuridik shaxsning mutlaq huquqi e’tirof etiladi. Mutlaq huquq obyekti bo`lgan intellektual faoliyat natijalari va o`ziga xos vositalaridan uchinchi shaxslar huquq egasining ruxsati bilangina foydalanishlari mumkin.

Fuqarolik qonun hujjatlari xizmat yoki tijorat siri bo`lgan axborotni, basharti bu axborot uchinchi shaxslarga noma’lumligi sababli haqiqiy yoki nisbiy tijorat qimmatiga ega bo`lgan, qonun yo`li bilan undan erkin bahramand bo`lish mumkin bo`lmagan hamda axborot egasi uning maxfiyligini saqlashga doir choralar ko`rgan hollarda himoya etadi. Bitimlar bir taraflama, ikki taraflama yoki ko`p taraflama (shartnomalar) bo`lishi mumkin. Shartnoma tuzish uchun ikki taraf (ikki taraflama bitim) yoki uch yoxud undan ko`p taraf (ko`p taraflama bitim) kelishib, xohish bildirgan bo`lishi kerak. Bir taraflama bitim uni tuzgan shaxs uchun burchlar keltirib chiqaradi. U boshqa shaxslar uchun qonunda yoki bu shaxslar bilan kelishuvda belgilangan hollardagina burchlar keltirib chiqarishi mumkin. Bunda taraflar huquq va burchlarning bekor bo`lishini yuz berishi yoki bermasligi noma’lum holatga bog`liq qilib qo`ysalar, bunday bitim bekor bo`lish sharti bilan tuzilgan bitim hisoblanadi. Agar shartning yuz berishiga uning yuz berishidan manfaatdor bo`lmagan taraf insofsizlik bilan qarshilik ko`rsatgan bo`lsa, bu shart yuz bergan deb hisoblanadi. Biroq shartning yuz berishiga ushbu shartning yuz berishidan manfaatdor bo`lgan taraf insofsizlik bilan yordamlashgan bo`lsa, bu shart sodir bo`lmagan hisoblanadi. Yozma shaklda tuzilgan bitimni, agar ish muomalasi odatlaridan boshqacha tartib kelib chiqmasa, taraflar yoki ularning vakillari imzolashi kerak. Agar qonun hujjatlariga yoki ishtirokchilardan birining talablariga zid bo`lmasa, bitim tuzish chog`ida imzodan faksimile usulida nusxa ko`chirish vositalaridan foydalanilishiga yo`l qo`yiladi. Xatlar, telegrammalar, telefonogrammalar, teletaypogrammalar, fakslar yoki subyektlarni va ular xohish-irodasining mazmunini ifodalaydigan boshqa hujjatlarni o`zaro ayirboshlash, agar qonun hujjatlarida yoki taraflarning kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, yozma shaklda tuzilgan bitimga tenglashtiriladi.

Qonun hujjatlarida va taraflarning kelishuvida bitim shakli mos kelishi shart bo`lgan qo`shimcha talablar (muayyan shakldagi blankada tuzilishi, muhr bosib tasdiqlanishi va boshqalar) belgilab qo`yilishi va bu talablarga rioya etmaslik oqibatlari nazarda tutilishi mumkin. Davlat korxonasi, shuningdek muassasasi o`zlariga biriktirib qo`yilgan mol- mulkka nisbatan qonunda belgilab qo`yilgan doirada o`z faoliyatining maqsadlariga, mulkdorning topshiriqlariga hamda mol-mulkning vazifasiga muvofiq holda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini amalga oshiradilar. Davlat korxonasi yoki muassasasiga biriktirib qo`yilgan mol-mulkning egasi ortiqcha, foydalanilmayotgan yoki noo`rin foydalanilayotgan mol-mulkni olib qo`yish hamda uni o`zi xohlagan tarzda tasarruf etishga haqli. Bank muassasasi o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni va smeta bo`yicha unga ajratilgan mablag`larga sotib olingan mol-mulkni boshqa shaxsga berishga yoki o`zgacha usul bilan tasarruf etishga haqli emas. Agar ta’sis hujjatlariga muvofiq muassasaga daromad keltiradigan faoliyat bilan shug`ullanish huquqi berilgan bo`lsa, bunday faoliyatdan olingan daromad va bu daromad hisobidan sotib olingan mol-mulk muassasaning mustaqil tasarrufiga o`tadi va alohida balansda hisobga olinadi. Mulkdorning qarori bilan unitar korxonaga yoki muassasaga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni xo`jalik usulida yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi ushbu korxona yoki muassasada unga mol-mulk topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Xo`jalik yuritishida yoki operativ boshqarishida bo`lgan mol-mulkdan foydalanishdan olingan hosil, mahsulot va daromadlar, shuningdek unitar korxona yoki muassasa shartnoma bo`yicha yoxud boshqa asoslarda vujudga kelgan mol- mulk ham belgilab qo`yilgan tartibda korxona yoki muassasaning xo`jalik yuritishiga yoki operativ boshqarishiga o`tadi. Ulushli mulk barcha ishtirokchilarning kelishuvi bilan ishtirokchilardan har birining ulushini ularning umumiy mol-mulkni vujudga keltirish va ko`paytirishga

