Bank marketingi (2) - Экономика - Рефераты

Bank marketingi (2)

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

429 KB

Bank marketingi Reja: 1. O`zbekistonda bank tizimining rivojlanishi 2. Bank marketingining o`ziga xos xususiyatlari 3. Bank marketingining shakllanish va rivojlanish bosqichlari 4. Bank maxsuloti va uning hayotiylik davri 5. Bank marketingining elementlari 6. Bank marketingining axborot tizimi 7. Bankda marketing faoliyatini rejalashtirish va nazorat tizimi 8. Bank marketingini rivojlanishining asosiy yo`nalishlari

O`zbekistonda bank tizimining rivojlanishi Mamlakatimizdagi barcha korxonalarning asosiy faoliyati banklar bilan chambarchas bog`liq bo`lib. ular olib borayotgan faoliyat - xomashyoni sotib olish. ishlab chiqarilgan tovarlar. ko`rsatiladigan xizmatlarga haq to`lash. ishlovchilarni ish haqi bilan ta’minlash. turli toifadagi korxonalar. firmalar va boshqa yuridik shaxslar bilan bo`ladigan iqtisodiy munosabatlar. ya’ni olingan foyda va daromaddan soliq to`lash. transport. kommunal xizmatlar uchun to`lovlarning barcha turlari banklar orqali. o`z navbatida. olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar ham banklar orqali amalga oshadi. Bugungi kunda mamlakatimizda 30 ta bank faoliyat yuritib. shundan 3 tasi davlat banklari. 13 tasi aksiyadorlik tijorat banklari. 9 tasi xususiy banklar. 5 tasi esa xorijiy kapital ishtirokidagi banklardir. Mamlakatimiz bank tizimidagi islohotlarning muhim ustuvor yo`nalishlaridan biri banklarining kapitallashuv darajasini oshirish va ularning yetarliligini ta’minlashdan iboratdir. 2012 yilda bank tizimida asosiy e’tibor O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2011- 2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko`rsatkichlariga erishishning ustuvor yo`nalishlari bo`yicha kompleks chora-tadbirlar” dasturi hamda moliya-bank tizimini rivojlantirishga oid boshqa hujjatlarda belgilangan vazifalarni bajarishga qaratildi. jumladan: - - bank nazorati tizimini yanada takomillashtirish. bank nazorati bo`yicha Bazel qo`mitasining yangi tavsiyalarini tatbiq etish bilan bog`lik tadbirlarni davom ettirish; - mamlakat bank tizimi va tijorat banklari faoliyatini yetakchi xalqaro reyting tashkilotlari tomonidan qo`llanadigan me’yor. andoza va ko`rsatkichlar asosida baholash amaliyotini kengaytirish; - tijorat banklarining resurs bazasini ularning kapitallashuv darajasi hamda aholi va xo`jalik yurituvchi subyektlarning bo`sh pul mablag`larini depozitlarga

jalb qilish orqali yanada oshirish; - tijorat banklari aktivlarini. shu jumladan. ularning investitsion faolligini hamda ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta jihozlash bo`yicha loyihalarni kreditlash hajmini oshirish; - tijorat banklari balansiga olingan iqtisodiy nochor korxonalar faoliyatini tiklash. ularning bazasida tashkil etilgan yangi korxonalarni strategik investorlarga sotish ishlarini yanada faollashtirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo`llab-quvvatlash. birinchi navbatda. investitsiya maqsadlari. boshlang`ich kapitalni shakllantirish uchun uzoq muddatli kreditlar ajratish hajmini kengaytirish; - xalqaro andoza va tamoyillar hamda mamlakatimizda bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi real holatidan kelib chiqqan holda. moliya-bank sohasining qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish ishlari amalga oshirildi. Banklarning kapitallashuv darajasi va likvidligining oshirilishi natijasida ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratiladi. Shu bilan birga. keng ko`lamli islohotlarni amalga oshirishda banklarning investitsiya kreditlari orqali ishtirokini ta’minlash uchun barqaror resurs bazasi shakllantiriladi. Tijorat banklari uchun 2012 yilda belgilab berilgan ustuvor vazifalardan asosiysi ham banklarning barqarorligi va kapitallashuv darajasini yanada oshirish. yetakchi xalqaro reyting kompaniyalari tomonidan qabul qilingan xalqaro me’yorlar. mezon va standartlarga asoslangan holda. bank tizimini baholash ko`rsatkichlarining zamonaviy tizimini joriy etish belgilangan edi. Ana shu vazifalar doirasida tijorat banklarining umumiy kapitalini qo`shimcha aksiyalar chiqarish orqali 2011-2015 yillarda o`rtacha 2.1 marta oshirish belgilangan edi. Natijada bank tizimining moliyaviy barqarorligi va rivojlanish ko`rsatkichlari. xalqaro indikatorlar asosida tahlil qilinganida. yuqori darajadagi baholarga muvofiq keladi. Tijorat banklari tomonidan 2012 yil davomida 500 milliard so`mlik qo`shimcha aksiyalar chiqarildi. Muomalaga chiqarilgan aksiyalarning 25 foizidan kam bo`lmagan qismi “Toshkent” respublika fond birjasi orqali birlamchi ochiq savdolarda joylashtirildi. 2013 yilning

1 yanvar holatiga ko`ra. 17 ta tijorat bankining aksiyalari “Toshkent” respublika fond birjasi listingiga kiritilgan bo`lib. ushbu banklarning qimmatli qog`ozlari muntazam ravishda birjada kotirovka qilinib. ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilib borilmoqda. Natijada 2012 yilda bank tizimining jami kapitali 24.3 foizga. so`nggi uch yilda esa ikki barobar ko`paydi. Bugungi kunda kapitalning yetarlilik darajasi 24 foizdan oshib. bu esa qabul qilingan umumiy xalqaro standartlardan 3 barobar ortiqdir. Bank barqarorligini baholash omillaridan biri bank tizimining joriy likvidlik darajasidir. 2012 yil yakunlari bo`yicha bank tizimining likvidligi 65 foizdan ortmoqda. bu esa talab etiladigan minimal darajadan 2 barobar yuqoridir. So`nggi besh yil mobaynida mamlakatimiz tijorat banklarining umumiy kapitali 2.9 barobar ko`paydi va bugungi kunda 6.2 trillion so`mdan oshib ketdi. Yurtimizda 2008 yildan boshlab tijorat banklari tomonidan xalqaro reyting olish uchun “Mudis”. “Fitch Reytings”. “Standart end Purs”. “Tompson Faynenshl Bank Votch”. “Japan Kredit Reyting Ejensi”. “Reyting Ejensi Malayziya” kabi nufuzli xalqaro reyting kompaniyalari bilan o`zaro hamkorlik ishlari davom ettirildi. Bugungi kunda mamlakatimiz bank tizimi xalqaro talablarga qat’iy javob beradigan eng barqaror tizimlardan biri sifatida faoliyat ko`rsatmoqda. Buni “Standart end Purs” “Mudis”. “Fitch Reytings”. singari xalqaro reyting agentliklari tomonidan so`nggi yillarda O`zbekiston bank tizimiga muttasil ravishda “barqaror” reyting darajasi berib kelinayotgani ham tasdiqlab turibdi. 2008 yilda yurtimizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklarining 12 tasi yuqorida qayd etib o`tilgan xalqaro reyting kompaniyalarining “barqaror” reyting bahosini olishga erishgan bo`lsa. ushbu ko`rsatkich 2010 yilda 13 taga. 2011 yilda 23 taga. 2012 yil yakuniga ko`ra 28 taga yetdi. Natijada ushbu banklarning aktivlari mamlakatimiz bank tizimi umumiy aktivlarining 100 foizini tashkil etmoqda. “Bank nazorati bo`yicha Bazel qo`mitasining yangi tavsiyalarini joriy qilish uchun xalqaro moliya institutlaridan texnik yordam va ekspertlarni jalb qilish bo`yicha chora- tadbirlar” majmuasiga muvofiq. mamlakatimiz banklarida buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni xalqaro talablarga muvofiqlashtirishning uchinchi bosqichini

amalga oshirish borasida Jahon banki. Xalqaro valyuta jamg`armasi bilan hamkorlik ishlari yo`lga qo`yildi. Shu bilan birga. Jahon banki tomonidan ko`rsatilayotgan texnik yordam doirasida bank nazorati bo`yicha Bazel qo`mitasining Bazel-2 va Bazel-3 tavsiyalarini mamlakatimiz bank tizimiga joriy qilish loyiha bo`yicha xalqaro hamkorlik yanada kuchaytirilib. 2012 yilning iyul oyida tegishli loyiha amalga oshirish boshlandi. Ana shu tadbirlar bank nazoratining yangi talablarini joriy qilish bo`yicha ishlab chiqilayotgan harakat dasturlarini takomillashtirish. banklar rahbarlari va mutaxassislarining bu boradagi bilimlarini kengaytirishga xizmat qilmoqda. Yuqorida zikr etilgan ishlar natijasida bank tizimining barqarorligi ta’minlanmoqda va uning vositachilik roli kengaymoqda hamda ko`rsatilayotgan bank xizmatlari sifati yanada oshib bormoqda. Bank tizimining moliyaviy barqarorligi va rivojlanishi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464-sonli Qarori bilan tasdiqlangan indikatorlar tizimiga asosan baholanib kelmoqda va 2012 yil yakuniga ko`ra ham bank sohasi bo`yicha indikatorlar “yuqori daraja”dagi baholarga ega bo`ldi. Jumladan. respublika bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasining qabul qilingan xalqaro me’yorga nisbatan 3 barobar yuqoriligi hamda bank tizimi likvidliligining talab etiladigan eng kam darajadan 2 barobar yuqori bo`lishining ta’minlangani xalqaro moliya tashkilotlari va hamjamiyatning yuqori e’tirofiga sazovor bo`lmoqda. Shuningdek. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi 117-sonli qarori asosida 2012 yilning 1 iyulidan boshlab joriy etilgan. hududlarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi. jumladan. moliya-bank sohasi faoliyatini baholaydigan indikatorlarning har chorakdagi natijalari tijorat banklarining hududlardagi filiallari depozit bazasi va kredit qo`yilmalarining yuqori sur’atlarda o`sib borayotgani va ularning tarkibida uzoq muddatli kreditlar salmog`ining yuqori ekanini ko`rsatdi.

“Mudis” agentligining hisobotida O`zbekistondagi bank tizimi barqarorligining asosiy omillari sifatida mamlakatimizdagi qulay iqtisodiy sharoit. faol investitsiya siyosati va banklar kapitallashuvining yuqori darajada ekani ko`rsatib o`tilgan. “Bizning fikrimizcha. - deb ta’kidlanadi hisobotda. -O`zbekistondagi makroiqtisodiy shart-sharoit banklarning umumiy operatsion muhitiga ijobiy ta’sir o`tkazadi. bunda depozitlar oqimining o`sishidan ham. kreditga bo`lgan talabning oshishidan ham mamlakat bank tizimi yutadi”. “Standart end Purs” xalqaro reyting agentligi esa. mamlakatimiz bank tizimini ijobiy baholab. reytingni bir pog`ona yuqoriga ko`tardi. Bundan tashqari. Xalqaro valyuta jamg`armasi missiyasining 2012 yil noyabr- dekabr oylaridagi mamlakatimizdagi ishining yakunlari bo`yicha bayonotida “O`zbekiston bank tizimi yuqori ko`rsatkichlarni namoyish etib kelmoqda. Xalqaro standartlardan kelib chiqib qaraganda. banklar kapitalining yetarlilik koeffitsiyenti yuqori darajada saqlanib turibdi”. deb bank tizimining rivojlanishiga ijobiy baho berildi. Banklarning kapitallashuv darajasi va depozitlari hajmining o`sishi aktiv operatsiyalar hajmini oshirish. xususan. Kreditlash imkoniyatlarini yanada kengaytirish. banklar jami aktivlariningo`sib borishi uchun mustahkam zamin bo`lmoqda. Jumladan. so`nggi 5 yilda tijorat banklarining umumiy aktivlari salkam 3 barobar o`sdi (rasm ).

rasm. Tijorat banklarining jami aktivlari dinamikasi Diagrammadan ko`rinadiki. 2012 yili bank aktivlari o`tgan yilga nisbatan 30.2 foiz o`sib. 35.7 trillion so`mga yetdi. Shuningdek. o`tgan yilda bank tizimi faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish. bank hisobotini xalqaro andoza va tamoyillarga muvofiqlashtirish. ularning me’yoriy bazasini yanada takomillashtirish borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.Tijorat banklarida korporativ boshqaruvni yanada takomillashtirish maqsadida Banklar kengashlari tarkibiga minoritar aksiyadorlar manfaatlarini ifoda etuvchi a’zolarni kiritish hamda yirik summadagi (umumiy kapitalning 15 foizi va undan yuqori miqdordagi) bitimlarini tuzish va ular bo`yicha to`lov muddatini uzaytirish to`g`risidagi qarorlarningBank kengashi tomonidan ma’qullanish mexanizmlari joriy qilindi. Bundan tashqari. tijorat banklari tomonidan qarz oluvchilarning moliyaviy holatini aniqlash uchun skoringtahlil qilish bo`yicha uslubiy qo`llanma ishlab chiqildi va ushbu tahlilni amalga oshirish yo`lga qo`yildi. “Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo`yiladigan talablar to`g`risida” gi nizom va “Tijorat banklarining moliyaviy holati va barqarorligini baholash hamda ularning natijalarini ko`rib chiqish tartibi” qabul qilindi. Har bir bankda bevosita Bank kengashiga bo`ysunadigan Tavakkalchiliklarni nazorat qilish qo`mitalari tashkil etildi. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan ularning tarkibi ham o`zgarib. tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromadning salmog`i barqaror o`sib borayotgani alohida e’tiborga molikdir. Aholi daromadlarining oshishi o`z navbatida ularning banklardagi omonatlari salmog`ining oshishiga olib keldi. 2012 yilda aholining banklardagi omonatlari o`sishi 34.6 foizni tashkil qildi. so`nggi o`n yilda esa 40 barobardan ziyod oshdi. Banklarda barqaror resurs bazasini shakllantirish va uni yanada kengaytirish. aholining bo`sh pul mablag`larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada rag`batlantirish va kafolatlashga doir qabul qilingan Prezidentimizning qator farmon va qarorlari aholining bank tizimiga bo`lgan ishonchini yanada mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Natijada banklar tomonidan jalb qilingan jami

