Investitsiyalar marketingi - Экономика - Рефераты

Investitsiyalar marketingi

Загружено в:

22.11.2024

Скачано:

0

Размер:

32.3076171875 KB

Investitsiyalar marketingi Reja: 1. Investitsiyalashning mohiyati, ahamiyati va turlari. 2. Investitsiyalar marketingini tashkil etish va investitsiya manbalari. 3. Investitsiyalash iqlimi. 4. Qo’shma korxonalarni tuzishda marketing xizmatlari.

1. Investitsiyalashning mohiyati, ahamiyati va turlari Investitsiya tushunchasi lotincha Invettuv so’zidan olingan bo’lib, 80yillarda investitsiyalar iqtisodchilar tomonidan o’ziga xos tahlil etilib, asosan, ishlab chiqarishga uzoq muddatli qo’yilmalar sarfini, ya’ni xarajatlar yig’indisini anglatuvchi ma’nosida adabiyotga olib kiritildi. Investitsiya va kapital qo’ymalar ko’pgina iqtisodiy adabiyotda bir ma’noda berilgan. Ayrim iqtisodchilar esa investitsiyalar kapital uzoq muddatli qo’yilmalar tariqasida milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga va kishilar faoliyatiga, madaniyat, sanoat, maorif, kadrlar malakasini oshirish va hokazolarga sarflanadigan xarajatlar yig’indisini aks ettiradi deb tushuntirishga urinadilar. Bizning fikrimizcha, investitsiyalar deganda, barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklarni uzoq muddatli qo’yilmalar tariqasida milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va kishilar faoliyatining barcha sohalariga sarf etiladigan xarajatlar yig’indisi deb anglamoq lozim. Investitsiyalashdan maqsad tadbirkorlik daromadini yoki yuqori haq foizi olish hisoblangan. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan yoki rivojlangan davlatlarda investitsiyalar sarfi yuqori daromad keltiradigan sohalarga ko’proq yo’naltirilgan. Ishlab chiqarishni rivojlanishi tovarlar talabiga nisbatan taklifning o’sib ketishi yoki kamayib ketishi investitsiyalarni yo’nalishini, ya’ni u yoki bu sohalar va tarmoqlarda unumli sarflanishini va natijada yuqori darajada daromad keltirishni aniqlab beruvchi omillar sifatida xizmat qilgan. Ishlab chiqarishni taraqqiy etishi va jahon bozori vujudga kelishi munosabati bilan investitsiyalarni, ya’ni yuqori daromad keltiruvchi mablag’larning hududlararo va davlatlararo oqimi kuchayadi va tashqi investitsiyalar paydo bo’ladi. Bunday investitsiyalarning ayrim mamlakatlarning yalpi ijtimoiy mahsulotidagi yoki jamg’arma fondidagi ulushi 80 va undan ortiq foizga yetib borgan hollarini ko’ramiz. Keyingi yillarda, jahon mamlakatlari o’rtasidagi turli iqtisodiy aloqalarning kengayishi va rivojlanishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va dunyo bozorini kengayishi munosabatlari bilan investitsiyalarni migratsiyasi kuchayib bormoqda. Bular esa investitsiyalarga talab va taklif miqdori, bozor sig’imi, ularni qaysi mamlakatdan, tarmoq, bank, korporatsiya, tashkilot, firma yoki jismoniy shaxsdan qanday shaklda qabul qilish, qaysi tarmoqlarga va regionlarga joylashtirish, investitsiyalar muddati, to’lov haqi, daromadni taqsimlash kabi bir talay muammolarni keltirib chiqaradiki, ularni to’g’ri hal qilish uchun maxsus mutaxassislar mehnatidan foydala-nish, marketing izlanishlari o’tkazish va bu ishlarni boshqarish masalasi kelib chiqadi. Aynan investitsiyalar marketingini chuqur o’zlashtirish investitsiyalashda xatoliklarga yo’l qo’ymaslikka, ularni behuda sarflamaslikka, samaradorligini oshirishga, mamlakatga yangi texnika va texnologiyani kirib kelishiga olib keladi. Investitsiyalashni to’g’ri yo’lga qo’yish, ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg’or chet el tajribasini kiritishga, menejmentni qo’llash va barcha sohalarni mukammallashtirishga olib keladi. Sobiq ittifoqda investitsiyalarni boshqarish, investitsiya siyosatini aniqlash davlat tizimlari qo’lida bo’lgan edi. Investitsiyalar asosan kapital qo’yilmalar