qo`shgan hissasiga qarab aniqlash va o`zgartirish tartibi belgilanishi mumkin. Ulushli mulkdagi mol-mulk uning barcha ishtirokchilarining kelishuvi bilan tasarruf etiladi. Ulushli mulk ishtirokchisi o`z xohishiga qarab o`z ulushini sotishga, sovg`a qilishga, vasiyat qilib qoldirishga, garovga berishga yoki boshqacha tarzda tasarruf etishga ulushni haq evaziga boshqa shaxsga berish chog`ida Fuqarolik Kodeksining 224-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilgan holda haqli bo`ladi. Agar majburiyatni bajarish joyi qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilab qo`yilgan bo`lmasa va majburiyatning mohiyatidan yoxud ish muomalasi odatlaridan yoinki odatda qo`yiladigan boshqa talablardan anglashilmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi kerak: 1) pul majburiyati bo`yicha - majburiyat vujudga kelgan paytda kreditor yashagan joyda, agar kreditor yuridik shaxs bo`lsa, uning majburiyat vujudga kelgan paytda joylashgan yerida, agar kreditor majburiyatni bajarish vaqtigacha o`z yashash joyini yoki joylashgan yerini o`zgartirgan bo`lsa va bu haqda qarzdorni xabardor qilgan bo`lsa, ijro etish joyi o`zgartirilishi bilan bog`liq hamma xarajatlarni kreditor hisobidan qilgan holda, uning yangi yashash joyida yoki joylashgan yerida; 5) boshqa barcha majburiyatlar bo`yicha - qarzdorning yashash joyida, agar qarzdor yuridik shaxs bo`lsa, uning joylashgan yerida. Amalga oshirilgan to`lov summasi pul majburiyatini batamom bajarish uchun yetarli bo`lmaganida, boshqa kelishuv bo`lmasa, u eng avvalo kreditorning ijroni olishga qaratilgan chiqimlarini, so`ngra foizlarni, uning qolgan qismi esa, qarzning asosiy summasini uzadi. Qarzdor o`zi to`lashi lozim bo`lgan pul yoki qimmatli qog`ozlarni notariusning depozitiga, qonunda belgilangan hollarda esa, sudning depozitiga qo`yishga haqli, basharti majburiyat qarzdor tomonidan quyidagilar tufayli bajarilishi mumkin bo`lmasa: majburiyat bajarilishi lozim bo`lgan joyda kreditor yoki ijroni qabul qilib olish uchun u vakil qilgan shaxs bo`lmasa;

kreditor muomalaga layoqatsiz bo`lsa va uning vakili bo`lmasa yoki vakil rozi bo`lmasa; 3) majburiyat bo`yicha kim kreditor ekanligi xususida aniqlik yo`qligi ko`rinib turgan bo`lsa, xususan bu haqda kreditor bilan boshqa shaxslar o`rtasida nizo chiqqanligi munosabati bilan; 4) kreditorning ijroni qabul qilishdan bo`yin tovlashi yoki uning tomonidan boshqacha yo`l bilan kechiktirilishi munosabati bilan. Pul summasini yoki qimmatli qog`ozlarni notarius yoxud sudning depozitiga qo`yish majburiyatni bajarish hisoblanadi. Depozitiga pul yoki qimmatli qog`ozlar qo`yilgan notarius yoxud sud kreditorni bundan xabardor qiladi. Garovga oluvchi o`z ixtiyorida bo`lgan yoki bo`lishi lozim bo`lgan garovga qo`yilgan mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egallashidan, shu jumladan garovga qo`yuvchining egallashidan talab qilib olishga haqlidir. Kafolatga binoan bank, boshqa kredit muassasasi yoki sug`urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs (prinsipal) ning iltimosiga ko`ra kafil o`z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul summasini to`lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to`lash haqida prinsipalga yozma majburiyat beradi. Kafolat prinsipalning benefitsiar oldidagi o`z majburiyatini (asosiy majburiyatni) lozim darajada bajarishini ta’minlaydi. Kafolat bo`yicha benefitsiarga tegishli bo`lgan kafilga talab qo`yish huquqi, agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, boshqa shaxsga o`tkazilishi mumkin emas. Benefitsiarning kafolat bo`yicha pul summasini to`lash haqidagi talabi kafolatda ko`rsatilgan hujjatlarni ilova qilgan holda kafilga yozma ravishda taqdim etilishi kerak. Talabda yoki unga ilovada benefitsiar prinsipalning ta’minlash uchun kafolat berilgan asosiy majburiyatni buzishi nimadan iboratligini ko`rsatishi kerak. Kafil benefitsiarning talabini olganidan so`ng bu haqda darhol prinsipalni xabardor qilishi va unga talabning nusxasini barcha tegishli hujjatlar bilan