depozitlar hajmi 2012 yil boshiga nisbatan 31.5 foizga ortdi. Jumladan. aholining banklardagi omonatlarining miqdori 22.8 trillion so`mdan oshdi (rasm). “Mustahkam oila” davlat dasturi doirasida tijorat banklari tomonidan aholiga qulayliklarni kengaytirish maqsadida yangi muddatli va jamg`arma omonat turlari joriy etildi. Umuman olganda. aholiga taklif etilayotgan va uning turli qatlamlari uchun qulay va manfaatli bo`lgan omonat turlarining soni 250 tadan oshdi . rasm. Tijorat banklarining jami depozitlari qoldig`i. trillion so`m Natijada respublikamizning har mingta katta yoshdagi aholisiga to`g`ri keladigan jismoniy shaxs omonatchilar hisobvaraqlari soni 1027 taga yetib. bu ko`rsatkich O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464-sonli Qarori bilan tasdiqlangan indikatorlar tizimiga asosan “yuqori daraja”dagi bahoga muvofiq keldi. Aholining talab va ehtiyojlarini inobatga olgan holda. hozirgi vaqtda tijorat banklari tomonidan 400 dan ortiq jozibador omonat turlari taklif etilmoqda. Aholining banklardagi omonatlari qoldig`i 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko`ra 8.3 trillion so`mga yetgan bo`lsa. diagramma ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki. tijorat banklarida aholi omonatlarining miqdori so`nggi 5 yilda faqat o`sish dinamikasiga ega bo`lgan (10-rasm ). Hozirgi kunda banklarimizning umumiy aktivlari hajmi aholi va yuridik shaxslarning hisob raqamlaridagi mablag`lardan ikki barobardan ham ko`pdir. Bu esa ushbu

mablag`larni ishonchli himoya qilish hamda ularga o`z vaqtida va to`la hajmda xizmat ko`rsatishni kafolatlaydi. Banklardagi omonatlar hajmining oshishida aholi real daromadlarining o`sishi hamda bank tizimining barqarorligi asosiy omil bo`lgani holda. aholi daromadi va farovonligini oshirish borasida ham sifat jihatidan chuqur o`zgarishlar yuz bermoqda . rasm. Tijorat banklarida aholi omonatlari qoldig`ining o`sish dinamikasi. milliard so`m O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biri ham tijorat banklarining resurs bazasini depozitlarni jalb etish orqali mustahkamlash hisoblanadi. Shu maqsadda. pul massasining maqsadli predmetlaridan kelib chiqqan holda hamda tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli depozitlar jalb qilinishini yanada rag`batlantirish uchun 2009 yilning 1 sentabridan majburiy zaxira talablari tijorat banklari depozitlarining muddatiga qarab tabaqalashtirildi. Majburiy zaxira talablari mexanizmiga kiritilgan o`zgartirishlar aholi mablag`larini depozitlarga jalb etish samaradorligini yanada oshirdi. Shuningdek. banklarning resurs bazasini mustahkamlash maqsadida banklar tomonidan uzoq muddatli obligatsiya va depozit sertifikatlarining muomalaga chiqarilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan. banklarda barqaror resurs bazasini shakllantirish va uni yanada kengaytirish borasida amalga oshirilgan

chora-tadbirlar natijasida tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan va joylashtirilgan depozit sertifikatlari 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko`ra. 445.6 milliard so`mni hamda investorlar o`rtasida joylashtirilgan tijorat banklarining uzoq muddatli obligatsiyalari 258.7 milliard so`mni tashkil qildi. Keyingi yillarda mamlakatimiz hukumati tomonidan davlat uchun ham. aholi uchun ham bir qator afzalliklar beradigan naqd pulsiz hisob-kitoblarning samarali tizimini yaratish va rivojlantirishga yo`naltirilgan qarorlar qabul qilindi. To`lovning zamonaviy va qulay vositasi sifatida plastik kartochkani ommaviylashtirishga yo`naltirilgan faol tushuntirish tadbirlari natijasida aholi va tadbirkorlar plastik karta yordamida hisob-kitoblarning barcha afzalliklarini anglab yetdilar. Aholiga xizmatlar ko`lamini kengaytirish va naqd pulsiz hisob-kitoblar - bank plastik kartochkalari muomalasini kengaytirish va takomillashtirish borasida amalga oshirilgan ishlar natijasida. 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko`ra. muomalaga chiqarilgan bank kartochkalari soni 9.5 million donaga. chakana savdo va pullik xizmat ko`rsatish obyektlariga o`rnatilgan to`lov terminallari soni esa qariyb 112.7 mingtaga yetdi. O`z navbatida. 2012 yil davomida plastik kartochkalar orqali amalga oshirilgan to`lovlar hajmi 11.6 trillion so`mni tashkil etib. o`tgan yilning shu davriga nisbatan 1.3 barobarga oshdi . Bank marketingining o`ziga xos xususiyatlari Bank marketingi deganda pul jamg`armalarini va mablag`larini akkumulyatsiya qilish va kreditlar berish yo`nalishi bo`yicha aniq bank faoliyatiga bozordagi ma’lum talabning shakllanishini tushunish kerak. Bank marketingining maqsadi - kapital bozori talablariga moslashish uchun zarur sharoitlar yaratish. bozorni o`rganish. raqobatbardoshlikni va foydalilikni oshirish bo`yicha tadbirlar ishlab chiqishdan iborat.

Bank marketingining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: banklar uchun alohida qiziqish uyg`otadigan kapital bozoridagi talablarni va uning alohida segmentlarini o`rganish; foizlar siyosatini tahlil qilish; reklama; bank passivlari va aktivlarini kengaytirish; bank faoliyatini rejalashtirish tizimini ishlab chiqish; xodimlarni boshqarish; mijozlarga xizmat qilishni tashkil etish. Bank kapitali bozorini tahlil qilib. hududdagi obyektlarning ijtimoiy-ruhiy xususiyatlarini hisobga olish asosida mablag`lar (qo`yilmalar. depozitlar) jalb qilish hamda kreditlar va ssudalar berish bo`yicha dastur tuzadi. Shu ma’noda bank xizmatalri bozorini egallashning aniq usullarini belgilab olishi zarur. Bankning barcha bo`linmalari ana shu strategiyaga asoslanib faoliyat yuritishi zarur. Marketingni keng qo`llash va kapital bozorini tahlil qilish. shuningdek. tegishli strategiyani ishlab chiqishga misol tariqasida XX asrning 60-yillarda “Bank of America” bankining siyosatini keltirib o`tish mumkin. Uning bozordagi strategiyasi shundan iborat ediki. bu bank o`z diqqatini boshqa Amerika tijorat banklari rad etgan mayda jamg`armalarni qabul qilish va mayda mablag` qo`yuvchilarni jalb qilishga jamladi. Natijada. “Bank of America” moliyaviy jihatdan o`sha vaqtda umumiy soni 14 mingtagacha yetgan AQSH tijorat banklari o`rtasida yetakchi o`ringa chiqib oldi. Bunday misol shuni ko`rsatadiki. banklar jamg`armalarini ko`paytirishning har bir imkoniyatini hisobga olishlari kerak. chunki bu o`z navbatida ularning kredit potensialini kengaytiradi. Bank marketingining boshqa muhim sohasi qarz oluvchilarning kredit fobiliyatini tahlil qilish hisoblanadi. Bunga kreditlarni shartlaydigan omillarni o`rganish kiradi. Shuning uchun ham bank uchun qarz oluvchining kreditini kredit shartnomasidagi shartlarga mos ravishda qaytarish imkoniyati va shunga tayyorligini o`rganish juda muhimdir. Bank o`z zimmasiga oladigan tavakkal darajasini bilishi. shuningdek. o`zi bera oladigan kredit hajmini hisobga olishi shart. Mijozning kredit qobiliyatini tahlil qilish bilan bankning kredit bo`limi shug`ullanadi. U mijozlar to`g`risidagi axborotlarni to`plash. qayta ishlash va tahlil qilish. umumlashtirish va kelgusi faoliyatini saqlash bilan shug`ullanadi. Kredit qobiliyatini o`rganish chegaralari ssuda hajmi va muddatlari. kredit berilayotgan kompaniya yoki korxonaning o`tgan davr mobaynidagi faoliyati natijalari. shuningdek. bankning qarz oluvchi bilan o`zaro munosabatlariga bog`liq.

G`arb modeliga ko`ra mijozning kredit qobiliyati bank va kompaniya o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning juda muhim jihati hisoblanadi. ayniqsa. bu personal (shaxsiy) uniyalar yo`li orqali banklar va korporatsiyalarni birlashtirish. ishtirokchilik tizimi va uzoq muddatli moliyaviy aloqalarga asoslangan bo`lsa. Personal uniya bank xodimlarining kompaniya boshqaruvida bo`lishini yoki aksincha kompaniya xodimlarining bank boshqaruvida bo`lishini nazarda tutadi. Ishtirokchilik tizimi qimmatli qog`ozlar. asosan aksiyalarga birgalikda egalik qilishni nazarda tutadi. Uzoq muddatli aloqalar kompaniya yoki korxona tomonidan bankdan 15 va undan ko`p yillarga kredit olishni anglatadi. Aloqalarning bu turi kredit qobiliyatini barqarorlashtiradi. Bankdagi jamg`armalar bo`yicha foiz stavkalari darajasi. turli qimmatli qog`ozlar bo`yicha (aksiyalar bo`yicha dividendlar va xususiy va davlat obligatsiyalari bo`yicha foizlar) olinadigan. shuningdek sug`urta polislari bo`yicha to`lovlar hajmi o`rtasidagi nisbat katta ahamiyatga ega. Pullarni jamg`arishning turli shakllari o`rtasidagi bu nisbat pulni qayoqqa qo`yish maqsadga muvofiqroq ekanligini ko`rsatadi: jamg`arma shaklida bankkami. qimmatli qog`ozlargami yoki sug`urta polisigami? Bank marketingining ikkinchi qismi bir qator omillarga bog`liq. Avvalambor bu kapital bozorida turli iqtisodiyot sohalari tomonidan bo`lgan talabdir. Qoida tariqasida tijorat banklari qisqa muddatli va o`rta muddatli qarz berishga ixtisoslashadi. Shuning uchun ham ular uchun sanoat. transport va savdo korxonalarining kreditga bo`lgan talabini baholash muhimdir. chunki bu sohalar iqtisodiyotning umumiy holatini ko`rsatib turadi . Banklar o`z mablag` jamg`armalarini aksiyalar. xususiy va davlat obligatsiyalariga qo`yib. qimmatli qog`ozlar bozorida qizg`in faoliyat ko`rsatadilar. Qimmatli qog`ozlar bozorini. u yoki bu qimmatli qog`ozga mablag` qo`yish foydaliligini baholash aktiv operatsiyalari yo`nalishi bo`yicha bank marketingining muhim qismi hisoblanadi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki. 1929-1933 yilgi krizisdan keyin g`arb mamlakatlarining ko`pchiligida qimmatli qog`ozlar bozorida banklarning deyarli barchasining faoliyati cheklangan. Ularga asosan markaziy va mahalliy hukumat tomonidan chiqarilayotgan davlat qimmatli qog`ozlariga qo`yilmalar qo`yishga ruxsat beriladi. Shu bilan birga xususiy aksiyalar va obligatsiyalarga mablag` qo`yish yo man qilingan (masalan. AQSH. Kanada.

Angliyada) yoki cheklangan (g`arbiy Yevropa mamlakatlari. Yaponiyada) bo`lishi mumkin. Ma’lumki. O`zbekistonda tijorat banklari 1991-1998 yillarda yaratila boshlandi. Yangi bank tizimining muhim xususiyati shundan iboratki. u asosan tijorat banklaridan iborat. Bunda ularning asosiy qismini ustav kapitali 100 mln. so`mdan kam bo`lgan mayda banklar tashkil qiladi. Bank marketingi endigini real faoliyat boshlanmoqda. chunki bozor elementi sifatida tijorat banklari hali bank marketingi yaratilishigachayoq faoliyat ko`rsata boshlagan edi. Shu davrda iqtisodiyotda tegishli qonuniy asosga ega bo`lgan ba’zi bozor elementlari paydo bo`la boshlagandi. Jadal ravishda tijorat banklarining o`zini tuzib. boshqa kredit-moliya institutlarini yaratish. korxonalarni aksiyadorlikka aylantirish va xususiylashtirish. narxlarni erkinlashtirish. korxonalarning mustaqilligini kuchaytirish kabilar shular jumlasidandir. Banklar hozircha jahon amaliyotida umume’tirof etilgan korxonaning iqtisodiy faoliyatini baholash bilan bog`liq marketing usullaridan yetarli darajada foydalanmayaptilar. Agar banklar ko`rsatilgan marketing usullarini hisobga olsalar va sanoat hamda milliy iqtisodiyotning boshqa sohalariga kreditlarqo`yish bilan shug`ullansalar maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu to`g`ridan-to`g`ri bank krediti berish orqali ham. qimmatli qog`ozlar bozori orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Qimmatli qog`ozlar bozori keng xususiylashtirish mavjud bo`lgandagina mumkin bo`ladi. Bundan tashqari real bank marketingining shakllanishi inflyatsiya darajasini pasaytiradi. Aholi turli ijtimoiy qatlamlarining daromadlarini baholash. mijozning kredit fobiliyatini hisobga olish. uning butun iqtisodiy faoliyatining ko`rsatkichlarini tahlil qilish zarur. Shuning uchun bank marketingining asosiy vazifalaridan biri xorijiy bank marketingi tajribasini o`rganish va O`zbekistonning o`ziga xos sharoitlarini hisobga olgan holda bu tajribani joriy qilishdir . Bank marketingining shakllanish va rivojlanish bosqichlari O`zbekistonning milliy pul, bank tizimi va unda marketingni shakllanish jarayonini shartli ravishda bir necha bosqichlarga ajratish mumkin.

Birinchi bosqich 1991 yildan 1994 yilni o`z ichiga oladi. Bu bosqichda milliy valyutani kiritish va ikki pog`onali tizimni shakllantirish uchun qonuniy va institutsional asoslar qo`yildi. Qisqa vaqt ichida Markaziy bank ish uslubi va tashkiliy tuzilmasi qayta qurildi va asosan maxsus tijorat banklari miqdori o`sdi. Banklarning marketing rejalari va faoliyati asosan ustav kapitali. mijozlar bazasini shakllantirishga. xizmat bo`yicha maxsuslashishiga yo`naltirildi. Ikkinchi bosqich 1994 - 1996 yillarga to`g`ri keladi. Bu bosqichda muomalaga milliy valyuta kiritildi hamda bank tizimining ikki pog`onali huquqiy asosi tashkil etildi. Banklarning marketingi asosan ustav kapitalini. mijozlar bazasini kengaytirishga. xizmatlar bo`yicha maxsuslashishni takomillashtirishga yo`naltirildi. Uchinchi bosqich 1997-2000 yillarga to`g`ri keladi. Bunda makroiqtisodiy barqarorlashish sharoitida bank sohasiga xususiy kapitalni jalb qilish. tijorat banklarida korporativ boshqarishni amalga oshirish va banklar ustidan nazorat tizimini yanada kuchaytirish bilan bog`liq ishlarni rivojlantirish yuz berdi. Banklarning marketingi asosan nafaqat ustav kapitali va mijozlar bazasini kengaytirishga. balki boshqa xizmatlar bo`yicha xizmatlarni joriy qilishga. filiallar tarmog`ini kengaytirishga yo`naltirildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 21 mart “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish bo`yicha chora-tadbirlar haqida” gi Farmoni bank tizimi islohotlarini chuqurlashtirish. tijorat banklari mustaqilligini oshirish va ularni investitsiyaon jarayonlar faol ishtirokchisiga aylantirishni ko`zda tutgan edi. Ushbu hujjatlar qabul qilinishi bilan davlatimiz bank tizimi rivojlanishida to`rtinchi bosqich boshlandi. Uning asosiy vazifalari: Birinchidan - bank faoliyatini yanada erkinlashtirish asosida aholining bank tizimiga bo`lgan ishonchini izchil mustahkamlash. Bu aholining vaqtincha bo`sh pul mablag`larini bank qo`yilmalariga jalb qilish imkonini beradi. Ikkinchidan - har qanday rivojlangan iqtisodning tuzilmasini tashkil etuvchi kichik biznes rivojlanishiga imkon yaratish. uni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash tizimini maksimal soddalashtirish.