tariqasida keng sarflangan va iqtisodiyotda kapital qo’yilmalar siyosati deb tushunilgan. Sobiq ittifoqni parchalanishi va ittifoqdosh respublikalarni mustaqillikka erishishi munosabati bilan, xalqaro xo’jalik munosabatlarni tashkil etish prinsiplariga tayangan holda har bir mustaqil davlat oldida chet el investitsiyalarini qabul qilish tizimini barpo etish masalasi kelib chiqdi. O’zbekiston bozor iqtisodiyoti munosabatlari tomon asta-sekin rivojlanib borayotgan hozirgi davrda, xalq xo’jaligining barcha sohalarida ichki imkoniyatlar va rezervlarni ishga solish, yangi texnika va texnologiyani, eksportbop tovarlarni o’zlashtirish va ularni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu muammolarni ham hal etish albatta marketing, mavjud ishlab chiqarish vositalari, tabiiy boyliklar, sarmoyalar hamda tashabbuskorlikka, ko’p jihatdan bog’liqdir. O’zbekistonning tabiiy resurslarga boy va mehnat resurslari yetarli darajada bo’lganligi, bu ishda qo’l keladi. Iqtisodiyotning ko’pgina sohalarida katta qiyinchilik va tanqislik mavjud bo’lgan shu kunlarda, chet el investitsiyalarini mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 80-yillarning oxirlariga qadar ham chet eldan investitsiyalar jalb qilish, mamlakatni xorijiy davlatlarga sotish, uning boyliklarini talon-taroj etish, xalqini qul qilib berish deb tushunilar edi. Uning ijobiy tomonlari mutloq eslatilmas va hatto investitsiya faoliyati bo’yicha qonun ham qabul qilinmagan edi. Milliy iqtisodiyotning va umuman jamiyatda, iqtisodiyotda investitsiyalarning nima va qaysi sohalarga sarflanishiga qarab, ularni moliyaviy va real investitsiyalarga ajratish mumkin. Yuqorida qayd qilingan guruhlar marketingini boshqarishda moliyaviy investitsiyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning aksariyat qismi shaxsiy kompaniyalar va davlat idoralari tomonidan muomalaga chiqarilgan aksiyalarga, obligatsiyalariga, boshqa qimmatbaho qog’ozlarga va bank depozitlariga uzoq muddatga jalb qilingan qo’yilmalardir. Moliyaviy investitsiyalar qimmatli qog’ozlar bozorida sarflanishini va shu bozorda qatnashishini anglatadi. Moliyaviy investitsiya ko’pincha real investitsiyalarning manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor infrastrukturasi rivojlangan mamlakatlarda, qimmatbaho qog’ozlar bozori kapitalni sohalar bo’yicha taqsimlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan davlatlarda ko’proq tarqalgan. Shuning uchun ham ularda moliya marketingi yaxshi rivojlangan. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy investitsiyalarning tarkibida asosiy o’rinni shaxsiy investitsiyalar tashkil etadi. Biz bu o’rinda tadbirkorlik, xususiy firmalar, kompaniyalar, konsernlar, aksioner jamiyatlari yoki boshqa shakldagi mulk egalarining foyda (daromad), samara olish maqsadida davlat tomonidan taqiqlanmagan faoliyatlarga sarflaydigan mulkdorlik va intellektual boyliklarini tushunamiz. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda, to’la-to’kis qimmatbaho qog’ozlar bozori mavjud bo’lgan mamlakatlardagi shaxsiy investitsiyalarni ko’pgina qismi maxsus investitsiya fondlari tomonidan sarflanadi. Investitsiya fondlar bozorida xizmat qiladi. Iqtisodiyotida davlatning roli kuchli bo’lgan (davlatning, boshqarish, moliyalash, baho, soliqlar, kredit kabi sohalardagi

ulushi) mamlakatlarda investitsiyalar tarkibida davlatni ulushi o’sib borishi ham tabiiy muqarrardir. Real investitsiyalar esa moliyaviy investitsiyalardan mohiyatda mutloq aksincha farq qilib, asosiy kapitalni va moddiy boyliklarni o’stirishga sarflanadigan qo’yilmalardir. To’g’ridan to’g’ri sarflanuvchi real investitsiyalarni sarfi, ishlab turgan korxonalarni kengaytirishga, moddiy boyliklarni ko’payishiga olib keladi. Shuning uchun ham investitsiyalar marketingini boshqarish eng avvalo real investitsiyalarga qaratilmog’i, ularning miqdori, yo’naltirish obyektlari, talab va taklif umuman real investitsiyalar bozori, uning sig’imi kabi barcha masalalar segmentlari bo’yicha marketing nuqtayi nazaridan tahlil qilinmog’i lozim. Keyingi yillarda o’tkazilgan marketing izlanishlari shuni ko’rsatadiki, barcha mamlakatlar uchun xos bo’lgan narsa, bu fan-texnika taraqqiyoti kuchayishi bilan intellektual potensial ishlab chiqarishni eng kuchli omiliga aylanib boradi va uning jiddiy qismi bo’lib qoldi. Shuning uchun ham zehn-idrok ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish uchun sarflanadigan qo’yilmalar o’sib borish xususiyatiga egadir. Bugungi kunda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, ta’lim, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash uchun sarflanadigan xarajatlar o’sib bormoqda. Shu sababli ham bozor iqtisodiyoti rivojlangan AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda fan va ilmiy izlanishlarga sarflanadigan qo’yilmalar o’sish sur’atlari bo’yicha asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalardan yuqoridir. Jahon bozoriga kirib borish, keng ko’lamda marketingni rivojlantirish batafsil axborotga ega bo’lish, yuqori darajadagi komputer tizimlarini tashkil etishni, yuqori malaka, yuksak madaniyatli, vatanim deb yashovchi kadrlar tayyorlashni va bu sohada dunyodagi rivojlangan davlatlar darajasiga erishishni talab etadi. Shuning uchun ham tez sur’atlar bilan rivojlanishda real investitsiya tarkibida fan, texnika, ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash uchun sarflanadigan real investitsiyalar asosiy o’rinlardan birini egallashi zarur. Marketing izlanishlari strategiya va taktikasini boshqarish – bu muammolar ustuvor darajasida bo’lmog’i lozim. Asosiy fondlarga sarflangan real investitsiyalar maqsadi, sarflanish yo’nalishi va boshqa ko’rsatkichlarga ko’ra hududlararo, tarmoqlararo, texnologik hamda qayta ishlab chiqarish tadbirlariga ega. Bunday investitsiyalarni, ularning aktiv (mashinalar, asbobuskunalar) va passiv (binobarin, inshootlar) qismlarini tashkil etish uchun sarflangan umumiy xarajatdan yig’indisidagi ulushi investitsiyalarni texnologik tarkibini tashkil etadi. Bu miqdor ham ko’p jihatdan marketing bilan, marketingni ilmiy boshqarish bilan uzviy bog’langandir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismi shaxsiy investitsiyalar hissasiga to’g’ri keladi. Davlat sektorida ham real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi, hamda davlat kapital qo’yilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o’zlashtiriladi. Davlat tomonidan o’zlashtiriladigan investitsiyalar, avvalambor, bozor infrastrukturasini va u bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi.