topshirishi kerak. Kafil benefitsiarning talabini unga ilova qilingan hujjatlar bilan birga kafolatda ko`rsatilgan muddatda ko`rib chiqishi, muddat ko`rsatilmaganda esa, mutanosib muddatda bu talab hamda unga ilova qilingan hujjatlar kafolat shartlariga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun oqilona jonkuyarlik ko`rsatishi kerak. Bank siri. Tijorat siri. Auditor siri. Banklar o`z mijozlari va vakillarining operatsiyalari, hisobvaraqlari hamda jamg`armalariga doir ma’lumotlar sir saqlanishiga kafolat beradi. Bankning barcha xizmatchilari bank, uning mijozlari va vakillarining bank operatsiyalari, hisobvaraqlari va jamg`armalariga doir ma’lumotlarni sir saqlashlari shart. Yuridik shaxslar va boshqa tashkilotlarning operatsiyalari hamda hisobvaraqlariga doir ma’lumotnomalar ana shu tashkilotlarning o`ziga, prokuror, sudlarga, jinoiy ish qo`zg`atilgan bo`lsa, surishtiruv va tergov organlariga beriladi. Jismoniy shaxslarning hisobvaraqlari va omonatlariga doir ma’lumotnomalar mijozlarning o`ziga va ularning qonuniy vakillariga; mijozlarning hisobvaraqlari va omonatlarida turgan pul mablag`lari hamda boshqa qimmatbaho narsalar xatlanishi, ularga undiruv qaratilishi yoki mol-mulk musodara etilishi mumkin bo`lgan hollarda yuritilayotgan ishlar bo`yicha sudlar, surishtiruv va tergov organlariga beriladi. Hisobvaraqlar va omonatning egalari vafot etganda, ushbu hisobvaraqlar hamda omonatga doir ma’lumotnomalar mazkur hisobvaraq yoki omonat egasi bankka topshirgan vasiyatnomasida ko`rsatgan shaxslarga, vafot etgan omonatchilarning jamg`armalariga doir meros ishlarini yuritayotgan davlat notarial idoralariga, chet el fuqarolarining hisobvaraqlariga doir ma’lumotnomalar esa, chet el konsullik muassasalariga beriladi. Xizmat burchi yuzasidan bank axborotidan xabardor bo`lgan shaxslar xizmat sirini oshkor qilganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar.

Banklar o`z mijozlari bo`lgan korxonalarning operatsiyalari to`g`risidagi zarur ma’lumotlarni ular soliq to`lovchilarni to`liq va to`g`ri to`layotganliklarini nazorat qilish uchun soliq organlarining so`roviga taqdim etadilar. Shu bilan birga tijorat banklari mablag`larning saqlanishi hamda omonatchilar oldidagi majburiyatlarining bajarilishi uchun, shu jumladan to`lovlar bir bankdan boshqa bankka o`z vaqtida o`tishi hamda mablag`larning korxonalar va tashkilotlar hisob- kitob varaqlariga kiritilishi uchun o`z mijozlari va omonatchilari oldida javobgardirlar. Bank tugatilganda uning jismoniy shaxs bo`lgan omonatchilari bankni tugatishdan keladigan tushumlar hisobidan o`z omonatlarini olishda imtiyozga egadirlar. Ammo tijorat banklari depozit va kredit operatsiyalariga doir muddatlar va shartlar, shu jumladan Markaziy bank chiqargan qoidalarga muvofiq hisoblab chiqilgan yillik foiz stavkalari, mukofotlar va yig`imlar to`g`risida o`z mijozlariga muntazam ravishda axborot berib borishlari shart. Banklarning bank operatsiyalari bozorini monopoliyalash va bank ishida raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlarga erishish maqsadida o`z ittifoqlari, uyushmalari va boshqa birlashmalaridan foydalanishi taqiqlanadi. Monopoliyaga qarshi qoidalarga rioya etilishi Markaziy bank tomonidan, shuningdek ushbu maqsadlarda qonun hujjatlariga muvofiq tuziladigan boshqa organlar tomonidan nazorat qilinadi. Shuni ta’kidlash kerakki, banklarda buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari Markaziy bank tomonidan O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari va xalqaro standartlarga muvofiq belgilanadi. Bank rahbarlari buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari buzilganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo`ladilar. Shuning uchun ular o`z moliyaviy hisobotlarini Markaziy bank belgilaydigan shakl va muddatlarda, unda ko`rsatilgan ma’lumotning to`g`riligini auditorlar tasdiqlagach, matbuotda e’lon qiladilar. Bankning hisobvaraqni kreditlash hamda bank xizmatlari uchun haq to`lash bilan bog`liq holda mijoz oldiga qo`yiladigan pul talablari, shuningdek mijozning pul mablag`laridan foydalanganlik uchun foizlar to`lash haqida bank oldiga