Uchinchidan - valyuta munosabatlarini yanada erkinlashtirish bo`yicha ishlarni muvofiqlashtirish hisobidan joriy hisob raqamlar bo`yicha milliy valyutaning erkin ayirboshlanishini ta’minlash. Banklarning marketing faoliyati asosan bozordagi ulushini kengaytirishga. yanada universallashishiga. yangi bank xizmatlarini joriy qilishga. filiallar tarmog`ini kegaytirishga. xizmat ko`rsatish sifatini oshirishga yo`naltiriladi. Marketing xizmati banklarning barcha tarkibiy bo`linmalari ishlari asosiga quriladi. Marketingni tijorat banklari boshqaruviga kiritish faoliyat strategiyasi va taktikasi mezonlari tizimi yuzaga kelishining boshlanishiga hamda bozorni o`rganish va rivojlantirish choralarini aniqlashga olib keladi. Marketingni joriy qilish daromad o`sishi va bank faoliyati xatari kamayishiga imkoniyat yaratadi. Marketingning zarurligi bozorda rivojlanayotgan bank faoliyati jarayonlariadekvatligini qo`llab-quvvatlash mexanizmi bilan aniqlanadi. Aksariyat banklar marketingga vaziyatdan kelib chiqib murojaat qilishadi. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin : - sotuv hajmlari pasayishi bank rahbarlarini axtarishga majbur qiladi; - sotuv hajmining sekin o`sishi: bu holda banklar yangi bozorlar axtara boshlashadi. Aksariyat banklar marketingga murojaat qilib. yangi bozor imkoniyatlarini topishga yordamberishini tushunishadi; - iste’molchi xohishining o`zgarishi. Aksariyat banklar iste’molchilar talabi tez o`zgarishini tavsiflovchi bozorlarda faoliyat ko`rsatishadi. Bu kabi bozorlarda mavuffaqiyatli faoliyatning graovi marketing ekanligini anglab yetadi; - o`sayotgan raqobat. Katta bo`lmagan banklar raqobatchilar tomonidan qarshilikka duch kelishadi; - o`sayotgan marketing harajatlari. Ba’zi bir banklar reklamani ko`paytirish. marketing tadqiqoti va mijozlarga xizmat ko`rsatish xarajatlari juda katta deb hisoblashadi. Bu holda rahbariyat marketing auditini o`tkazish va marketing bo`limi ishlariga o`zgartirishlar kiritish haqida qaror qiladi . Marketing uslublarini qo`llash zarurligini O`zbekiston Xalq banki va Rossiya Jamg`arma banki misolida kuzatish mumkin. Ularning ikkalasi ham jismoniy shaxslar

bilan ishlashga mo`lajallangan Davlat banki vorislari hisoblanadi. Agar Rossiya Jamg`arma banki markazlashgan reja tizimi yiqilgandan keyin g`arbdagi o`xshash operatsiyalarga talab mavjud bo`lgan xizmatlarni ko`rsatishga o`z faoliyatini yo`naltirgan bo`lsa. u holda O`zbekiston Xalq banki aktiv operatsiyalarga kam e’tibor berib dpeozit operatsiyalariga urg`u berdiki va natijada bu hol Xalq banki uchun salbiy natijaga olib keldi. Tijorat banklari faoliyatida marketing XX asrning 70 yillaridan boshlab keng qo`llanila boshladi. bu bank faoliyatini universal qilish. boshqa davlat banklari bilan raqobatni kuchaytirish. nobank muassasalar (sug`urta. jamg`arma. trast kompaniyalar. pensiya fondlar) ko`rinishida raqobatchilar paydo bo`lishi. qimmatli qog`ozlar bozori rivojlanishi oqibatida banklardan jamg`armalarning kamayib ketishiga sabab bo`ldi. Bu banklarni bank xizmatlari bozorini o`rganish zarurligiga. uning yangi ehtiyojlarini o`zgartirish yoki boshqacha aytganda qurollanishiga marketingning yangi konsepsiya va uslublarini tadbiq qilishga olib keldi. Dastlab banklarning ishlari amaliyotiga marketingning alohida elementlari kiritildi. 80 yillarda marketing tijorat banklari tomonidan boshqarishning ajralmas qismiga aylandi. Bank rahbariyati marketing bo`limi oldiga bozorni o`rganish vazifasini qo`yadi va uning asosida o`z maqsadlarini aniqlaydi. Umumiy holatda marketing masalasi bank faoliyati uchun alohida muhim bo`lgan. ustav kapitalni oshirishni rejalashtirishi. faoliyat geografiyasi va uning miqyosini kengaytirishi bilan bog`liq qarorlar qilishda o`rganilishi mumkin. Marketingning asosiy maqsadi bank muassasidan to so`nggi iste’molchigacha bank xizmati barcha yo`lida qulaylik yaratishni ta’minlash hisoblanadi. Bank xizmatlari xilma- xilligini ko`rib chiqib. qayd etish lozimki. ularning keng spektri AQSH. Yevropa. Yaponiya va qator boshqa davlatlar banklari tomonidan taklif etiladi va ushbu xizmatlar ro`yhati oxirgi yillarda tez o`smoqda. Shu munosabat bilan bank marketing ishlari. mazmun va maqsadi so`nggi yillarda moliya bozorida kuchayotgan raqobat ta’siri ostida ahamiyatli o`zgardi. Bank xizmatini tabaqalashtirish eng samarali uslublaridan biri - raqobatchilar bilan solishtirganda yanada sifatli servisni doimiy taklif qilishdir. Xizmatlarni iste’mol qilishga maqsadli segment xaridorlarini jalb qilish -mijozlarning sifatli xizmat

olish talabini qanoatlashtirish demakdir. Iste’molchilarning kutishi. ularning avvalgi tajribasi. suhbatlar va reklama asosida shakllanadi. Xaridorlar ularga zarur bo`lgan xizmat qiluvchini tanlashadi va keyin o`z taassurotlarini va kutganini taqqoslashadi. Agar qabul qilish qadri dastlabki taassurotga to`g`ri kelmasa xaridor xizmat soutvchisiga qiziqishini yo`qotadi. Agar uning kutishlari yuqori darajada qanoatlantirsa. u sifatli xizmat qilgan bankka yana murojaat qiladi. Banklarning faoliyat ko`rsatish tijorat tavsifi marketingi keng qo`llashni talab etadi. Bank sohasida marketing xususiyati nafaqat bank ishlarini tijoratlashtirish va pul resurslarini samarali foydalanishni ta’minlash. balki barcha bank faoliyati obyekti bo`luvchi pul aylanish xususiyatlari bilan belgilangan bo`ladi. Shu bilan birga bank marketingi birinchi navbatda xo`jalikda naqdsiz hisob-kitoblarni takomillashtirish hisobiga pul aylanishini tezlashtishga mo`ljallanadi. Bank sohasida marketing kredit resurslari bozorni o`rganishga. mijozlar moliyaviy holatini tahlil qilishga va ushbu bazada banklarga qo`yilmalarni jalb qilish imkoniyatlarini. Bank faoliyatidagi o`zgarishlarni taxmin qilishga erishiladi. Hozir. korxona va tashkilotlarga o`z hisob raqamini har qanday bankda o`sishga ruxsat berilgan. bank ishida raqobat asosi kengaymoqda. Marketing yangi mijozlarni jalb qilishga. mijozlarni o`z mablag`larini ushbu bankka qo`yishga qiziqtiruvchi bank xizmatlari sohasini kengaytirishga yo`naltirilgan. Bank muhitida nafaqat omonatchilar doirasini kengaytirishga. balki ularga xizmat ko`rsatish sifatini doimiy yaxshilashga jalb qilingan marketing afzal bo`lib qolmoqda. Bank doirasida marketing xususiyati shundan iboratki. tijorat banklari nafaqat omonatlarni jalb qilishdan. balki har xil birlashmalarni. korxona va tashkilotlarni. shirkatlar va aholini kreditlash orqali mablag`larni faol ishlatishdan manfaatdor. Bu marketingning tijorat banklarining mablag` qo`yuvchilar bilan va korxona. shirkat va aholiga ssuda berish shaklida amalga oshiriladigan kredit qo`yilmalari sohasida marketingni majmuali rivojlantirish zarurligini belgilaydi. Ushbu ikki sohada marketingning maqsadi har xil: birinchi - mijozlarni mablag` qo`yuvchi sifatida bankka jalb qilish. ikkinchidan - bank kredit resurslarini bank uchun samarali foydalanadigan korxona va tashkilotlarga yo`nalitirish.

Banklarda marketing doirasida quyidagi umumiy tamoyillar to`liq amalga oshishi lozim: - aniq bozor maqsadiga erishish uchun barcha bank xodimlarining harakatlar yo`nalishi; - marketing faoliyati jarayoni majmui (rejalashtirish. tahlil. tartibga solish va nazorat); - marketingni istiqbolda va joriy rejalashtirish birligi ; - qabul qilinadigan marketing qarorlarini amalda birlashtirish asosi sifatida nazorat; - bank marketingi xodimining ijodiy faolligi va tashabbusini har tomonlama rag`batlantirish o`z malakasini doimiy oshirish manfaatdorligini ta’minlash; - bank jamoasida qulay ruhiy muhitni yaratish . Mijozlar bilan muloqotda bo`lish doirasida bank marketingi aktiv va passivga bo`linadi. Aktiv marketingga quyidagilar kiradi: bevosita marketing. ya’ni pochta orqali reklama. telefon va televideniye; aholi keng guruhini so`rovi. shu jumladan. ko`chada so`rov o`tkazish; salohiyatli mijoz bilan shaxsiy muloqot. uning talablarini o`rganish. Passiv marketingga - matbuotda bank faoliyati va holati. uning xizmatlaridan mijozlarga manfaat haqida chop etish kiradi. Bozorda mustahkam joylashib olishni xohlagan bank marketingning ushbu ikkita uslubidan foydalanishi lozim. Tijorat banklari o`z xizmatini bozorga siljitishning yangi uslublarini ishlab chiqmoqdalar. Sotish uchun qulay sharoitlar yaratish bo`yicha dasturni o`tkazish muvaffaqiyatini baholash qator umumiy ko`rsatkichlarni o`z ichiga oladi. Avvalo. bu bankda bank mustaqil tarkibini o`z ichiga oluvchi “daromadlar marrkazlari” mavjudligidir. Har bir bu kabi markaz sotishni rivojlantirish bo`yicha o`z dasturini ishlab chiqadi. Banklar bozorda faoliyat ko`rsatuvchi boshqa xo`jalik tashkilotlar kabi konyukturani tebranishga ko`niktirish mexanizmini ishlab chiqadi. Tijorat banklari tomonidan marketingni boshqarishga kiritish nafaqat strategiya va axloq taktikasini ishlab chiqish mezonlari yuzaga kelishiga. balki bozorni o`rganish va rivojlantirish aniq choralarini ishlab

chiqish. bozor kataklizmasiga tezkor e’tibor berish imkonini beruvchi muqobil va moslanuvchan qarorlar tayyorlashga asos soldi. Respublikamizda bank faoliyatida marketing. avvalo. yangi mijozlarni jalb qilish maqsadida reklama faoliyati joriy qilina boshladi. Bank fondlarining shakllanishi yangi banklar uchun birinchi navbatdagi vazifa hisoblanadi. ularning yaratilishi bizning davlatimizda davom etmoqda. Marketingning boshqa yo`nalishi O`zbekiston sharoitida qo`llaniluvchi bank operatsiyalarining yangi turlarini tadqiq qilishga xizmat qiladi. Bank maxsuloti va uning hayotiylik davri Bank mahsuloti - bu aniq bank hujjati bo`lib, u bank tomonidan mijozga xizmat ko`rsatish va operatsiyalar o`tkazish uchun ishlab chiqiladi. Bu veksel, chek, bank foizli depoziti, har qanday sertifikat va boshqalar bo`lishi mumkin. Bank xizmati mijozlarga xizmat ko`rsatish bo`yicha bank amaliyotlarini nazarda tutadi. Bank mahsuloti aktiv va passiv amaliyotlar bo`yicha bank xizmatlari majmuini nazarda tutadi. Bank mahsulotining hayotiylik davri bank marketingida alohida ahamiyat kasb etadi. Bank mahsulotlari va bank xizmatlari o`xshashligi shundaki. ular mijoz talablarini qanoatlantirishga va daromad olishga mo`ljallangan. Lekin aksariyat holatlarda bank mahsuloti birlamchi. bank xizmati esa ikkilamchi hisoblanadi. Bank mahsulotining xususiyatlari : - - bank xizmatlari ko`rsatish pullardan har xil shakllarda (naqd. naqdsiz va hisob-kitob) foydalanish bilan bog`liq; - nomoddiy bank xizmatlari mulkiy shartnoma munosabatlari orqali ko`rinish xarakterini oladi; - aksariyat bank xizmatlari uzoq vaqtga mo`jallanadi. Bitim ko`pincha bir martalik akt iblan chegaralanmaydi. balki mijozning bank bilan uzoq yoki qisqa aloqasini belgilaydi .