Investitsiyalarning samaradorligini ko’tarish asosan, asosiy kapitalni aktiv elementlarini vujudga keltirish va o’stirish hisobiga amalga oshirilmog’i lozim. Bu vazifani hal etishda marketing faoliyatini to’g’ri tashkil etish va boshqarish alohida ahamiyatga loyiqdir. Jahon xo’jalik sistemasida ishlab chiqarish tobora baynalminallashib borishi bilan kapitalni eksporti kengayib borishi va tashqi investitsiyalar hajmi o’sadi. Korxonani (firmani, kompaniyani) boshqarish huquqiga ega bo’lishi, yoki bo’lmaslik jihatdan tashqi investitsiyalar ikki turga ajratildi. Ulardan birinchisi, to’g’ri investitsiyalar, ikkinchisi esa portfellik investitsiyalardir. Agarda korxonalar to’g’ri chet ellik investitsiyalar ishtirokida tashkil etilgan bo’lsa, bu holda chet ellik investorlar korxonani boshqarish huquqiga ega bo’ladi. Portfelli investitsiyalar esa, o’z egalariga, korxonani boshqarish huquqini bermaydi. Marketing xodimlari qaysi holda investitsiyalarning qaysi turini qo’llash lozimligini, korxona va qolaversa mamlakat manfaati nuqtayi nazaridan hal qilinmog’i lozim. Nazariy jihatdan olganda marketologlar bu ishni ijobiy hal qilishga yordam bermoqlari kerak. Ular shuningdek, real kapitalni jamg’arish jarayonini tashqi investitsiyalarga bog’liqlik darajasini sababini, jumladan ishlab chiqarish kompleksini qaysi tipda bo’lishi, dunyo xo’jalik aloqalariga va xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, ichki bozorni o’sish sur’atlari, tashqi investitsiyalar oqimi hamda import qiluvchi mamlakatlarda investorlar uchun yaratilgan qulayliklarga ham bog’liqligini aniqlaydilar. Marketologlar bu borada investorlar o’z foydalarini olib chiqib ketgan huquqining kafolatini importchi mamlakat iqtisodiyotini barqarorligi, uning pul birligining konvertlanishi va boshqa muhim investitsiya iqlimini yaratishga yordam bermoqlari lozim. Yirik rivojlangan mamlakatlar ko’p tarmoqli ishlab chiqarish komplekslariga ega bo’lgani uchun o’zlashtirilgan real investitsiyalarida tashqi investitsiyalar darajasi past darajada bo’ladi. Ammo kam rivojlangan, past eksport vositasiga ega bo’lgan va manbalar sifatida davlat subsidiyalarini ishlatuvchi hamda xalqaro moliya-kredit tashkilotlaridan mablag’ga muhtoj bo’lgan davlatlarda tashqi investitsiyalar darajasi nisbatan yuqoridir. Sobiq ittifoq respublikalarini mustaqil jumhuriyatlarga aylanishi, ichki bozorlarni rivojlantirilishi, tashqi bozorlarga o’z mahsulotlari bilan kirib borishlari, xalqaro shartnomalarda ishtirok etishlari va boshqalar tashqi investitsiyalar oqimini ko’paytiradi va rivojlanish jarayonini tezlashtiradi. Bu esa xalqaro marketing prinsiplari asosida ish yuritishni taqozo etadi . Demak, investitsiyalar marketingi shu prinsiplar asosida boshqarilmog’i lozim. Investitsiyalar marketingini boshqarish bevosita investor mamlakatlar tomonidan kelajakda investitsiya qabul qilib oluvchi regionni, mamlakatni o’rganishi, mavjud xalqaro resurslarni mavjud texnologiyasi va texnikasini o’rganish va boshqa yo’nalishni o’z ichiga oladi. Investitsiya marketingini boshqarish o’zining kuzatishlarida tanlangan obyektni kompleks ravishda qaratiladi. Investitsiya marketingini boshqarish bevosita o’zining kuzatishlarida kapital qo’yilmalarining qo’yilishi lozim bo’lgan

korxonalarning ma’lum prognoz qilishda va ishlab chiqargan tovarlarni realizatsiya qilish uchun bozorlarni o’rganishni maqsad qilib qo’yiladi. Umuman investitsiyalash marketingini boshqarish jahon iqtisodiyotida 20-yillardan keng miqyosda o’rganila boshladi. Natijada, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy o’sishda, jahon bozori yangi tovarlar bilan ta’minlanadi va dunyodagi taraqqiyot oldingi davrga nisbatan ko’tariladi. Investitsiya marketingini boshqarish dunyo tajribasida hamda xo’jalik iqtisodiy sistemasida ikkinchi jahon urushidan keyin yanada rivojlandi. Bunga Yaponiya, Germaniya kabi mamlakatlar iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar misol bo’la oladi. Albatta bu ishlar ma’muriy boshqarish asosida amalga oshirilgani uchun marketing xizmatlariga zarurat bo’lmaydi, biroq, keyingi yillarda va ayniqsa, investitsiyalarni joylashtirish, ulardan foydalanish borasida investitsiya marketingining ahamiyati o’sib boradi. Yaponiya, Germaniya misoli investitsiya marketingini boshqarish qaysi mamlakatga yo’naltirilganligidan qat’iy nazar, u avvalo investorga, ya’ni egasiga foyda keltiradi. Bu investitsiya olib kelgan mamlakatning iqtisodiy tiklanish, bu yerda ishlab chiqarishni tashkil etishda yangi texnologiyalarni olib kelinishi oldindan ta’minlanishi kerak hamda barpo etilgan korxonalar investitsiyasi ham ta’minlangan bo’lishi kerak. 2. Investitsiyalar marketingini tashkil etish va investitsiya manbalari Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamalakatlarda investitsiya faoliyati quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: jismoniy shaxslar, fuqarolar, davlatga qarashli bo’lmagan korxonalar, xo’jalik assotsiatsiyalari, jamoa va o’rtoqlik xo’jaliklari, jamoa mulkchiligi asosida tashkil etilgan tashkilotlar hamda boshqa yuridik shaxslar tomonidan; hukumatning ma’muriy boshqaruv va boshqa ma’muriy bo’linma tashkilotlari, davlat korxonalari va muassasalari tomonidan, chet ellik jismoniy shaxslar, shaxsiy firmalar, assotsiatsiyalari, kompaniyalari va boshqa yuridik shaxslari hamda boshqa davlatlar tomonidan; qo’shma ravishda mahalliy va chet el grajdanlari, yuridik shaxslar hamda davlat bilan hamkorlikda. Shularga monand ravishda marketing faoliyati ham tashkil etilmog’i, olib borilmog’i va boshqarilmog’i lozim. O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining rivojlantirishni ko’zda tutgan o’nlab qonunlar qabul qilindi. Bular jumlasiga investitsiya faoliyatini tashkil etishni hamda yo’lga qo’yishni belgilovchi bir qator qonunlar kiradi. Bular jumlasiga investitsiya haqidagi, Davlat mulkini xususiylashtirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yish va boshqa qonunlar kiradi. Mamlakatimizdagi tinchlik, osoyishtalik, qonun va iqtisodiyot ustuvorligi, qabul qilingan qonunlarni hayotga tatbiq etish asosida bugungi kunda investitsiya faoliyatini yuritish hamda bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilmoqda. Mulkchilikning turli shakllarining rivojlanishi, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni yo’lga qo’yilishi, tashqi iqtisodiy aloqalarni kuchaytirilishi, qo’shma korxonalarni iqtisodiyotni barqarorlashtirishda rolini oshirilishi investitsiya faoliyatini to’la tashkil etish uchun zarur bo’lgan imkoniyatlarni yaratmoqda. Biroq, bu borada marketing faoliyatini boshqarish bo’yicha ko’pgina ishlarni amalga oshirish lozim.