qo`yadigan talablari, agar bank hisobvarag`i shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, bir-birlarining talablarini hisobga olish yo`li bilan bekor qilinadi. Tijorat banki tomonidan barcha talablar hisobga olinib, u talablar hisobga olinganligi to`g`risida mijozga bank hisobvarag`i shartnomasida belgilab qo`yilgan tartibda va muddatlarda tegishli hisobvaraqdagi pul mablag`larining holati to`g`risida mijozlarga axborot beradigan tartibda va muddatlarda axborot berishi shart. Bank tomonidan "Bank siri"ni tashkil etuvchi ma’lumotlar elektron pochta orqali yuborilganda, ma’lumotlar shifrlanishi va elektron raqamli imzo bilan tasdiqlanishi shart. Bank faoliyatiga tegishli bo`lmagan ma’lumotlarning elektron pochta orqali uzatilishi qat’iyan man etiladi. Bunga yo`l qo`ygan shaxslar qonunda ko`zda tutilgan tartibda javobgarlikka tortiladi. Bank tomonidan elektron pochta orqali jo`natilayotgan har bir elektron ma’lumot "virus" yo`qligiga eng so`nggi bazaga ega Antivirus dasturi orqali tekshirilishi shart. Internet tarmog`iga ega bo`lgan Bosh banklar va filiallari o`zlarining to`lov tizimiga bog`langan ishchi stansiyalari, serverlari, xavfsizlik majmualarini internet tarmog`iga ulashlari man etiladi. Internet provayderlari bilan bankning ajratilgan ishchi stansiyalari alohida kanal orqali ulanishini amalga oshiradilar. Bank Internetdan foydalanish ichki tartib-qoidalarini ishlab chiqishi va ruxsat berilgan foydalanuvchilarning Internetdan foydalanishini ta’minlashi lozim. Banklar xavfsiz bo`lmagan va nosog`lom bank faoliyatini amalga oshirishlari mumkin emas. Xavfsiz bo`lmagan va nosog`lom bank faoliyati uzoq davom etuvchi jarayon davomida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan oqibatlari bank omonatchilari, boshqa kreditorlar va investorlar manfaatlariga real xavf soluvchi umumiy qabul qilingan oqilona bank faoliyati me’yorlariga zid keladigan harakatlar yoki harakatsizlik hisoblanadi.