Marketingda bank mahsuloti va xizmatlarining bozordagi hayotiylik davri quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi : 1. Xizmat hayot muddati chegaralangan. 2. Xizmatning hayot davri bozorda o`ziga bir nechta bosqichlarni kiritadi. ulardan har biri bank oldida nafaqat muayyan imkoniyatlar ochadi. balki yetarli murakkab muammolar qo`yadi. 3. Hayotiylik davrining har xil bosqichlarida xizmat keltiradigan daromadliliik darajasi o`zgaradi. 4. Har bir bosqich marketing. moliya. faoliyatni tashkil qilish. sotish va xodimlarni boshqarish sohasida o`z strategiyasiga ega va unga alohida yondashishni talab qiladi . Hayotiylik davrining to`rtta bosqichini ajratish mumkin: joriy qilish. o`sish. yetilish va pasayish. Joriy qilish - xizmatni sotish hajmini sekinlik bilan oshirish. u bozorga endi kirib xaridorlar e’tiboriga tushayotgan davrdir. Bankning katta harajatlari munosabati bilan sotuvning ushbu bosqichida xizmat daromad keltirmasligi mumkin. O`sish - iste’molchilar tomonidan xizmat tez tan olinishi davrida daromadni ahamiyatli oshirish. Yetilish - sotuv hajmi o`sish sur’ati sekinlashish davrida. xizmat katta guruh xaridorlar tomonidan tan olingan. Daromad barqarorlashadi yoki raqobatchilarga hujum qilishni aks ettirish maqsadida o`tkaziladigan marketing tadbirlari xarajatlari o`sishi hisobidan pasaya boshlaydi. Pasayish - xizmatni sotish hajmi pasayish va daromad kamayish davri. Bank xizmatlarini joriy qilish bosqichida sotishning katta bo`lmagan hajmi. sotish va reklama bilan bog`liq xarajatlar yuqoriligi odatda zarar yoki ahamiyatsiz daromad mavjud bo`ladi. Xizmatni sotish bo`yicha asosiy kuch yetuk iste’mol qilishga tayyorlangan iste’molchilarni jalb qilishga yo`naltiriladi. Misol uchun. plastik kartochkalar bo`yicha xizmatlarni joriy qilishda. plastik kartochkalarni foydalanish iste’molchilar uchun odat emas edi va shu munosabat bilan ushbu

xizmatlarni joriy qiluvchi banklar sotish bo`yicha katta xarajatlar qilishga majbur bo`lishdi. Natijada. katta bo`lmagan hajmda zarar vujudga keldi. Bozorga yangi xizmat taqdim qilishga tayyor bank xizmatning foyda keltirish vaqtini aniqlashi lozim. Uning uchun bozorda “yakkaxonlik” ochilayotgan barcha imkoniyatlardan nafaqat birinchi foydalanish istiqbolini bildiradi. balki katta xarajatlar xatariga birinchi bo`lib uchrashi ham mumkin. Misol uchun. qimmatbaho qog`ozlarni sotib olish va sotishni joriy qilgan O`zbekiston Respublikasi Milliy banki xizmat muvaffaqiyati fond bozori rivojlanish darajasi bilan bevosita bog`liqligi sababli katta xarajatlar xatariga duch keldi. Bank iste’molchilarga yetuk texnologiya. sifat taklif etsa. u holda boshqa banklar “izidan” bozorga chiqish ma’lum mazmunga ega bo`ladi. Bank xizmatlari o`sishi bosqichida sotuv hajmi birdan o`sishi qayd etiladi. Xizmat bozorda paydo bo`lishi bilan “tan olgan” iste’molchilar uni iste’mol qilishni davom ettirishadi va ularning izidan boshqalar borishadi. Bozorda xizmatni katta hajmda taklif etish va yuqori daromad olish imkoniyati yangi raqobatchilar paydo bo`lishiga olib keladi. Ular yangi xususiyatlar kiritlgan xizmatlar taklif etishadi va yangi marketing kanallarini topishadi. Buni dastlab Alp Jamol bank tomonidan taklif etilgan. keiynchalik boshqa xususiy banklar tomonidan rivojlantirilgan korporativ obligatsiyalar bo`yicha anderrayting xizmatlari misolida ko`rish mumkin. Talab oshgan sari xizmat narxi avvalgi darajada qoladi yoki ozgina pasaytiriladi. Raqobatchi banklar xizmatini siljitish xarajatlarini avvalgi darajada tutib turishga harakat qilishadi yoki xarajatlarini ozgina oshirishadi. shuningdek reklama va boshqa marketing strategiyalari yordamida salohiyatli iste’molchilarni jalb qilishni davom ettirishadi. Sotuv hajmini oshirishda daromad xarajatlarga nisbatan tezroq o`sadi va bu reklama hamda sotuv hajmi xarajatlari nisbatini kamaytirishga olib keladi. Ushbu bosqichda daromad o`sadi. sababi reklama xarajatlari sotish katta hajmiga taqsimlanadi va xizmat narxi kamayishiga qaraganda birlik xarajatlar tez kamayadi.

Lekin o`sish sur’atlari davrida pasayish boshlanadi. Marketing uchun o`sish sur’ati kamayish davrini o`z vaqtida aniqlashi va yangi marketing strategiyasini amalga oshirishga o`tishi lozim. Sotuv hajmi o`sish sur’atlari sekinlashishi raqobatni keskinlashtirishga olib keladi. Raqobatchi-banklar bo`sh bozorlarni topish va egallashga harakat qilishadi. Ko`pincha xizmatni past narxlarda sotishadi. kuchli reklama qilishadi va iste’molchilar bilan imtiyozli bitimlar tuzishga harakat qilishadi. Xizmatni takomillashtirish maqsadida tadqiqot ishlarini olib borishga. xizmatlarning yangi turlarini yaratishga va kengaytirishga ajratilgan mablag`lar o`sadi. Ubning natijasida eng kuchsiz raqobatchilar sinib. bozordan chiqishadi. ular o`rnini raqobatbardosh xizmat ko`rsatuvchilar egallaydi. Ko`pincha bank marketingning bitta yoki bir nechta elementlari modifikatsiya qilish yordamida sotuvni rag`batlantirishga harakat qiladi. Marketing-miks o`zgartirishdan avval quyidagi savollarga javob berish lozim : - Narx pasayishi yangi iste’molchilarni jalb qiladimi? Agar jalb qilsa. u holda oddiy narxni pasaytirish yetarlimi yoki iste’molchiga sotuv amalga oshirilgan hajm va vaqtga taalluqli chegirmalar berish yaxshimi. balki. narxni oshirib va shu bilan xizmat sifatini ko`rsatish kerakdir? - Xizmat ko`rsatiladigan filiallar miqdorini oshirish. yangi marketing kanallaridan foydalanish mumkinmi? - Reklamaga xarajatlarni oshirish. reklama xabarlari shaklini. uni tarqatish kanallarini yoki taqdim etiladigan axborot hajmini o`zgartirish lozimmi? - Sotuvni rag`batlantirishning imtiyozli bitimlar tuzish, kafolat berish. suvenirlar tarqatish va tanlovlar o`tkazish kabi uslublari qanday natija berishi mumkin? - Bank xizmat ko`rsatish jarayonini tezlashtirish. iste’molchilarga konsalting yordam ko`rsatish imkoniyatiga egami? Har qanday xizmatni sotish hajmi pasayish davri boshlanishi muqarrardir. Sotish hajmi kamayishi. bir me’yorda yoki jadal bo`lishi mumkin. Ehtimol sotuv hajmi nol belgiga yetadi va u uzoq vaqt shu belgida qoladi.

Xizmat sotish hajmi kamayish muqarrarligi qator sabablar bilan tushuntiriladi. shu jumladan. texnologiya rivojlanishi tufayli erishilgan yutuqlar. iste’molchilar talabi o`zgarishi va ichki va xalqaro raqobat keskinlashishi va boshqalar. Uning oqibatlari - sotuv hajmi pasayishi. narx pasayishi va xizmat ko`rsatish daromadi kamayishidir. Aksariyat banklar “eskirayotgan” xizmatga nisbatan zamonaviy siyosatga ega emas. Umumiy holatda xizmatning sotuv hajmi iqtisodiy holatni yaxshilashda. marketing strategiyasini qayta ko`rib chiqishda yoki xizmat sifatini qayta ko`rishda oshadi. “Kuchsizlanayotgan” xizmatni davom ettirish banklarning boshqa xizmatlarini sotishga imkoniyati bo`lganida yoki daromadlar o`zgaruvchan xarajatlardan oshganda maqsadga muvofiq bo`ladi. Bank marketingining elementlari Bugungi kunda ko`p narsalar o`zgarmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o`tish borasidagi g`oyalar qiyinchilik bilan bo`lsada, ko`proq o`z tarafdorlariga ega bo`lmoqda. Bank sohasiga qiziqish ham ortmoqda. Tijorat banklari tashkil etilib, mavjud banklar kuchaytirilmoqda va raqobatga dosh bera olmayotgan banklar bozoran chiqib ketmoqda. Boshqa moliyaviy institutlar ham barpo etilmoqda. Tijorat banklarining rivojlanishi va ular tomonidan bajariladigan operatsiyalar doirasining kengayishi bilan bank sohasida marketing joriy qilish muammosi o`ta dolzarblik kasb etmoqda. Zamonaviy marketing mutaxassislar tomonidan maksimal foyda olish maqsadida bozorni va mijozlarning real so`rovlarini kompleksli o`rganish asosida tovarlar ishlab chiqish, ishlab chiqarish va sotish va xizmatlar ko`rsatish bo`yicha butun bank (firma) faoliyatini tashkil qilish tizimi sifatida ko`rib chiqiladi. Marketing banklar (kompaniyalar, firmalar) faoliyatini tashkil qilish va boshqarishning bozorda ro`y berayotgan jarayonlarni har tomonlama hisobga oladigan tizimi sifatida ham ma’lum. Bank marketingi o`ziga xos xususiyatlari tufayli marketingning alohida bir tarmog`ini ifodalaydi. Zamonaviy bank tizimi bu - har bir davlat milliy xo`jaligining eng muhim sohasidir. Oxirgi yillarda u jiddiy o`zgarishlarga uchradi. Amerikalik tadqiqotchilar ro`y berayotgan

o`zgarishlarda «moliyaviy inqilob» ni ko`rishga moyil bo`lmoqda. Bank tizimining barcha tarkibiy qismlari modifikatsiyalanmoqda. Bunda bozo iqtisodiyoti amal qiladigan mamlakatlar bank tizimidagi dinamik o`zgarishlar butun xalq xo`jaligida ro`y berayotgan muhim o`zgarishlar bilan asoslanadi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanishi fan-texnika inqilobining zamonaviy bosqichi xususiyatlari bilan belgilanadigan tarkibiy qayta qurish murakkab davri bilan tavsiflanadi. Zamonaviy bozor talablariga moslashuvchan va tezkor javob qaytarish uchun kompaniyalar turli usullarni qo`llamoqda, jumladan :  mahsulot yangilash sur’atining yuqoriligi qo`llab-quvvatlash uchun firmalar ITTKI o`tkazishga katta mablag` sarflamoqda;  ixtisoslashuvni nisbatan tez va og`riqsiz o`zgartirishga imkon beradigan, elektronikaga asoslangan ishlab chiqarish bazasi yaratilmoqda;  xo`jalik faoliyatini diversifikatsiya qilish jadal rivojlanmoqda . Bu chora-tadbirlar yirik kapital qo`yilmalarni talab qiladi. Kapital qo`yilmalarga bo`lgan talabni qondirishning muhim manbasi bank tizimi hisoblanadi. Bank sohasiga sug`urta, brokerlik, jamg`arma, trast kompaniyalari, pensiya fondlari, savdo-sanoat korporatsiyalari kabi nobank muassasalari kirib borishi yangicha holatga aylandi. Tijorat banklari faol shug`ullana boshlagan noan’anaviy operatsiyalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: lizing, faktoring, forfeyting, maslahat xizmatlari. Bank operatsiyalarini rivojlantirishda zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnika vositalari alohida rol o`ynamoqda. Bank ishi, ilgari hech kuzatilmagan darajada axborotni o`z vaqtida uzatishga, uni qayta ishlash tezligi va ma’lumotlar ishonchliligiga, iqtisodiy vaziyat tahliliga va pul bozorini rivojlantirish istiqbollarini to`g`ri baholashga bog`lanib bormoqda. Moliya bozori qatnashchilari o`z ishlarini yuritish uchun tobora ko`p hajmda axborot talab etmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda bank faoliyatini zamonaviy modernizatsiya qilishning fan-texnika inqilobining so`nggi yutuqlarini bank ishiga joriy qilish, elektron-kompyuter texnikasini o`zlashtirishsiz imkoni bo`lmasdi.

Bozor iqtisodiyoti amal qiladigan mamlakatlarda bank tizimini moslashtirish, xo`jalik faoliyatini keng diversifikatsiya qilish va tarkibiy qayta qurishning asosiy yo`nalishlari shunday. Bizning mamlakat uchun bu yo`nalishlar katta qiziqish uyg`otadi, chunki o`zgarayotgan mamlakat iqtisodiyot kredit tizimini qayta qurishni taqozo etadi. Hozirgi paytda xalq xo`jaligini rivojlantirish va barqarorlashtirishning asosiy yo`nalishi hisblangan bozor munosabatlariga o`tish birlamchi chora sifatida bank tizimini qayta qurish va moliya tizimini sog`lomlashtirishni nazarda tutadi. Shu boisdan moliya bozorini shakllantirish va rivojlantirish obyektiv jarayon hisoblanadi. Bu jarayonning qanchalik muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, o`tish davri iqtisodiyotida yangi bank tizimining roli qanday ekanligi ko`p jihatdan bank sohasida marketingning rivojlanishi, turli banklar o`rtasida, banklar va mijozlar o`rtasida yuzaga keladigan o`zaro munosabatlar bilan, shuningdek, bank xizmatlari bozorining shakllanishi, foiz siyosati va banklarning boshqa faoliyati bilan belgilanadi. Marketing mazmunini aniqlashtirish uchun XX asrning 30-yillarida iqtisodchi- olimlar tomonidan bir model ishlab chiqilgan. Ushbu modelni ingliz iqtisodchisi Edjeni Makkarti ishlab chiqqan bo`lib, keyinchalik F.Kotler va boshqa olimlar tomonidan fan va amaliyotning yangi yutuqlari va talablariga muvofiq oxiriga yetkazilgan. Ushbu model uning asosiy elementlari bo`yicha «4-R» nomini olgan: Product (tovar, mahsulot), Price(narx), Place(bozor) va Profit(foyda). «Tovar» toifasini ilk bora o`z ichiga olgan ushbu konsepsiya 1952 yil «Djeneral elektrik» komissiyasi tomonidan qabul qilingan. Modelda qisqacha ko`rinishda marketingom firma (bank) marketingini boshqarishning butun jarayoni, shuningdek, marketing strategiyasi ishlab chiqishga ta’sir etuvchi omillar ifodalangan. M-R" modeli bir nechta pog`onadan iborat. U har qanday ishlab chiqaruvchi, jumladan, bank tomonidan foydalanilishi mumkin. Doira markazidan xaridorlar (iste’molchilar), mijozlar o`rin oladi. Ularning sonini ko`paytirish istalgan bank va umuman marketing faoliyatining maqsadi hisoblanadi. Korxona (bank, firma) marketing majmuini uning nazorat ostida bo`lgan to`rtta tarkibiy qism: tovar, narx, bozor va foydadan ishlab chiqadi. Bank (korxona) uning tovari