Bular jumlasiga, mulkchilikning formalarini shakllanishi, o’z navbatida tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el kapitalining kirib kelishi investitsiya faoliyatini tashkil etish shakllarini ham aniqlab berishga qaratilgan marketing faoliyati va tadbirlari kiradi. Bozor munosabatlari yo’lga qo’yilgan jamiyatda investitsiya faoliyatini tashkil etish, uni har tomonlama miqdoran va sifat jihatdan kengaytirish va rivojlantirish jismoniy, yuridik shaxslarni va davlatni, foyda olish maqsadida tadbirkorlik, ishbilarmonlik va boshqa faoliyatlarni qaytadan tiklashga qaratilgan. Undan asosiy maqsad esa yuqorida qayd etilgan yo’nalishlarda, investitsiya faoliyatini tashkil etib, iqtisodiyotimizni barqarorlashtirish, dunyo bozoriga kirib borish, dunyo-xo’jalik aloqalarni mustahkamlash va aholini turmush darajasini oshirishga qaratilgandir. Bu boradagi marketingni boshqarish faoliyati, eng avvalo, investitsiya faoliyatini tashkil etishda, uning obyekt va subyektlarga yo’naltirmog’i lozim. Marketing izlanishlari shuni ko’rsatadiki, investitsiya subyektlari yuqorida qayd qilingan to’rt yo’nalishda investitsiya faoliyatida ishtirok etuvchi mulkiy va intellektual boyliklarga ega bo’lgan jismoniy, yuridik shaxslar va davlatlardir (mulkdorlar). Investitsiya faoliyatini yuritishda uning subyektlari bo’lib, bir tomondan mulkiy va intellektual boyliklarga ega bo’lgan mulkdorlar (investorlar), ikkinchidan, investorlarni qabul qiluvchi jismoniy, yuridik shaxslar va davlat hisoblanadi. Investitsiya marketingi shu faoliyat ishtirokchilarining manfaatdorlik darajasini, ular ichida mamlakat iqtisodiyotiga ko’proq samara bera oladigan subyektni tanlashga yordam berishi, o’zining ilmiy asoslangan taklif va tadbirlarini ishlab chiqmog’i lozim. Investorlarning asosiy maqsadi, investitsiya faoliyatidan yuqori darajada daromad, samara olish va o’z faoliyatini, bozor infrastrukturasini rivojlanishiga moslashgan holda kengaytirish va investitsiya sohalarini hamda obyektlarini o’zgartirib borishdir. Bu ishlar marketolog nazaridan chetda qolmasligi va unda faol ishtirok etmog’i darkor. Bu borada ular baholar o’zgarishiga qarab talab va taklif qonuni, mehnat unumdorligining o’sib borishi, xarajatlarni pasayib borishi va umuman iqtisodiy qonunlar va barcha investitsiyani belgilovchi omillarni nazarda tutgan holda ish olib bormoqlari lozim. Ikkinchi tomon, ya’ni investitsiyalarni qabul qiluvchi subyektlarning esa asosiy maqsadi, investorlar bilan bo’ladigan munosabatlardan samarali ravishda foydalanish, o’zlari tanlagan sohalarida, qo’yilgan maqsadlariga qisqa vaqt ichida erishish va o’z navbatida ishlab chiqarishni rivojlantirishga erishishdir. Investitsiya faoliyati investor tomonidan tanlangan sohalar hamda investitsiyalar sarflanishi lozim bo’lgan maqsadlar bilan, ya’ni investitsiya obyektlari bilan bog’langan bo’lib, investitsiyalarni yo’naltirish sohalariga, ishlab chiqarishda ishtirokiga hamda sarflanish ishlariga qarab farqlanadilar. Bu obyektlarni marketologlar quyidagi guruhlarga ajratadilar: milliy iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlaridagi yangidan yaratilgan va modernizatsiyalashtirilgan (yangilangan) asosiy fondlar va aylanma mablag’lari; fan va texnika mahsulotlari, izlanishlar, ta’minot, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ulardan foydalanish; g’oyaviy va umuman intellektual boyliklar, mualliflik ixtiro, kashfiyot huquqlari tajriba