Xavfsiz bo`lmagan va nosog`lom bank faoliyatiga quyidagilar misol bo`la oladi: bank tomonidan yetarli ko`nikmaga yoki xodimlar tajribasiga, siyosat yoki tadbirlarga ega bo`lmay faoliyatning amalga oshirilishi; qarz oluvchining kreditlarni to`lashga doir yetarli imkoniyatlarisiz, tahlil va tekshiruvlarsiz kreditlar berilishi; qoniqarsiz kredit tarixiga ega bo`lgan yoxud o`sha yoki boshqa bankda kreditga oid majburiyatlarni muntazam ravishda bajarmay kelgan qarzdorlarga kreditlarning berilishi; hisobotda ko`rsatilganidek, garov qiymatini tasdiqlovchi yetarli axborot va tahlil mavjud bo`lmagan baholash hisobotlari asosida kreditlar berilishi; moliyaviy ahvoli beqaror bo`lgan qarzdorlar kreditlarining yangilanishi yoki muddatining uzaytirilishi; - muddati o`tgan foizlarni olmay turib, kreditlarning doimiy ravishda yangilanishi yoki muddatining uzaytirilishi; - kreditlarni to`lashga doir siyosatning yo`qligi yoki uning o`tkazilmasligi; mazkur bank moliyaviy ahvoli uchun sezilarli tavakkalchilikni yuzaga keltiruvchi yoki yetarli darajada tajribaga ega bo`lmay investitsiyalar yoki qimmatli qog`ozlarga doir boshqa operatsiyalarning amalga oshirilishi; bank daftarlari va yozuvlarini umumiy qabul qilingan hisob yuritish me’yorlariga muvofiq yuritilmasligi; Markaziy bankka haqqoniy bo`lmagan hisobotlarni taqdim etish, aktivlar tavakkalchiligini yetarli darajada diversifikatsiya qilmaslik; bank mansabdor shaxslariga bank kapitali miqdori va mavqeiga nisbatan haddan ziyod yuqori ish haqi va mukofotlarning berilishi; bank kapitali, foyda olish tendensiyalari yoki aktivlar sifati darajasiga nisbatan haddan ziyod yuqori dividendlarning to`lanishi; - ichki nazorat uslublari va audit tadbirlarining mavjud emasligi, jumladan, bankning mansabdor shaxslari va xodimlari ustidan nazoratning yo`qligi;

bankka xos holatlarga nisbatan kapital darajasining nomuvofiqligi (bank aktivlarining turi va sifati, faoliyat turlari va b.); bankning aralash aktivlari va passivlariga nisbatan likvidlikning yetarli emasligi; - kreditlar bo`yicha ehtimoliy yo`qotishlar uchun yetarli chegirmalarning mavjud emasligi; - bankka aloqador shaxslarga imtiyozlar beruvchi operatsiyalarning o`tkazilishi . Markaziy bank omonatchilar mablag`lari xavfsizligini ta’minlash uchun mazkur faoliyatni va operatsiyani tavsiflovchi dalil va axborotlarni, ularga xos holatlarni va mazkur faoliyat va operatsiyalarni amalga oshirish natijasida yuzaga keladigan yo`qotishlarni baholash asosida xavfsiz bo`lmagan va nosog`lom deb tan olinuvchi boshqa faoliyat turlari yoki operatsiyalarni o`tkazish uslublarini belgilashi mumkin. Auditor auditorlik natijalari bo`yicha xulosa va tavsiyalar berish chog`ida mustaqildir. Bank tekshiruv natijalari bo`yicha hech qanday ta’sir o`tkazish huquqiga ega emas. Shu bilan birga kelgan auditorga tekshiruvlarning obyektivligi va to`liq bo`lishi uchun amaldagi qonunchilik va shartnoma talablari asosida javobgarlik yuklatiladi. Auditor ish davomida o`ziga ma’lum bo`lgan mahfiy axborot sir saqlanishini ta’minlashi va alohida ruxsatsiz uchinchi shaxslarga oshkor etmasligi shart, bundan Markaziy bankka taqdim etiladigan axborotlar mustasno. Chunki xar bir auditor mahfiy axborotni sir saqlay olmagani uchun amaldagi qonunchilik talablari hamda shartnoma shartlariga asosan javobgar hisoblanadi. Xar bir bank boshqaruvi yil yakunlari bo`yicha moliyaviy hisobot tayyorlanishi uchun javobgardir. Bundan tashqari tijorat banki kengashi malakali auditor jalb qilinishi uchun javobgardir. Auditorlik tashkiloti va bank o`rtasida tuzilgan shartnoma nusxasi hisobot yilidan keyingi yilning 2 oyi davomida Markaziy bankka taqdim etilishi shart.

Auditorlik tekshiruv lari yakunlangandan so`ng 10 kun muddat ichida auditorlik hisobotlarining nusxasini Markaziy bankka taqdim etish tijorat banklarining majburiyatiga kiradi. Agar bank tomonidan Markaziy bankka taqdim etilgan hisobotlar bilan auditdan o`tkazilgan hisobotlar o`rtasida farq aniqlangan taqdirda tijorat banki auditorlik hisobotini olgan kundan boshlab 10 kun muddat ichida moliyaviy faoliyati to`g`risidagi korrektirovka qilingan (tuzatishlar kiritilgan) yillik hisobotini Markaziy bankka taqdim etishi shart .

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Bank tizimi va bank turlari

Bank marketingi

Strategik rejalashtirishning obyektlari va subyektlari

Bank majburiyatlarini boshqarish

Bank marketingi (2)