(xizmatlari) uning uchun pul to`lashga tayyor bo`lgan o`z xaridorini (mijozini) topgan paytdagina mavjud bo`ladi. Marketing majmuini ishlab chiqish uchun firma (bank) to`rt tizimdan: marketing axboroti, marketingni rejalashtirish, marketing xizmatini tashkil qilish va marketing nazoratidan foydalanadi. Bu tizimlar o`zaro bog`liq sanaladi, chunki marketing axboroti marketing rejalarini ishlab chiqish uchun kerak, o`z navbatida, ular marketing xizmati tomonidan hayotga tatbiq etiladi, bu faoliyat naijalari esa baholanadi va nazorat qilinadi. Bu tizimlar yordamida bank marketing muhitini kuzatib boradi va unga moslashadi. Bank marketing vositachilari, ta’minotchilar, raqobatchilar va muloqot doiralaridan iborat bo`lgan o`z mikromuhitiga ham moslashadi. Bank makromuhitga - demografik, iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, texnik-ekologik va ijtimoiy-madaniy omillarga moslashadi. Qayd etish joizki, ushbu model nafaqat muayyan tovar ishlab chiqaruvchilar (firmalar), balki banklar va bank muassasalariga ham taalluqli bo`ladi. Banklar, istalgan boshqa firma (korxona) kabi, mustaqil yuridik shaxs hisoblangan holda, mahsulot (tovar), o`ziga xos tovar - xizmatalr ishlab chiqaradi va sotadi, foyda oladi va o`z faoliyatini amalga oshiradi . Tovar (xizmat) bu - har qanday ishlab chiqaruvchi, jumladan, bank faoliyatining asosiy elementidir. Faoliyat yuritish uchun har qanday bank muassasasi o`z tovarini (o`z xizmatini) ishlab chiqarishi, unga narx belgilashi va u bilan ichki yoki tashqi bozorga chiqishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, tovar - ehtiyoj yoki talabni qondiradigan va e’tiborni jalb qilish, xarid qilish, foydalanish yoki iste’mol qilish maqsadida bozorga taklif etiladigan har qanday narsalardir. Bu jismoniy obyektlar, xizmatlar, shaxslar, joylar, tashkilotlar va g`oyalar bo`lishi mumkin. Bank tovarlari o`ziga xosdir, bu - pul bilan operatsiyalar ifodalaydigan xizmatlar. Iqtisodiy aabiyotlarda bu xizmatlar «bank mahsuloti» nomini olgan. Bizning amaliyotda bu atama bozor iqtisodiyotiga o`tilishi munosabati bilan endi qo`llanila boshlagan. Amerika adabiyotlarida bank tomonidan amalga oshirilgan u yoki bu operatsiya yoki xizmatni nazarda tutgan holda aynan bank mahsulotlari haqida gapirish qabul qilingan. Buning ustiga, banklar oxirgi o`n yillikda o`z faoliyatida asosiy e’tiborni

mijozning manfaatlarida belgilangan harakatlarni amalga oshirishdan ko`ra tobora ko`proq yaratilgan va keng ma’noda muomalada bo`lgan moliyaviy majburiyatlar oldi- sotdisiga qaratmoqdalar. Bank operatsiyalari quyidagi turlarga tasniflanishi mumkin: 1) kredit xizmatlari (operatsiyalari ) bu - bank va mijoz (qarz oluvchi yoki debitor) o`rtasida muddatlilik, pullilik va qaytarib berilish tamoyillari asosida belgilangan miqdorda pul mablag`lari taqdim etish bo`yicha munosabatlar ; 3) depozitli operatsiyalar - banklarga turli iqtisodiy kontragentlarning vaqtinchalik bo`sh pul mablag`larini jamg`arish imkoniyatini beradi; 4) yuridik va jismoniy shaxslar - mijozlar va boshqa banklar va bank muassasalari bilan pul hisob-kitoblari va to`lovlarni amalga oshirish; 5) қи mmatli qog`ozlar bilan operatsiyalar va investitsion faoliyat. Bank investitsiyalari bu - foyda olish maqsadida pul mablag`larini xalq xo`jaligining turli tarmoqlariga kiritishdir. To`g`ridan-to`g`ri investitsiyalar real aktivlarni xarid qilish va bank mablag`larini muayyan ishlab chiqarishga kiritish vositasida amalga oshiriladi. Bank investitsiyalari turli qimmatli qog`ozlar xarid qilish, milliy yoki xorijiy valyutada uzoq muddatli ssudalar taqdim etish shaklida amalga oshiriladi; 6) ssuda kapitali bozorida mablag`larni boshqa holga o`zgartirish. U forfeyting, faktoring, trast kabi bank operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. 7) o`z mijozlari, kontragentlar, aksiyadorlar va boshqa muloqot doiralariga maslahat va auditorlik xizmatlari taqdim etish. Qayd etish joizki, marketing tizimida tovar (xizmat) larning to`rtta asosiy pog`onasi mavjud: talabni qondirishi, biron-bir foyda yoki belgilangan turdagi sifat taqdim etishi lozim bo`lgan reja bo`yicha tovar (xizmat). Bank uchun bu - o`zi uchun va mijozlar uchun foyda bilan amalga oshirilishi mumkin bo`lgan xizmatlar doirasi; real ijrodagi, assortimentdagi va sifatdagi tovar. Bu bank o`z mijozlariga taklif qiladigan va sotadigan xizmatlar real to`plami;

qo`shimcha kuch madaga ega tovar. Sotuvdan keyingi servis, yetkazib berish, o`rnatish. Banklar uchun qo`shimcha kreditlash, lizing, faktoring kabi ayrim noan’anaviy bank xizmatlarini rasmiylashtirishda o`ziga xos shartlar; istalgan tovarning muvaffaqiyatli raqobat kurashini asoslab beradigan, ishlab chiqaruvchi-bankning nufuzini shakllantiradigan, xizmatning o`zi esa yanada rivojlanish imkoniyatiga ega bo`lgan va foyda keltirdigan umumiy hurmat qozonish. Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqadiki, tovar (xizmat) ishlab chiqarish va uni iste’molchilarga (mijozlarga) taklif etish uchun bank an’anaviy va noan’anaviy xizmatlarni sotish bozor strategiyasini ishlab chiqishi lozim. Ma’lumki, taklif etilgan xizmatlarning ayrimlarigina ulkan foyda keltirgan holda bozorni egallab oladi. Taklif etilgan yangi xizmatlarning aksariyati esa turli sabablarga mijozlar tomonidan tan olinmaydi (masalan, maslahat xizmatlari, ko`chma xizmat ko`rsatish, turli bank kartochkalari va h.k.). Bu esa yangi xizmatlar bozori rivojlanishi ma’lum bir qonuniyati mavjud ekanligini anglatadi. Bu qonuniyatlar sotuv hajmi va mos ravishda foyda hajmining o`zgarib turishi bilan tavsiflanadi . Bozor . Bozor bank va mijoz o`rtasida bog`lovchi bo`g`in sifatida ishtirok etadi, muomalaga jalb qilingan va sotish uchun mo`ljallangan bank xizmatlari to`plami bilan ifodalanadi. Bozor munosabatlari doimo to`g`ri bo`ladi, ular muayyan bank xizmatlari belgilangan yig`indisi oldi-sotdisiga yo`naltiriladi. Bank xizmatlarini ayirboshlashning istalgan fursatida yuzaga kelgan talab va taklif nisbati quyidagi kabi tushunchalar mavjudligini asoslab beradi: talab taklifdan ancha katta bo`lgan sharoitlarda mavjud bo`ladigan sotuvchi bozori . Bunday vaziyatda sotuvchilar ko`proq hokimlik qiladi va bozorning eng faol namoyondalari xaridorlar hisoblanadi. Bu sharoitlarda nomaqbul talabni bartaraf qiladigan qarshi harakat qiluvchi marketing faoliyat ko`rsatadi ; xaridor bozori . Bu taklif talabdan katta bo`lgan, demak, xaridorlar ko`proq hokimlik qiladigan va bozorning eng faol namoyondalari sotuvchilar hisoblanadigan bozordir. Bunday sharoitlarda konversion, rag`batlantiruvchi marketing foydalaniladi.

Bank xizmatlari bozori ikkita asosiy tamoyil bo`yicha tasniflanadi . 1. Muayyan bank xizmatlari bozori (mahsulot tamoyili), u quyidagicha bo`ladi: kredit bozori; operatsional bozori; kredit-operatsional bozori; investitsion bozori . 2. Bank mijozlari bozori, bu mijozlar quyidagilar bo`lishi mumkin : mulk egasi sanalgan yoki ko`chmas mulk bilan operatsiyalar amalga oshiruvchi yuridik va (yoki) jismoniy shaxslar; bank xizmatlari iste’molchilari bo`lgan turli korporatsiyalar; bank-korrespondentlar (institutsional bozor); hukumat organlari bilan bog`liq bozor; trast xizmatlari liniyasi bo`yicha bank mijozlari sanalgan yuridik va jismoniy shaxslar . Bank xizmatlariga talab va taklif o`rtasida muvozanatga erishish va muayyan bank marketing samaradorligining, mos ravishda, foyda olishning asosiy elementlari quyidagilar hisoblanadi : tovar siyosati, jumladan, innovatsion siyosat; sotuv siyosati, jumladan, narx shakllanishi; servis siyosati; reklama siyosati . Sotuv siyosati va servis siyosatini qisqacha ko`rib chiqamiz. Sotuv siyosati . Bank xizmatlarini sotish strategiyasi bank faoliyatini kompleksli tahlil qilish va mijozlarga xizmat ko`rsatishni, ya’ni ehtimoliy variantlarni o`rganishi, bozorlar va iste’molchilar ehtiyojlarini to`laroq qondirish uchun xizmatlar majmuini taqdim etish va yangi iste’molchilar jalb qilishni o`z ichiga olishi lozim. Banklar va bank muassasalari sotuv siyosatining asosif vazifalari quyidagilar hisoblanadi : bozor holatini tahlil qilish, muayyan bank tomonidan xizmat ko`rsatiladigan bozor ulushini aniqlash;

mijozlar toifalari bo`yicha depozitlar va zaxiralar bozori ulushini aniqlash; parabank tizimi institutlari bilan taqqoslaganda nazorat qilinayotgan bozor ulushini aniqlash; mijozlarni ijtimoiy-iqtisodiy, demografik va mintaqaviy alomatlar bo`yicha tasniflashni o`z ichiga oladigan marketing axboroti tahlili. Biroq buning o`zi yetarli emas. Sotuv siyosatiga hal qiluvchi ta’sir ko`rsatadigan omillarni yanada chuqur tahlil qilish kerak, jumladan : 1) muayyan bozor va bozor segmentini tahlil qilish (yuridik va jismoniy shaxslar, eng real va potensial mijozlar, ishlab chiqaruvchilar guruhlari, vositachilar va h.k.); 2) raqobatchilarni aniqlash va ular faoliyatini tahlil qilish (mintaqalar, faoliyat sohalari bo`yicha real va potensial raqobatchilar (o`xshash xizmatlar ko`rsatuvchi va h.k., ular faoliyatining istiqbolli yo`nalishlari, risk darajasi va h.k.)); 3) vositachi tashkilotlar faoliyat samaradorligini tahlil qilish (ekspert baholari usuli bilan vositachilar faoliyati samaradorligi aniqlanadi); 4) ishlab chiqarilayotgan mahsulot va uning sotilishiga qarab, bank va mijozlarning har xil transport turlaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish . Servis siyosati . Servis siyosati butun bank strategiyasi va taktikasining eng muhim tarkibiy qismi sanaladi. Banklar va boshqa tashkilotlar o`rtasida raqobat keskin kuchaygan sharoitlarda hal qiluvchi rolni servis xizmatlari ko`rsatish o`ynashi mumkin. Servis siyosatini to`g`ri tashkil qilish uchun quyidagilar zarur : bank mijozlarini o`rganish, omonatchilar orasida muntazam so`rovlar o`tkazish; bankni tanlash motivlarini o`rganish (ish joyi yoki yashash joyiga yaqinlik, bank xizmatlari soni va sifati, bunday xizmatlarning raqobatchi banklardagi narxlar, mijozlarning ehtiyojlarini tushunish, operatsiyalar o`tkazish tezligi va h.k.); raqobatchi banklarning servis siyosatini o`rganish, o`z bankidan foydalanish imkoniyatlari va istiqbolli yo`nalishlarini aniqlash va b.; bank mijozlari o`rtasda so`rov o`tkazish yordamida bank xodimlari xulq-atvorini o`rganish . Mijozlar o`rtasida so`rov o`tkazish bozor strategiyasini shakllantirish jarayonida tayyorgarlik choralarining bir qismi hisoblangan aholi bilan ishlash shakllaridan biridir.

So`rovdan tashqari, banklar ko`pincha o`z mijozlari uchun bozor seminarlari, ma’ruzalar va anjumanlar tashkil qiladilar. Banklarning turli jamoatchilik tadbirlarida, shuningdek, turli bayramlarda homiy sifatida ishtirok etishi bank mijozlari va aholi ongiga ta’sir ettuvchi omil hisoblanadi. Narx - marketing kompleksi elementidir. U nazorat qilinadigan omillar guruhiga kiradi va marketing kompleksining boshqa elementlari xarajatlarni belgilab beradigan bir paytda daromadni belgilab beruvchi asosiy ko`rsatkich hisoblanadi. Shu sababli narx strategiyasini puxtalik bilan ishlab chiqish bankning eng muhim vazifasi sanaladi. Bunda asosiy maqsad sifatida marketing umumiy strategiyasi va narx strategiyasining o`zaro bog`liqligi va muvofiqligini ta’minlash ko`rsatiladi. Narx strategiyasini ishlab chiqish jarayoni bir qator ketma-ketlikdagi bosqichlardan iborat, xususan: narx shakllantirish maqsadlarini belgilash; talabni baholash; xarajatlar strukturasini tahlil qilish; raqobatchilar mahsulotlari narxlarini o`rganish; narx shakllantirish usulini tanlash; narxlar darajasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga oli; yakuniy narx belgilash . 1. Narx shakllantirish siyosatida bank turli maqsadlarni ko`zlashi mumkin, jumladan : joriy foydani maksimallashtirish; bozordagi pozitsiyalarni ushlab turish; alohida xizmatlar bo`yicha bozorda yetakchilik qilish; + ko`rsatilayotgan xizmatlar sifatida yetakchilik va b. 2. Talab hajmi va strukturasini aniqlashda shuni hisobga olish kerakki, umumiy holatda talab va taklif qaytuvchan bog`liqlikda bo`ladi (talab va taklif qonuni), ya’ni narx o`sishi bilan talab pasayadi va akisncha. Talabni o`rganish alohida omillarning talab hajmi va strukturasiga ta’sirini hisobga olgan holda amalga

oshirilishi lozim . 3. Bank real xarajatlarini aniqlash maqsadida alohida bank xizmatlarini taqdim etish bilan bog`liq xarajatlar strukturasi tahlil qilinadi. Ba xarajatlar darajasi narxning quyi chegarasini belgilab beradi. Xarajatlar strukturasi tahlili alohida mahsulotlar va hisobraqamlar foydaliligini o`rganish bilan birgalikda olib borilishi lozim. Bunda Pareto qonuni samarasi yaqqol namoyon bo`ladi (foydaning asosiy qismi mijozlarning kichik qismiga va xizmatlarning kichik ulushiga to`g`ri keladi (80-20 tamoyili)). 4. Raqobatchilarning bank mahsulotlari narxlarini o`rganish bank mahsulotlari bozorida real vaziyatga javob beradigan narxlar belgilash uchun zarur. Bunda mahsulot sifatini taqqoslamasdan turib, ularning narxlarini taqqoslash befoyda. Bank mahsulotlarining sifat mezonlari quyidagilar hisoblanadi: xizmat ko`rsatish tezligi, xizmat ko`rsatish sifati, xizmat ko`rsatish aniqligi, xizmat ko`rsatish kompleksliligi va b . 5. Narx shakllantirish usullari juda xilma-xil bo`lib, ular quyidagi guruhlarga ajratiladi : o`rtacha xarajatlar plyus foyda; zarar ko`rmaslik tahlili va maqsadli foydani ta’minlash asosida narx shakllantirish; mahsulotning his etiladigan qimmati asosida narx shakllantirish; joriy bozor stavkalari darajasi asosida narx shakllantirish; mijozlar bilan o`zaro munosabatlar asosida narx shakllantirish; bozorga kirib borish maqsadida narx shakllantirish; sirg`anma narx shakllantirish . Narx strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagi omillarni ham hisobga olish zarur: bank imidji; geografiyasi; boshqa bozor subyektlari ta’siri; narx chegirmalari; narxga oid diskriminatsiya. Hal qiluvchi omillar ta’sirini hisobga olgan holda o`tkazilgan tahlil natijalaridan kelib chiqib, bank o`z mahsulotiga yakuniy narx belgilaydi, bunda narx shakllantirishning ayrim psixologik jihatlari ham hisobga olinadi . Foyda . Bank marketingi tizimida (marketing kompleksida) foyda birinchi (asosiy) darajadagi hal qiluvchi elementlarning to`rtinchisi hisoblanadi. Ushbu ko`rsatkich bank ishbilarmonlik faolligining asosiy moliyaviy natijalarini aks ettiradi va unga budjetga,