hamda shu kabilar maqsadli pul jamg’armalari va qimmatbaho qog’ozlar mulkiy huquqlar va boshqa mulkchilik obyektlari. Ekologik va boshqa normalarga, sanitar-gigiyenik talablarga javob bermaydigan farmon, qonun va boshqa yuridik hujjatlarda taqiqlangan, yaratilgan va intilish mumkin bo’lmagan vositalar uchun investitsiyalarni yo’naltirish man etiladi va bu ishlar investitsiyalarni sarflash obyekti bo’la olmaydi. Fuqarolarni, yuridik shaxslarni va davlat qonuniy huquq va manfaatlariga putur yetkazadigan kishilar uchun ham investitsiyalarni sarflash man etiladi. Bularga aroq, vino, sigareta kabi ishlab chiqarish shular jumlasiga kirmog’i lozim. Afsuski, hozirgi kunda shu sohalarda ham ko’plab miqdorda investitsiyalar yo’llash ko’pgina mamlakatlarda (masalan, qoloq va rivojlanayotgan mamlakatlarda) uchrab turadi. Bu sohalar darhaqiqat, eng serdaromad bo’lganligi va rivojlangan mamlakatlarning aholisi bunga qattiq qarshilik ko’rsatganligi tufayli ular investorlar uchun eng yaxshi va foydali hisoblanadi va shu sohalarga birinchi navbatda mablag’larini yo’naltirishga intiladilar. Kapital mablag’larini yo’naltirish va investitsiyalash tarmoqlarni va sohalarni yoki bo’lmasa bir nechtasini tanlab olish huquqiga investorlarning o’zlari egadirlar. Shuning uchun bu ishni amalga oshirish uchun marketing tadqiqotlari olib boradilar. Ularni hech kim soha yoki investitsiya obyektlarini tanlashda majbur eta olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalarni ma’lum bir obyektlarga sarflashdagi qarorni investorlarning chuqur marketing izlanishlari natijalariga asoslanib o’zlari qabul qiladilar. Investitsiya faoliyati subyektlari bo’lib bir investor yoki bo’lmasa, bir nechta tadbirkorlik hamda boshqa faoliyat bilan shug’ullanuvchi ishtirokchi investorlar bo’lishi mumkin. Investitsiya faoliyatida subyektlari investorlar bo’lib, mahalliy va chet ellik fuqarolar, yuridik shaxslar, davlatlar bo’lishi mumkin. Investitsiyalarni amalga oshirishni esa, qabul qilingan buyurtmalarni bajaruvchisi sifatida yoki investorni topshirig’i asosida investitsiya faoliyatini ishtirokchilari ta’minlaydilar. Investitsiyalar hajmini, sohalarini va natijalari bo’yicha samaradorligini investorlarning o’zlari hisob-kitob qiladilar. Tabiiyki, bu ishlarni amalga oshirishda marketing guruhlari, bo’limlari yoki sof marketing korxonalarining xizmatlari kattadir. Investitsiyalarni amalga oshirish uchun ular jismoniy va yuridik shaxslarni o’z xohishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar. Har bir mamlakat faqat o’z qonunlariga tayangan holda shartnomalar asosida investitsiyalarga ega bo’lish, ulardan foydalanish va bu faoliyat natijalari bo’yicha qarorlar qabul qilishi investorlar, boshqa grajdan va yuridik shaxslar zimmasiga topshirish to’g’risida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin. Bunday hollarda majburiyat garovi sifatida (investorlarning majburiyatini ta’minlash) investorni mulki qabul qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchining shaxsiy yoki to’la xo’jalik olib borish huquqiga ega bo’lgan mulk olinadi (qo’yilgan). Lekin bu ishda investor mamlakatlarda qabul qilingan xalqaro qonun va qonuniyatlar ham e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya obyektlariga ega bo’lish,

foydalanish, farmoyish chiqarish hamda reinvestorlar (investitsiyaga aylantirish) huquqlariga egadirlar. Sof marketing korxonalari va investitsiyalar manbai, subyekti va obyekti sifatida faoliyat ko’rsatishlari mumkin. Ular o’zlarining ortiqcha mablag’larini biron-bir yuqorida ko’rsatilgan sohalarga yo’naltirishi va uni bekor turib qolishiga yo’l qo’ymasligi, foydalanishi mumkin. Bundan keladigan daromad korxona uchun qo’shimcha rivojlanish, xodimlarning farovonligini oshirish manbai bo’lishi muqarrar. Ko’pgina investorlar sof marketing korxonalarini tuzishga ko’plab mablag’ yo’naltiradilar. Darhaqiqat, marketing uchun yo’naltirilgan mablag’ – investitsiyalar eng yuqori foyda bilan o’z egasiga qaytib keladi (har bir dollarga 10 dollar foyda keltiradi). Shuning uchun bu sohaning o’zi ham marketing izlanishlariga muhtojdir. 3. Investitsiyalash iqlimi Investitsiyalarga har qancha talab va taklif bo’lgani bilan, ularni kiritish va foydalanish uchun yetarli darajada shart-sharoit yaratilmas ekan, ular o’z mazmuni va maqsadiga erisha olmaydilar. Bu shart-sharoitlar juda keng va chuqur ma’noni o’z ichiga oladi va iqtisodiy adabiyotda “investitsiya iqlimi” tushunchasi bilan yuritiladi. Investitsiya iqlimi keng ma’noda investor tomonidan barcha muammo, masala va yechimlarni o’z ichiga oladigan tushunchadir. Uning ahamiyati shundaki, qaysi boyliklar va resurslar, qaysi yo’nalishlar asosida chet el investitsiyalarini joriy qilish, ish yuritish va ular bilan ishlab chiqarish munosabatlarini tashkil qilish imkonini beradi. Investor, avvalo, investitsiya iqlimini chuqur o’rganmog’i lozim, aks holda u yolg’on firmalar yoki xalqaro tovlamachilar makriga uchrab, o’z mablag’laridan ajrab qolishlari ham mumkin. Buning uchun investor maxsus marketing izlanishlari olib boradi yoki ixtisoslashgan maxsus firmalar, tashkilotlar xizmatidan va tavsiyalaridan foydalanadi. Masalan, Germaniyada shunday firmalardan biri “BERI” axborot xizmatidir. Bu firma buyurtma asosida har qanday mamlakatdagi investitsiya iqlimini tahlil qilishi va u haqida axborotnoma ishlab chiqishi, tavsiya berishi mumkin. Firma investitsiya iqlimining umumiy ko’rsatkichini – BERI indeksi deb atalgan. Bu indeksni 45 mamlakat bo’yicha 100 ta mutaxassis har yili uch marta hisoblab chiqadilar va e’lon qiladi. BERI indeksi o’z ichiga 15 ta har xil ulushdagi ko’rsatkichlarni umumlashtirish natijasida olinadi, va aniqlanadi. Bunda 0 balldan (to’g’ri kelmaydi, nomaqbul) 4 ballgacha (ma’qul, ung’ay, qulay) baho beriladi. Investitsiya iqlimini xarakterlovchi mezonlar quyidagi 8-jadval ko’rsatkichlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki BERI indeksini, ya’ni investitsiyalash iqlimini asosan shu mamlakatdagi siyosiy barqarorlik va iqtisodiyotining ahvoli belgilab berar ekan. 8-jadval

6. Byurokratiya masalalari: Bojxonada rasmiylashtirish, valyutani o’tkazish va shu kabi operatsiyalar, uni tartibga solishda davlatning roli va darajasi. . 4 7. Iqtisodiy o’sish sur’ati: Yalpi milliy mahsulotning yillik haqiqiy o’sish sur’ati 3.3-6 foiz, 6-10 va 10 foizdan yuqori oraliqda 10 8. Valyutaning konvertabelliligi: Milliy valutaning chet el valutasiga o’tkazish, almashtirish imkoniyati, milliy valyutaning korxona faoliyat ko’rsatayotgan bozordagi tutgan o’rni. 10 9. Shartnomani amalga oshirish imkoniyati: Shartnomani amalga oshirish ehtimoli, urf-odat va til bo’yicha farq tufayli paydo bo’ladigan qiyinchiliklar. 6 10. Mehnat unumdorligi va ish haqi xarajatlari: Ish haqi darajasi, mehnat unumdorligi, ishga qabul qilish tartibi. 8 11. Ekspertlar va xizmatlardan foydalanish imkoniyati: Korxona yuridik, buxgalteriya, marketing, texnologiya va qurilish sohasidagi kutadigan maslahat-yordamlari. 2 BERI indeksi mezonlari Ular va nafaqat hozirgi, balki kelajakda kutiladigan rivojlanish va o’zgavalo, investorlar bilan bo’ladigan iqtisodiy munosabatlarni qanchalik to’g’ri yoki xato ekanligini, ularga ta’sir etuvchi omillarni, mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy ahvolning holatini, investorlarning xulq-atvori haqida to’liq, tasavvur qilish imkonini beradi. Demak, investitsiya iqlimi obyektiv kategoriya bo’lib, uni makro va mikro iqtisodiyot darajasida marketing nuqtayi nazaridan tadqiq qilish, xulosa chiqarish va boshqarish lozim ekan. Makroiqtisodiyot nuqtayi nazaridan marketing izlanishlari shuni ko’rsatadiki, chet el investitsiyalarga siyosatini davlat tomonidan rishlarni ham aks ettiradilar. Masalan, siyosiy barqarorlik o’zida bo’ladigan Transport va aloqani tashkil etish: Transport infrastrukturasining holati, korxona va uning har xil siyosiy o’zgarishlarni, shu jumladan: ijtimoiy to’qnashuvlarni (zafiliallari orasidagi, shu jumladan, mamlakat ichidagi transport bastovkalar, stachka, ish tashlash va hokazolarni) aks ettiradi. BERI indeksi yo’llari va aloqa tizimini tashkil etish va foydalanish bilan bir qatorda investorlarning ekspertlari joylarda maxsus uchrashuvlar imkoniyatlari. (tanishish, o’rganish, tadqiq qilish) o’tkazishi ishning yanada puxta bo’lishini 4 ta’minlaydi. Bunda, ular BERI indeksida o’zining aksini topa olmagan ba’zi 13. Mahalliy boshqaruv va sherikchilik: masalalariga ham e’tibor beradilar. Masalan, ekspertlarning diqqat e’tiboridan Boshqarishning har xil masalalarini hamkorlikda hal qilishda o’z kapitali bilan mahalliy sheriklar soni va ularning mamlakatda hukm surayotgan norasmiy qonuniyatlar, jamoatchilik, mahal imkoniyatlari. liychilik, urug’chilik, diniy, etnik va boshqa ko’rinishdagi iqtisodiy- siyosiy va ijtimoiy hayotga ta’sir etuvchi bog’liqlar va omillari chetda qolmasligi 4 14. qisqa muddatli kredit: lozim. Shunday qilib, investitsiya iqlimi chuqur va har tomonlama o’rganilib Chet ellik sheriklarga va investitsiya xavfi hisoblab chiqiladi. BERI indeksi 0 bo’lganda to’liq xavfini(vakillarga) qisqa muddatli kredit berish va ulardan foydalanish imkoniyatlari. anglatadi, ya’ni bu mamlakatga investitsiya kiritish mumkin emas, nomaqbul 8 15. Uzoq muddatli kredit va o’z kapitali: demakdir. Investitsiya iqlimi qancha yuqori, qulay bo’lsa, investorning inves Ustav kapitaliga sheriklar tomonidan o’z ulushini qo’yish titsiyalash xavfi shunchalik past bo’ladi. Agar bu iqlim qanchalik past bo’lsa, sharti va milliy valyutada uzoq muddatli kredit berish sharti. investitsiya qabul qiluvchining sarf- xarajatlari ham shuncha yuqori bo’ladi. 8 Ya’ni, investitsiya iqlimi va investitsiya xavfi bir-birlariga teskari proporsional JAMI: ekan. Investitsiya iqlimi modelini marketologlar tomonidan yaratishini, av- 100