Markaziy bankka va o`z kontragentlariga barcha to`lovlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Amerikalik mutaxassislarning ma’lumotlariga ko`ra, xarajatlar miqdoriga nisbatan foyda me’yori monopoliyalashmagan ishlab chiqaruvchilar, jumladan, banklar uchun 8- 19; atrofida, monopollashgan ishlab chiqaruvchilar uchun esa - 15-34% atrofida bo`ladi. Ta’kidlash joizki, o`z faoliyatini tahlil qilish jarayonida har qanday bank joriy va istiqboldagi foydani aniqlaydi. Marketing faoliyati klassik nazariyasida quyidagilar farqlanadi : buxgalteriya foydasi - tashqi xarajatlarni chiqarib tashlagan holda bank umumiy tushumi miqdorini ifodalaydi. Tashqi xarajatlar deganda ishlab chiqaruvchi marketingning uchinchi darajasi elementlaridan biri - sudxo`r bilan amalga oshiradigan pul xarajatlari tushuniladi; iqtisodiy foyda - o`z resurslaridan mustaqil foydalanish jarayonida amalga oshirilgan ichki xarajatlar miqdorini chiqarib tashlagan holdagi buxgalteriya foydasi. Joriy foyda tahlili har bir oy (chorak, yil) yakunida amalga oshiriladi va bankning o`tgan va joriy faoliyati haqida hisobotni ifodalaydi, ya’ni retrospektiv va tezkor tahlil elementlaridan iborat bo`ladi. Olingan natijalar bo`yicha ish haqi summasi, turli fondar summalari, joriy kredit layoqati va to`lov layoqati va boshqalar hisoblab chiqiladi. Istiqboldagi foyda darajasi tahlili bank rahbariyati va butun jamo tomonidan yuqoriroq foyda me’yoriga, bozorda, hamkorlar va raqobatchilr orasida barqarorroq nufuziga erishish uchun qabul qilinishi lozim bo`lgan chora-tadbirlarni belgila beradi. Har qanday bank oladigan foydaga ta’sir etuvchi omillar ichki va tashqi omillar bo`lishi mumkin. Tashqi omillar qatoriga K inflyatsiya darajasi va valyuta kursi, siyosiy, iqtisodiy, demografik va boshqa omillar kiradi. Ichki omillar qatoriga esa alohida mahsulotlar, xizmatlar va xizmatlar guruhining tannarx darajasi, sifati va ishonchliligi, sotuv va servis darajasi, reklama sifati, aylanma kapital bilan ta’minlanganlik darajasi, o`zning kapitali va qarz kapitali o`rtasidagi nisbat va boshqalar kiradi. Foydaning istiqboldagi darajasini tahlil qilish uchun iqtisodiy- statistika tahlili yoki dispersion tahlil foydalaniladi .

Bank marketingining axborot tizimi Har bir bank u yoki bu darajada ushbu bank marketing boshqaruvi bilan bog`liq turli axborot oqimlarini uzatish va qabul qilish obyekti hisoblanadi. Barcha elementlar - axborot to`plash, qayta ishlash, saqlash va uzatish - marketing axborot tizimin tashkil qiladi. uning tarkibiga odamlar, mashinalar va jarayonlar kiradigan ushbu tizim elementlari o`zaro aloqa qilgan holda, bankka nisbatan ham ichki, ham tashqi bo`lgan manbalaran olingan axborotlar tartibga solingan oqimini tashkil qiladi. Bu oqim boshqaruv qarorlari qabul qilishning negizi hisoblanadi (rasm). 11 - rasmdan ko`rinib turibdiki, turli tashqi manbalardan marketing axborot tizimiga kelib tushadigan marketing ma’lumotlari oqimi u yerda marketing sohasidagi mutaxassislarga kelib tushadigan marketing axborot oqimiga aylantiriladi. Ushbu axborot asosida mutaxassislar qaytuvchan loqa oqimi ko`rinishida tashqi muhitga qaytariladigan reja va dasturlar ishlab chiqadi.

Ushbu tizim elementlarini qisqacha ko`rib chiqamiz. Marketing axborot tizimi quyidagilarda iborat : ichki hisobot tizimi; tashqi axborot to`plash tizimi; marketing tadqiqotlari tizimi; axborotni tahlil qilish va sharhlash tizimi. Rahbariyatni qiziqtiradigan barcha masalalar bo`yicha ishonchli, o`z vaqtidagi, tezkor va to`liq axborotning favqulodda muhimligini e’tiborga olib, ko`plab banklarda maxsus marketing axboroti bo`limlari tashkil etiladi. Tabiiyki, bu bo`limlar bank uchun zarur bo`lgan ma’lumotlar to`plash, qayta ishlash, tahlil qilish, umumlashtirish va taqdim etishga ixtisoslashadi . Ichki hisobot tizimi . Bu tizim bank uchun zarur bo`lgan axborotni bank faoliyati jarayonida izlab topish va to`plashni ifodalaydi. U bank faoliyati natijasi sifatida vujudga keladi va bank ishlarining o`zgarishi bilan birgalikda o`zgaradi. Bank ichki hisobot tizimi ishbilarmonlik axborotlarini to`liq va tezkor aks ettirishga, shuningdek, tezkor ma’lumotlar berishga qaratilgan bo`lishi lozim. Hozirgi paytda bunday mas’uliyatli operatsiyani avtomatlashtirilgan ma’lumot to`plash tizimisiz, shuningdek, eng yangi axborot texnologiyalari va axborot tarmoqlarini joriy qilmasdan turib bajarishning imkoni yo`q. Yo`lga qo`yilgan ichki hisobot tizimi bank rahbariyatiga talab qilingan axborotni, masalan, belgilangan sanaga berilgan qisqa muddatli ssudalar umumiy hajmi, depozit bazasi, kredit qo`yilmalari rentabelligi, qimmatli qog`ozlar bozorining holati haqidagi ma’lumotlarni soniyalar ichida olishga imkon beradi. Bunday tizim ishbilarmonlik axborotlarining butun doirasini to`plash va tizimlashtirish uchun imkoniyat yaratadi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalari va dasturlash yutuqlari esa istalgan axborotni o`z kabinetidan chiqmasdan turib, o`zining kompyuter dasturidan foydalangan holda olishga imkon beradi. Tashqi axborot to`plash tizimi . Ushbu tizim bank rahbariyatini u faoliyat yuritayotgan muhit haqida zarur axborot bilan ta’minlash uchun mo`ljallangan. Tashqi axborot to`plash tizimi barcha bozorlardagi, ayniqsa, bank faoliyat

yuritayotgan bozorlardagi vaziyat haqida, bozorda faoliyat ko`rsatayotgan barcha mavjud va potensial raqobatchilar, mijozlar, muloqot doiralari va boshqalar, shuningdek, makromuhit omillarini holati haqida ma’lumot to`plashni taqozo etadi. Tashqi axborot asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: gazeta va jurnallar, televideniye va radio; nashr etiladigan tayyor hisobotlar, ishlab chiqarish statistikasi; hukumat iste’mol statistikasi, tarmoq jurnallari; kompaniya gazetalari, mijozlar bilan shaxsiy muloqotlar; boshqa banklar direksiyasi va xizmatchilari bilan axborot ayirboshlash; ixtisoslashgan tashkilotlardan zarur axborotlar xarid qilish . Tashqi marketing axboroti to`plash tizimida mavjud va potensial raqobatchilar haqida axborot to`plash muhim o`rin egallaydi. Bu axborot bankning o`z raqobatchilargi nisbatan strategiya ishlab chiqishi uchun kerak. Barcha marketing axborotlarini birlamchi va ikkilamchi axborotlarga ajratish mumkin. Birlamchi axborot deb birinchi marta aynan qo`yigan muayyan muammoni hal qilish uchun olingan axborotga aytiladi. Birlamchi axborot olish marketingda eng yuqori mahorat sanaladi. Birlamchi axborot bevosita muayyan muammoni hal qilishga yo`naltirilgan maxsus tadqiqotlar (so`rovlar, kuzatuvlar, test o`tkazish va h.k.) o`tkazish jarayonida shakllanadi. Mamlakatimizda ikkilamchi axborot manbalari, ayniqsa, banklar tizimida hozircha yetarli emasligini hisobga olib, «sinov va xatolar» intuitiv usulini qo`llashni istamagan yoki qo`llay olmaydigan banklarda qaror qabul qilish aynan birlamchi axborot asosida ro`y berishi lozim. Birlamchi marketing ma’lumotlari to`plashning asosiy usullari quyidagilar sanaladi: so`rovlar, kuzatuvlar, eksperiment, imitatsion modellashtirish. Muayyan usulni tanlash tadqiqot maqsadiga, o`rganilgan kuzatuv birligi va alomatiga bog`liq bo`ladi (mijozga, raqobatchiga, bank mahsulotiga). Marketing tadqiqotlari natijalarining qimmatliligi marketing tadqiqotlari loyihalari ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan tasnifga bog`liq bo`ladi.

Marketing tadqiqoti, qoidaga ko`ra, besh bosqichda amalga oshiriladi: tadqiqot obyektini aniqlash, tadqiqot sxemasini ishlab chiqish, ma’lumotlar to`plash, ma’lumotlarni tahlil qilish, tadqiqot natijalari haqida hisobot tayyorlash. Bankda marketing faoliyatini rejalashtirish va nazorat tizimi Bankda marketing faoliyatini rejalashtirish. Marketing tizimi va rejalashtirish o`ratsidagi aloqa ikkitomonlama xarakterga ega. Marketing faoliyati maqsadlari rejalashtirish tizimi, vaqt gorizonti va xarakteriga hal qiluvchi ta’sir ko`rsatadi. Bank uchun rejalashtirish sotuv va foyda ko`rsatkichlarini yaxshilashga olib keladigan oliy darajadagi faoliyat hisoblanadi. Rejalashtirish ikki qismdan iborat bo`ladi: strategik rejalashtirish va marketingni rejalashtirish. Rejalarni amalga oshirish bilan marketing xizmati shug`ullanadi. Rejalashtirish, rejalarni amalga oshirish va nazorat o`rtasidagi o`zaro aloqalar rasmda ko`rsatilgan . Strategik marketingni rejalashtirish bu - bank maqsadlari va uning marketing imkoniyatlari o`rtasida strategik muvofiqlik yaratish va qo`llab-quvvatlash boshqaruv jarayonidir. U bankda bir nechta faoliyat sohalari mavjudligidan kelib chiqadi, uning vazifasi eng istiqbolli va jalb etuvchan sohalarni rivojlantirish va mos ravishda kuchsiz,

istiqbolsiz sohalarni qisqartirish maqsadida istiqbolli va jalb etuvchan sohalarni ajratish hisoblanadi. Strategik rejalashtirish mazmuni va xususiyatlari quyidagilardan iborat: maqsadli yo`naltirilgan va kelajakka qaratilgan fikrlash tarzi va harakatlarni qo`llab- quvvatlaydi; marketing sohasidagi qarorlar va harakatlarni muvofiqlashtiradi; uzoq muddatli vazifalarni hal qilishga zid ravishda joriy foydani maksimal qilishga intilishni to`xtatib turadi; bank rahbariyatiga doimo cheklangan resurslarni taqsimlashda asoslangan ustuvorliklarni belgilash, muayyan maqsadlar belgilash va ularga erishish uchun barcha resurslarni safarbar qilishga yordam beradi; natijalarni baholash va nazorat qilish uchun shart-sharoiyatlar yaratadi . Bankni strategik rejalashtirish to`rtta asosiy elementdan iborat (lekin ayrim darsliklarda strategik rejalashtirish jarayoni yetti bosqichga bo`linadi ): bank dasturini ishlab chiqish; maqsad va vazifalarni belgilash; xo`jalik portfelini rivojlantirish rejasini tuzish; bankning o`sish strategiyasini ishlab chiqish . Bankning marketing dasturi odatda yozma ko`rinishda rasmiy dasturiy arizada rasmiylashtiriladi (press-reliz, bank tashkil qilish haqida nizom yoki litsenzii, tijorat bankining nizomida). Marketing dasturi kim, nimani, qachon, qayerda va qay tarzda bajarishi muayyan belgilab qo`yiladigan asosiy hujjat hisoblanadi. U bankning barcha bo`g`inlari o`zaro aloqalarini ta’minlashi lozim. Bank dasturni moliya bozorining rivojlanish istiqbollarini bashorat qilish, uni kompleksli o`rganish asosida ishlab chiqadi. Maqsad va vazifalarni belgilash bankni rivojlantirish dasturida amalga oshiriladi. Dastur asosida belgilangan ehtiyojlarni qondirish bilan bog`liq bank vazifalari ishlab chiqiladi: bu vazifadan ushbu ehtiyojlarni qondirish bo`yicha muayyan chora-tadbirlar amalga oshirish bilan bog`liq vazifalar kelib chiqadi. Nihoyat, ushbu chora-tadbirlarni moliyalashtirish uchun foydani oshirish vazifasi vujudga keladi. So`nggi vazifa bank uchun asosiy vazifaga aylanadi.

Foydani ko`rsatilayotgan xizmatlar sotuvini oshirish, joriy xarajatlarni kamaytirish yoki ularning ikkalasini birdaniga amalga oshirish yordamida oshirish mumkin. Bank mahsulotlari sotishni ko`proq bozor ulushini egallash yoki yangi bozorlarga kirib borish evaziga oshirish mumkin bo`lib, aynan shu marketing sohasida bankning joriy vazifasiga aylanadi . Ko`rsatilgan marketing vazifalarini hal qilish uchun o`z navbatida, mos keluvchi detallar bilan detallashtiriladigan marketing strategiyalari ishlab chiqiladi. Odatda marketing rejasi muayyan reja yo`nalishiga qarab turli variantlarda bo`ladigan quyidagi asosiy bo`limlardan iborat bo`ladi .