boshqarilishi ularga yaxshi asos, ishonch va kafolat bag’ishlaydi. Masalan, chet el mulkini milliylashtirish, investitsiyalar va umuman barcha xalqaro shartnomalarning bajarilishi siyosiy tizimning mustahkamligi, hukumat rahbariyatining, aql-zakovatini, iqtisodiy va siyosiy yo’lining qanchalik to’g’ri tanlanganligi bilan belgilanadi. Respublikamizning bozor iqtisodiyotiga asta-sekin bosqichma-bosqich o’tishida davlatning bosh-qosh bo’lishi chet ellik investorlarda ishonch va xotirjamlik uyg’otmoqda. Mamlakatlarning rivojlanganlik darajasi bozor iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Bozor munosabatlarining rivojlanish ko’rsatkichi esa investitsiya iqlimini holatini xarakterlab beradi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarishni barqaror va yuqori darajada o’stirish vositalarini yuzaga keltirishi bilan istiqbolga egadir. Ma’lumki, O’zbekiston sobiq sovet imperiyasi tarkibida qaram, xomashyo bazasi sifatida, qoloq bir chekka o’lka edi. U hatto ko’pgina Sharq mamlakatlaridan ham orqada qolib ketdi. Aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish, uning tarkibi, rivojlanish sur’ati jihatidan ham dunyodagi eng qoloq mamlakatlar qatorida edi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tarixi shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy yuksalishning birdan bir najot yo’li – bozor iqtisodiyotiga o’tish, bozor munosabatlarini tarkib topishidir. Bunga Germaniya, Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarning rivojlanish yo’li misol bo’la oladi. Shunday qilib, bozor munosabatlarining rivojlanishi va investitsiya iqlimining holati bir-biriga proporsionaldir. Xo’jalik mexanizmining rivojlanganlik darajasi ham investitsiyalar iqlimining ko’rsatkichlaridan biridir. Tovarlar taqsimoti bozor iqtisodiyoti sharoitida o’zining mukammallik darajasiga erishadi. Ularning aksariyat qismi erkin taqsimlanadi, erkin baholanadi va o’z xaridorini erkin topadi. Shunday ekan, investitsiyalarning ham erkin, munosib va soz iqlimini yaratadi. Unda barcha raqobatchi firma, tovarlar uchun teng raqobat sharoiti yaratiladi. Bu kurashda shu vaziyatni o’z vaqtida, tez aniqlay olgan, tegishli chora ishlab chiqib, uni amalga oshirgan firma, korxona, kompaniya yoki boshqa korxona g’alaba qozonadi. Valuta, kredit, moliya, transport, aloqa va bir qancha tizimlarning davlat tasarrufida bo’lishi, naqadar bir tekis va og’ishmay ishlashi mumkinligi investorlarga bir qancha qulaylik tug’diradi. Bunda bojxona, soliq, baho siyosatlarining ham davlat tomonidan tartibga solib, boshqarilib turishi chet ellik har qanday investorda mamlakatimizga nisbatan hurmat va ehtirom tuyg’usini kuchaytiradi. Islohotlarni davlat tomonidan uyushgan holda, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, Prezidentning farmonlari, hukumat qaror va ko’rsatmalari orqali amalga oshirilishi va boshqarilishi eng yaxshi investitsiya iqlimi yaratishga asos bo’lib xizmat qiladi. Qabul qilingan qonunlar butun jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan qonunlardan kelib chiqishi, ularga va biron-bir mamlakat manfaatlariga zid bo’lmasligi lozim. Ayniqsa, qonunlarning inson huquqlari deklaratsiyasiga mos kelishi va ularni og’ishmay bajarilishiga investorlar alohida

e’tibor beradilar. Milliy iqtisodiyotning umumiy rivojlanishi va shu jumladan, uning ayrim tarmoqlarining o’sish sur’ati ham investitsiya iqlimiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Masalan, respublikamiz milliy iqtisodiyoti asta-sekin og’ishmay rivojlanib borishi, uning ichki bozorining tovarlarga to’yinmaganligi, yangidan- yangi zavodlar qurish, ishlab chiqarish quvvatlarini o’zlashtirish, ishga tushirish uchun investitsiyalarga ehtiyoj tug’diradi. Xomashyo manbalarining ko’pligi, ularni o’zlashtirish uchun yangi texnika, texnologiya bo’lishini va demak buning uchun yangi investitsiyalar kerakligidan da’vat beradi. Investitsiyalarning investorlar tomonidan ajratilishi bilan ish bitib qolmaydi. Agar ular texnika, texnologiya shaklida bo’lsa, mamlakatga yetkazib keltirishi, saqlanishi va montaj qilinishi va ishga tushirilishi lozim. Ularni ortish-tushirish, taxlash uchun maxsus moslamalar, tashish vositalari bo’lmog’i lozim. Ishlab chiqarish infrastrukturasi ham tegishli ravishda rivojlangan bo’lmog’i lozim. Aks holda keltirilayotgan yangi texnika va texnologiya yo’lda sinishi, keraksiz buyumlar uyumidek omborda bekor yotishi, yo’q bo’lib ketishi ham mumkin. Ularni saqlash uchun zamonaviy omborlar qurilmog’i, maxsus saqlagichlar, stellaj, poddon kabi ombor moslamalari, asbob-anjomlari bo’lmog’i lozim. Chet eldan keltirilgan noyob asbob-uskunalar omborlarda qolib ketmasdan, ular qisqa muddatda montaj qilinishi va ishga tushirilishi lozim. Bu ishlarni aniq, yuqori darajada, bajarmoq uchun maxsus bilimga ega bo’lgan professional ishchilar, xodimlar, injener-texniklar zarur. Umuman, mamlakat ishchi kuchining ma’lum qismi investitsiyalarni o’zlashtirish bilan band bo’lishi, yangi ish joylardan ish topishi, mehnat resurslarining umumiy bandlik darajasiga ijobiy ta’sir etadi. Maxsus bilimga ega bo’lgan ishchi, injener va boshqa kadrlarni tayyorlash ham aksariyat hollarda investor hisobiga amalga oshiriladi. Bu xodimlar ana shu firmada yoki investor mamlakatida har xil o’quv yurtlarida malaka oshirishlari mumkin. Xomashyo va tabiat boyliklarining ko’pligi, elektr va yoqilg’i energiyasi- ning mamlakatdagi zaxiralari nihoyatda ko’pligi, investitsiya iqlimini yuqori bo’lish omilidir. Ularni o’zlashtirish investitsiyalarni talab qiladi. Ichki bozorning to’yinmaganligi, tovarlar sifati yetarli darajada raqobatbardosh bo’lmaganligi, yangidan-yangi sifatli tovarlar ishlab chiqarishni, ularning assortimentini kengaytirishni, bu esa o’z navbatida chet el ilg’or texnika- texnologiyasini – investitsiyalar kiritishni taqozo etadi. Mahalliy valutaning konvertabelligi darajasi, foydani chetga chiqara olish imkoniyatlari ham investitsiya iqlimi ko’rsatkichlaridandir. Darhaqiqat, mahalliy valuta chet el valutasiga erkin almashtirilmas ekan investitsiyalarning mamlakat iqtisodiyotiga kirib kelishi juda og’ir kechadi. Masalan, faraz qilaylik, investitsiyalar hamkorligidagi qo’shma korxona qurishga sarflangan. Bu korxona tovar ishlab chiqarib, uni ichki bozorda to’liq sotdi deylik. Agar bu sotilgan tovar evaziga tushgan pul mablag’ini chet el valutasiga almashtirilmas, aylantirilmas ekan, u holda chet ellik investor o’z foydasini, o’zining tegishli ulushini o’z mamlakatiga yubora olmaydi. Uning erkin konvertabelli valutasi bo’lmasa, u chet eldan yangi texnika, texnologiya sotib ola olmaydi va oqibatda tanazzulga uchrashi