Bank faoliyati boshlang`ich ko`rsatkichlari tahlili joriy bozor vaziyatida to`g`ri yo`nalish topishga imkon beradi. Ikkinchi bo`limda bankning bozordagi joriy holati sharhi va tahlili beriladi, ularning asosida bank oldida ochiladigan imkoniyatlar va xavf-xatarlar aniqlanadi. Bank oldida turgan maqsadlardan kelib chiqib, reja tuzuvchi ularning hal etilishi qo`yilgan maqsadga erishish imkonini beradigan vazifalar doirasini belgilab oladi. Bunga rejaning bo`limi sanalgan marketing strategiyasi xizmat qiladi. Marketing strategiyasi maqsadli bozorlar sohasidagi alohida strategiyalarni va marketing kompleksining elementlaridan har birini birlashtiradi . Bankda marketing xizmatini tashkil etish. Bank barcha marketing ishlarini o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan marketing xizmati strukturasini ishlab chiqishi lozim. Agarda bank hajmi kichik bo`lsa, barcha marketing majburiyatlari bitta odamga yuklatilishi mumkin. Unga bozorni o`rganish, sotuvni tashkil qilish, reklama va h.k. bilan shug`ullanish topshiriladi. Agarda bank hajmi katta bo`lsa, unda odatda har biri alohida ish turlarini bajarishga ixtisoslashgan marketing sohasining bir nechta mutaxassisi mehnat qiladi .

Marketingni tashkil qilish sxemasi xilma-xil bo`lishi mumkin. Har bir bank marketing bo`imini shunday tashkil qiladiki, u marketing maqsadlariga erishishga eng yaxshi tarzda xizmat qilishi ko`zda tutiladi. Marketingni tashkil qilish quyidagicha bo`lishi mumkin: tovar (mahsulot), bozor, mintaqaviy, funksional, matritsali. Marketingni tovar ishlab chiqarish bo`yicha tashkil qilish sxemasi shundan iboratki, bank turli bank mahsulotlari ishlab chiqarishni amalga oshiradi va savdo markasi tovarlarining har bir guruhi bo`yicha yoki tovarlar bo`yicha boshqaruvchilar ajratadi. Bozor bo`yicha tashkil qilish sxemasi marketing faoliyati har bir alohida bozor uchun tovarlar (xizmatlar) yig`indisi bo`yicha tashkil qilinishini ko`zda tutadi. Qayd etish joikzki, marketingni tashkil qilishning ideal shakli mavjud emas. Ko`pincha banklar bozorlar xususiyatlari va ishlab chiqarilayotgan mahsulot

nomenklaturasi, ichki va tashq omillar, muayyan bozor vaziyatiga qarab, tashkil qilishning har xil turlaridan foydalanadi. Bankda marketing nazorati tizimi. Har qanday tashkilotning, jumladan, bankning faoliyati o`ning oldida turgan maqsadlarga erishishdan iborat bo`ladi. Bu maqsadlar uni bajarish davomida belgilangan manzilga aniq harakatlanish ta’minlanishi lozim bo`lgan marketing rejasini tuzishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi. Biroq reja ishlab chiqish shartlari va uni amalga oshirish shartlari ko`pincha farq qiladi. Shu sababli rejalarga tez-tez tuzatish kiritib turiladi. Bu tuzatishlar kiritish zarurati marketing nazorati tizimi yordamida aniqlanadi. Har qanday bank faoliyati ustidan nazorat ichki va (yoki) tashqi, mustaqil va (yoki) bog`liq, yoppasiga va (yoki) tanlanma bo`lishi mumkin. Ichki nazorat muntazam ravishda bankning o`zi tomonidan amalga oshiriladi. U yoppasiga yoki tanlanma bo`lishi mumkin. Banklar, qoidaga ko`ra, bank faoliyati barcha yo`nalishlari batafsil tahlilini yiliga bir yoki ikki marta o`tkazadilar. Bank faoliyatining batafsil tahlili quyidagilarga taqsimlanadi: resurslar tahlili - mehnat resurslari strukturasi, asosiy fondlar, moddiy aylanma vositalar resurslari, statika va dinamikada moliyaviy resurslar strukturasi tahlili; xarajatlar tahlili - mehnat xarajatlari darajasi, asosiy fondlar (asosiy kapital) darajasi, fond sig`imi tahlili, aylanma moddiy vositalarning har xil turlari sifat va son tahlili: material sig`imi, issiqlik sig`imi, energiya sig`imi va h.k., moliyaviy natijalarga ta’sir etuvchi omillar o`rtasidagi o`zaro aloqalar va struktura tahlili: barcha to`lovlar strukturasi va umumiy hajmi, ularning maqsadga muvofiqligi; samaradorlik tahlili - mehnat resurslaridan foydalanish tahlili, mehnat unumdorligi darajasi tahlili, asosiy fondlardan foydalanish tahlili, aylanma moddiy vositalardan (elektrootdacha, teplootdacha i dr.) foydalanish tahlili. Foyda va rentabellik darajasi, kredit layoqati va to`lov layoqati, moliyaviy barqarorlik, moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish natijalarini aniqlash . Tahlil o`tkazish uchun ispolzuyetsya statistik va iqtisodiy-matematik usullar va modellar butun majmui (foiz nisbatlari, proporsiyaning o`sish (pasayish) surxati,

korrelyatsion, regression va dispersion tahlil, omillar tahlili modellari, asosiy tarkibiy qism usuli va h.k.) foydalaniladi. Tanlanma tahlil yoppasiga tahlildan ko`ra ko`proq va quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: tanlanaigan guruhni rejalashtirish, tahlil uchun obyektlar tanlash, tahlil, natijalarni baholash. Tashqi tahlil bank faoliyati natijalaridan manfaatdor bo`lganlar (moliya organlari, hamkorlar va kontragentlar, boshqa banklar) bilan amalga oshiriladi. Tahlil yoppasiga va tanlanma bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, u mustaqil va bog`liq bo`lishi ham mumkin. Bank faoliyati ustidan bog`liq nazorat bu - bankning kredit layoqati tahlili, rentabellik va foyda darajasi ustidan nazorat bo`lib, Markaziy bank, davlat soliq idoralari va h.k. tomonidan amalga oshiriladi. Yuridik kuchga ega bo`lgan, istalgan bank faoliyati ustidan mustaqil nazorat albatta bankning yillik rasmiy hisobotiga hamrohlik qilishi lozim. Mustaqil nazorat auditorlik kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladi. Ta’kidlash joizki, dastlab banklar auditorlik tekshiruvlarini unchalik xushlamagan. Biroq bank tizimining va auditorlik tahlilining rivojlanishi bilan banklar va auditorlar hamkorga aylandi. Auditorlik tekshiruvi jarayoni nafaqat tahlil va nazorat jarayonlari samaradorligini, balki bank faoliyati natijalarini oshirish va optimallash, maslahalar berish jarayoni bilan uyg`unlashadi. Bankning marketing muhiti. Har qanday bankning o`z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishi turli banklar tomonidan qo`llanadigan marketing komplekslari qarama-qarshilishidan tashqari, marketing muhitida o`ringa ega bo`ladigan tendensiyalar va voqea-hodisalar bilan ham belgilanadi. Marketing muhiti banklar tomonidan «nazorat qilinmaydigan», banklar ularni hisobga olgan holda o`z marketing rejalarini ishlab chiqishi lozim bo`lgan kuchlar yig`indisini ifodalaydi. Bankning marketing muhiti - bank doirasidan chetda amal qiladigan, bank rahbariyati va marketing xizmatining mijozlar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik munosabatlari o`rnatish va qo`llab-quvvatlash imkoniyatlariga ta’sir etadigan omillar yig`indisidir .

Bankdan tashqarida amal qiladigan, lekin uning rivojlanishiga ta’sir etadigan omillarni umuman olganda, oldindan aytib bo`lmaydi. Ular yirik kutilmagan hodisalarga olib kelii va hatto og`ir zarbalar berishi mumkin. Masalan, neft narxining pasayishi va neft kompaniyalari aksiyalari narxining keskin tushib ketishi. Bankning marketing muhitini ikkita mustaqil quyitizim -mikromuhit va makromuhit yig`indisi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Mikromuhitni (bevosita o`rab olgan muhit) bank marketingining uchinchi darajasi tashkil qilib, uning yordamida istalgan bank tashqi muhit bilan aloqalarni amalga oshira oladi. Bu daraja bevosita bankning o`ziga va uning mijozlarga xizmat ko`rsatish imkoniyatlariga aloqador bo`lgan kuchlar, ya’ni ta’minotchilar, marketing vositachilari, mijozlar, raqobatchilar va muloqot doiralari bilan ifodalanadi. Bank marketingini rivojlanishining asosiy yo`nalishlari O`zbekistonda bank xizmatlari bozorini yanada rivojlantirishda asosiy e’tibor O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko`rsatkichlariga erishishning ustuvor yo`nalishlari bo`yicha kompleks chora- tadbirlar” dasturida hamda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining bank tizimiga oid boshqa qarorlarida belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirishga qaratiladi. Bu borada bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada mustahkamlash. Respublika moliya-bank tizimini yanada rivojlantirish va uning barqarorligini oshirishning ustuvor yo`nalishlari bo`yicha qabul qilingan dasturda ko`zda tutilgan tadbirlarni so`zsiz amalga oshirish. bank nazoratini kuchaytirish. bank aktivlari va kredit portfelining sifatini yaxshilash masalalariga ustuvor ahamiyat berildi. Ushbu vazifalar doirasida bank tizimi nazoratini Bazel qo`mitasining yangi tavsiyalari asosida takomillashtirish. bank tizimi va alohida banklarning yuqori xalqaro

reyting baholariga ega bo`lishini ta’minlash. tijorat banklarining resurs bazasini yanada kengaytirish. ularning investitsiyaviy faolligini kuchaytirish hamda iqtisodiyotni tarkibiy o`zgartirish. ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish. texnik va texnologik qayta jihozlash bo`yicha strategik muhim investitsiya loyihalarini amalga oshirishga. kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo`llab-quvvatlashga yo`naltiriladigan kreditlar hajmini ko`paytirish kabi muhim chora-tadbirlarni davom ettirish rejalashtirilmoqda. Bunda bank tizimini yanada rivojlantirish borasidagi islohotlar quyidagi asosiy yo`nalishlar bo`yicha amalga oshiriladi : 1. Bank tizimining barqarorligini mustahkamlash bo`yicha amalga oshirilayotgan ishlar doirasida 2013 yilda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimini yanada takomillashtirish tadbirlari davom ettiriladi . Xalqaro valyuta jamg`armasi va Jahon bankining texnik ko`magida Bank nazorati bo`yicha Bazel qo`mitasi tomonidan ishlab chiqilgan yangi standartlarni joriy etish maqsadida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: regulyativ kapital tarkibini qayta ko`rib chiqish va kapital komponentlarining yetarliligi bo`yicha belgilangan talablarni yanada kuchaytirish; risklarning bir qarzdorda (yoki o`zaro bog`liq qarzdorlar guruhi). kreditlash obyektida. faoliyat turi va tarmoqda to`planishini nazorat qilish mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish; bank likvidligi bo`yicha normativlarni takomillashtirish. xususan. bank nazorati bo`yicha Bazel qo`mitasining yangi tavsiyalarini joriy qilish; jahonning eng barqaror banklari tajribasini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan zamonaviy uslublar asosida banklar mijozlarining kreditga layoqatliligini skoring-tahlil qilish tadbirlarini davom ettirish; banklarda korporativ boshqaruv. risklar va kapitalni boshqarish bo`yicha belgilangan talablarga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish; bank faoliyatida kamchiliklarga yo`l qo`yilgani uchun uning kengashi a’zolariga ta’sir choralarini belgilash vakolatini beradigan qonunchilik talablarini qabul qilish bilan bog`liq ishlarni davom ettirish.

Shuningdek. bank nazoratini amalga oshirish jarayonida tijorat banklarining kredit portfeli sifatini yanada yaxshilash. kreditlarning o`z muddatlarida qaytarilishini ta’minlash. kreditlar muddatini uzaytirish amaliyotini cheklashga alohida e’tibor qaratiladi. O`zbekiston Respublikasining “Kredit axboroti almashinuvi to`g`risida” gi Qonunining 2012 yil 1 yanvardan kuchga kirgani munosabati bilan joriy yildan boshlab kredit muassasalarini bevosita kredit axboroti bilan ta’minlashga ixtisoslashgan kredit byurolari faoliyati yo`lga qo`yiladi. Markaziy bank Kredit axboroti milliy institutining ma’lumotlar bazasi Kredit axborotining davlat reyestri sifatida yuritilib. uning bank sektoridagi tizimli tavakkalchiliklarni kamaytirish va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash borasidagi faoliyati yanada kuchaytiriladi. O`zbekiston banklari uyushmasi va tijorat banklarining banklararo kredit byurosi negizida yangi qabul qilingan qonun hujjatlari talablariga muvofiq holda tashkil etilgan Kredit-axborot tahliliy markazi kredit byurosi tijorat banklariga qarz oluvchilar to`g`risida kredit axborotlari taqdim etish xizmatlarini ko`rsatdi. 2. Tijorat banklari resurs bazasini yanada oshirish va diversifikatsiya qilish. ko`rsatilayotgan bank xizmatlari ko`lamini kengaytirish uchun quyidagi chora-tadbirlar davom ettiriladi : qo`shimcha aksiyalarni chiqarish va ularni fond bozorlarida joylashtirish orqali banklarning jami kapitalining yil mobaynida kamida 20 foizga o`sishini ta’minlash; bank tizimining umumiy ustav kapitalida nodavlat sektori ulushini oshirish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni davom ettirish; depozit va omonatlarning yangi turlarini muntazam ravishda joriy qilish. tijorat banklarida aholidan jamg`arma va muddatli depozitlarni qabul qilish va boshqarish tizimini yanada takomillashtirish kabi tadbirlarni amalga oshirish hisobidan aholi va xo`jalik subyektlarining tijorat banklaridagi depozitlari hajmini kamida 30 foizga oshirish; tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli obligatsiyalar va depozit sertifikatlarini chiqarish va pul bozorida joylashtirish;

- bank infratuzilmalari. xususan. mini banklar va maxsus kassalar tarmog`ini kengaytirish hamda ularning faoliyatini takomillashtirish orqali bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga qulayliklar yaratish; - axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo`llash orqali bank xizmatlarining sifatini yanada yuksaltirish va ko`lamini kengaytirish bo`yicha chora- tadbirlarni amalga oshirish. Shu jumladan. respublikaning barcha tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga internetbanking bo`yicha xizmatlar ko`rsatilishi borasidagi 2013 yilga mo`ljallangan vazifalarning bajarilishini ta’minlash; - bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda. naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada kengaytirish; - banklardan tashqarida joylashgan va xavfsizligi ta’minlangan idora va tashkilotlar. yirik supermarketlar binolarida bank infokiosklari tarmog`ini kengaytirish kabi tadbirlar amalga oshiriladi . 3. Iqtisodiyotning real sektorini moliyaviy qo`llab-quvvatlashga. ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish. texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlashga yo`naltirilgan bank kreditlari hajmini yanada ko`paytirish va samaradorligini oshirish joriy yilda bank tizimi oldidagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz bank xizmatlari bozorida marketing faoliyatini takomillashtirish va samaradorligini oshirishda jahon tajribasidan foydalanish muhim omil bo`lib hisoblanadi. Shu munosabat bilan quyidagi holatlarga ahamiyat berish lozim. Chet el tajribasidan foydalanish samaradorligi, mamlakatimiz banklarining jahon kliring to`lov sistemasi doirasida hisob-kitoblarni o`tkazish zamonaviy shartlariga moslashishi. mijozlarning tashqi iqtisodiy faoliyatiga xizmat ko`rsatganda xatarlarni boshqarish. elektron bank xizmatlarini tashkil etishda Internetdan foydalanish. investitsion bank xizmatlarini rivojlantirish. xususan. korporativ moliya sohasida aktivlarni ko`paytirish va boshqarish. Xalqaro kapital bozorida bank xizmatlarini rivojlantirish uchun Respublikamiz banklari kredit tarixini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shu o`rinda ularning ustuvor vazifalari bo`lib aksiyadorlik kapitaliga chet el investor larini ma’lum darajada jalb etish hisoblanadi. Bu arzon kreditlarni olishga, xalqaro

tajribadan foydalanish asosida bank xizmatlari va texnologiyalarini rivojlantirishga, mijozlarni ko`paytirishga va xizmat ko`rsatish sifatini yaxshilashga yordam beradi. Mamlakatimiz banklariga chet el tajribasini bank va mijoz uchun maqbul shaklida ishlab chiqish, bosqichma-bosqich tartibda ularni amalga oshirish, har bir bosqichda xatarni ajratish va baholashni tadbiq etish lozim. Bu amaliyotlar strukturasini kompleks tahlil etish. kontragentlarning kredit, valyuta va to`lov xatarini hamda xarajatlarni kamaytirish imkoniyatini beradi. Bank xizmatlari jahon tajribasidan foydalanish, respublikamiz banklari uchun segmentatsiyalangan yondoshishni qo`llaganda va korporativ mijozlar bilan ishlashda, eksportga yo`naltirilgan korporatsiyalarga va boshqa mijozlarga xizmat ko`rsatishda moslashtirilgan holda zarur. Tajribani jalb etishning muvaffaqiyatli bo`lishi bank xizmatlarining sifatiga bog`liq va “bank xizmatlari - hisob raqamlari bo`yicha aylanmalar - u bilan bog`liq xizmatlar” tamoyiliga asoslangan. Jahon tajribasidan foydalanishda, tashqi iqtisodiy faoliyat xatarlarni boshqarish muhim omil hisoblanadi, buning uchun xatarlar hisob-kitobi jadvalini ishlab chiqish lozim. Bank tizimini rivojlantirish faqatgina kredit muassasalarning kapitalizatsiyasini orttirish bilan bog`liq bo`lmay, ishonchni ortishi va bank xizmatlari kapitalini rivojlanishi bilan birga olib borilishi lozim. Shuning uchun bank tizimini modernizatsiyalash maqsad va vazifalari mustahkam rivojlanishni ta’minlashdan iborat bo`lishi kerak. Xizmat ko`rsatishni differensiyalash va bozor segmentatsiyasi orqali mijozlarni jalb qilish yaxshi natijalar berib, yangi xizmatlarning sotuvidan foydani ta’minlasada. ular ko`pincha qisqa davrda samaralidir. Chunki boshqa moliyaviy xizmat ko`rsatuvchi firmalar tezlikda foydali bo`lgan differensiyalash va segmentatsiyalash sohasida osonlik bilan har bir bank amaliyotlarini bajarishi mumkin va bu holatda raqobat yuzaga keladi hamda bank chngi xizmat ko`rsatish g`oyasini izlashi zarur bo`ladi. Bozorda erishilgan afzallikni pasayishiga to`siqlik qiladigan yo`llardan biri. boshqa hech qaysi xizmat ko`rsatuvchi firma foydalana olmaydigan esda qoladigan shiordan. savdo markasi yoki patentlangan nomdan

foydalanishdir. Bu mijoz moliya muassasasining reklamasini ko`rganda yoki mazkur bankka borganda bank uchun kerak bo`lgan hissiyot va reaksiyani yuzaga keltiradi. Lekin. bu usullarning samaradorligi uzoqqa cho`zilmaydi. Shu bois bank boshqaruvi doimiy ilgarilab borib, o`zgarib turadigan sharoitda o`z mijozlarining talablari bo`yicha qadam tashlashi lozim. Shu bilan birga mijozlarni tez-tez o`rganib turish. mijozlar orasidan maslahatchi guruhlarni tashkil etish yoki mijozlar xohlagan vaqtlarida telefon qilib o`zlarining shikoyat va takliflarini ayta olish imkoniyatini beruvchi bepul telefon aloqalarini tashkil etish kerakli usullardan bo`lib qoalveradi. Respublikamiz tijorat banklari marketing faoliyat bo`yicha o`tkazilgan tahlil shuni ko`rsatadiki, banklar tomonidan foydalanilayotgan bank marketingi modeli hozircha juda oddiy bo`lib, pul mablag`larini bankka jalb qilish bo`yicha bozorni jiddiy va chuqur o`rganish bilan bog`lanmagan. Yuzaga kelgan bank tizimining rivojlanish yo`li O`zbekistonda bank kapitalining xususiyatlarini, ya’ni bank kapitalini jamlashning asosiy manbai budjet mablag`lari sifatidagi arzon resurslar, markazlashgan ssudalar. hukumat rejalarini moliyalashtirishda ishtirok etishdan iborat ekanligini belgiladi. Lekin, bunga davlat banklarining ma’lum doirasigina kira oladi. Agar tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki ixtisoslash-tirganligini va xizmatlarni tadbiq etishga intilib jahon standartlariga javob bera oladigan marketing usullarini qo`llashni boshlagan bo`lsa. boshqa banklar o`z ixtisoslaridan foydalanib. bank xizmatlari bozorida o`z ulushlarini saqlab qolishga intiladilar. Lekin, respublika hukumati tomonidan qabul qilingan xususiy banklarni rivojlantirish bo`yicha chora-tadbirlar o`z natijalarini berdi va raqobatli muhitni rivojlantirishga imkon yaratadi. Raqobatga layoqatni saqlab qolish uchun, boshqa banklarda mavjud xizmatlar bo`yicha raqobatbardosh shartlar taqdim etish yoki yangi bank xizmatlarini tadbiq etish lozim bo`lib qoldi. Bank xizmatlari bozori miqdori va sifat ko`rsatgichlari bo`yicha barqarorlik an’anasiga ega. Mahalliy va chet el banklari, hamda banklar va nobank moliya muassasalari o`rtasidagi raqobatning o`sishi bank xizmatlari turini kengayishiga va

foydani ko`payishiga imkon berdi. Bundan tashqari. Respublika hukumati tomonidan moliyaviy sohani muayyan tartibdan chiqarish. bank menejerlariga mijozlarni jalb qilish uchun mustaqil yangi shakllarni ishlab chiqishga imkoniyat berdi. Marketingni boshqarishni tashkil etish va dastlabki rivojlanish davrida Respublikamiz tijorat banklari marketingni boshqarish asosiy usullari bank xususiyatlarini va ixtisosini hisobga olmagan holda filial tarmoqlarini kengaytirish. xizmatlar standart to`plamini taqdim etish, o`rtacha tariflarga moslangan narxni shakllantirish strategiyasini amalga oshirishdan iborat bo`ldi. Keyinchalik yirik banklarda fililallar tarmog`ini kengaytirish sekinlashdi yoki umuman to`xtadi, ba’zi banklarda filiallarni kamaytirish jarayoni yuz berdi. Ikkinchi tomondan markteing usullarini ustun tomonlari. kanallar va bank mahsulotlarini sotish hajmini ko`paytirishga mo`ljallangan mini-banklarni ko`paytirishga, “Bank-mijoz” tizimini, plastik kartochkalarni rivojlantirishga, yangi bank xizmatlarini tadbiq etishga. vaqti-vaqti bilan bank mahsulotlariga bo`lgan tarifni o`zgartirishga majbur etdi. Yangi bank xizmatlarini taqdim etish. bank amalga oshirishga jazm etgan xatarli chora-tadbirlardan biri bo`lib hisoblanadi. Bank ishida yangi bank xizmatlarining muvaffaqiyatli yoki muaffaqiyatsizligi ko`pincha alohida bank nazoratidan tashqaridagi umumiy omillar bilan aniqlanadi. ayniqsa bank faoliyatini tartibga solish yangi xizmat atrofida shafqatsiz to`siqlar hamda iqtisodiy shartlar qo`yishi. jumladan foiz stavkalarini tebranishi yangi xizmat turlarining xarajat va daromadlari o`rtasidagi nisbatni keskin va tubdan o`zgartirib yuborishi mumkin . Bu holatda yangi bank amaliyotlarini amalga oshirish. yangi bank xizmatini yetarli rivojlantirish. ishlab chiqarish va marketing uchun kapitalning mavjud emasligi. yangi xizmatning tadbiq etilishida yuqori bank rahbariyatining yetarli ishtirok etmasligi. bozor yomon o`rganilgan holda. bank marketing bo`limi jamiyatning yangi xizmat turiga bo`lgan talabini aniq beliglay olmaganligi. yomon xizmat ko`rsatilganda. mijozlar yangi xizmat reklamasi va uning bajarilishi o`rtasida muvofiqlik yo`qligini sezgan hollarda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin.

Buni plastik kartochkalar misolida kuzatish mumkin. ya’ni naqd pul muomalasi bilan bog`liq omillar terminallar va bankomatlardan foydalanishga salbiy ta’sir ko`rsatdi va ularning xarajatlarini qop-lamadi. Yangi xizmatning bank uchun xatarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ko`pchilik tijorat banklari amaliyotida ma’lum narhni shakllantirish usullari orasida raqobatga qarab narxni shakllantirish keng tarqalgan. Xarajatlar asosida narxni belgilash usuli asosan yirik tijorat banklari tomonidan qo`llaniladi. Lekin, ko`rsatilgan bank xizmatlari narxini xarajatlar asosida aniqlash, tijorat banklarida amaliyotlar turi bo`yicha aniq xarajat va chiqimlar taqsimoti mavjud holdagina amalga oshirilishi mumkin. Oxirgi yillar davomida marketingning asosiy elementi asosan banklarni universallashtirishga yo`naltirilgan va bankning ixtisosi bo`yicha mijozlarga standartlashtirilgan xizmatlar to`plamini taqdim etgan banklar filial tarmog`ini kengaytirmoqdalar. Kredit qo`yilmalar bo`yicha marketing bozorining yagona yo`nalishi - yuqori foiz bilan mablag`larni tez qaytarib olishga intilish bo`lib qolmoqda. Qoidaga ko`ra, banklar baholash va korxonalarning faoliyatini iqtisodiy tahlili, uning balansi tahlili. to`lovga layoqatlilik. chiqarilayotgan mahsulotlar sifati, raqobat darajasi, reklama bilan bog`liq umumqabul qilingan jahon usullarini qo`llamaganlar. Banklar marketing strategiyasini asosiy xususiyati ommaviy axborot vositalari orqali aholi qo`yilmalari bo`yicha yuqori foizlarni to`lash haqida reklama qilish bo`lib qoldi. Bunday reklamalarda banko`z moliyaviy holati haqida axborot bermaydi. aksincha faqat qo`yilmalar bo`yicha 3, 6, 12 oylik foizlar to`lovi turidagi an’anaviy bank xizmatlari to`plamini taklif etmoqdalar. Depozitlar hamda aktiv amaliyotlar bo`yicha samarasiz marketing strategiyasi natijasida bank menedjmenti ham samarasiz bo`lib qolishiga olib keldi, bu o`z navbatida O`zbekistondagi ba’zi bank faoliyatlarini tugatishga olib keldi. Respublikada bank mahsuloti bo`yicha bank aktiv amaliyotlar hajmini orttirishga bank rahbarlari tomonidan tijorat yondoshuv yetarli darajada mavjud emas. Banklar mahsulot xususiyati va rasmiylashtirishga. uning soddaligiga ahamiyat bermayaptilar. Banklar tomonidan mahsulotdan foydalanish bo`yicha maslahatlar berilmaydi. Bundan tashqari, mahsulotlar hayotiy davri bo`yicha balanslashmagan.

Tarif siyosati bo`yicha banklar o`zlarining xarajatlari haqida aniq ma’lumotga ega emas. Ma’lum mijozlarning qiziqishiga qarab bozordagi baholar darajasi aniqlanadi. Shunga ko`ra deklaratsiya qilingan depozit foiz stavkalarga to`g`ri kelmaydi, bozorning mahsulot bahosiga sezgirligi tahlil etilmaydi. Hisob-kitob amaliyotlari va kassa bevosita bog`lanmagan. natijada. xarajatlar ko`paymoqda. Buning oqibatida xizmatning rentabelligi pasaymoqda. Turli sabablarga ko`ra qaytarmaslik xatari darajasi yuqori bo`lgan kreditlar berish amaliyoti mavjud. Banklar aniq maqsadli strategiyani qo`llamayapti. Xizmat ko`rsatish sifati bo`yicha. Banklar mijozlarga xizmat ko`rsatish jarayoni haqida aniq axborotga ega emas. eng muhim holatni. ya’ni qanday xodimga mijozlarga xizmat ko`rsatish ishonib topshirilganligi va xizmat ko`rsatish bo`yicha talablar qandayligini o`rganilmayapti. Mijozlarga xizmat ko`rsatilgan holatlarda banklar ko`proq o`zlariga nima kerakligi haqida o`ylamoqdalar va mijozlar bankdan nimalarni istayotganliklariga umuman ahamiyat bermaydilar. Xizmat ko`rsatish tamoyillari, ixtisoslashgan mahsulot sotuvchilar mavjud emas. Reklama bo`yicha. Banklar reklamaning samaradorligini, ya’ni qaysi ommaviy axborot vositasi va qaysi reklama mijozlarni ko`paytirishga, xizmat ko`rsatish hajmiga, imidjni yaxshilanishiga imkon yaratishi haqida aniq axborotlarga ega emaslar. Reklama kompaniyasi va olinayotgan foyda o`rtasida bog`liqlik elementi mavjud emas, shunga muvofiq bank mahsulot xarajatlariga reklama chiqimlarini kirita olmaydi. Bank aktiv amaliyotlari va bank imidjini o`sishi uchun zarur reklama axborotlarining o`zi mavjud emas. Ko`pincha ommaviy axborot vositalari xodimlarining o`zi banklarga kelib. reklama kompaniyalarini o`tkazadilar. banklarning esa reklamani samaradorligi va foydaliligini baholashga vaqtlari bo`lmaydi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Bank marketingi

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi

Sanoat marketingi

Investitsiyalar marketingi