mumkin. Shuning uchun ham investitsiyalarga taalluqli barcha narsalarni davlat qonunlari bilan belgilanib, tasdiqlanib, atroflicha izohlanib qo’yiladi va ularga qat’iyan va izchillik bilan amal qilinadi. Aks holda mamlakat jahon mamlakatlari, xalqlari oldida o’z obro’sini yo’qotib qo’yishi mumkin. Real investitsiyalarni tavsiflash, ularning hajmi va daromad normalari asosida olib borilmog’i lozim. Bunda to’g’ridan to’g’ri hisoblash usuli qo’llaniladi. Investitsiyalar hajmi o’zlashtiriladigan qo’yilmalar qiymatini ifodalaydi, investitsiyalar normasi esa ularning hajmini yalpi milliy mahsulotga (YAMM) yoki yalpi ichki mahsulotga (YAIM) bo’lgan nisbatini ifodalaydi. Inflatsiya kuchaygan va chuqurlashgan davrda esa aytilgan ko’rsatkichlarga uning ta’siri to’g’ridan to’g’ri bo’ladi. Investitsiya normasi yaratilgan YAMM yoki YAIM qanchalik kapital talabchanligini, ya’ni qay darajada kapital xarajatlarni talab etishni bildiradi. Jamg’arish (daromadlanish) samarasi kapital talabchanligini o’stirish (o’sish) koeffitsientlari asosida aniqlanadi. Kapital talabchanligining o’sish koeffitsientini hisoblashda kengaytirishga, yangilashga sarflangan yalpi investitsiyalarning umumiy hajmi hisobga olinadi. Asosiy kapitalga sarf etiladigan yalpi quyilmalar milliy daromadning yangidan jamg’arish hamda iste’mol qilingan asosiy kapitalni yuksalish fondlari mablag’lari yig’indisini ifodalaydi. 4. Qo’shma korxonalarni tuzishda marketing xizmatlari Hamkorlikda tuzilgan qo’shma korxonalar, investitsiyalar va tashqi iqtisodiy faoliyatdagi tub o’zgarishlarning real ijobiy natijasidir. Qo’shma korxonalar tuzilib, birgalikda faoliyat ko’rsatishi qadimdan ma’lum. Bunga XVI asrda Angliya va boshqa bir qancha mamlakatlarda tovarlarni hamkorlikda sotib olish bo’yicha tashkil qilingan korxonalar misol bo’la oladi. Qo’shma korxonalar mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari tomonidan biror masalani hal qilish, ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda tuziladi. Birlashib hamkorlikda ish yuritish, tarqoq, yakka tartibda faoliyat ko’rsatishga nisbatan bir qancha ustunliklarga ega. Bunda avvalo, mablag’lar, imkoniyatlar, kuchlar qo’shiladi. Bu ularning yiriklashuvi, ishlab chiqarish quvvatining ortishi demakdir. Yirik korxonalarning maydalariga nisbatan qanchalik ustunligi barchaga ma’lum. Birlashuv texnologiyani kadrlarni, ilg’or tajribani ham birlashtirishni anglatadi. Bu ularga boshqarish xarajatlarini keskin qisqartirish, tannarxni arzonlashtirish imkoniyatini beradi. Qo’shma korxonalar aksariyat hollarda uzoq muddatga tuziladi, shuning uchun ularning eng muhim ahamiyati nafaqat iqtisodiy bo’lib qolmay, siyosiy hamdir. Xalqlar birlashadi, do’stlashadi, jahonda tinchlik o’rnatishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham qo’shma korxonalar hozirga kelib barcha sohalarda har xil shakllarda va turli ko’rinishlarda tashkil etiladi va muvaffaqiyat bilan faoliyat ko’rsatmoqdalar. Ularni quyidagi belgilariga ko’ra guruhlash mumkin: 1) faoliyat ko’rsatish turlariga qarab qo’shma korxonalar, ilmiy-tadqiqot, ishlab chiqarish, sotish, tayyorlash, xarid qilish, kompleks maqsadlarda tuzilgan bo’lishi mumkin;

2) sheriklarning qaysi mamlakatga mansubligiga ko’ra ular, bozor iqtisodiyoti rivojlangan yoki «g’arb-g’arb», «shimol-janub» (rivojlangan, rivojlanayotgan mamlakatlar) va hokazo; 3) qo’shma korxonalar qatnashchilarining tarkibiga ko’ra xususiy, xususiy va davlat, davlat korxonalari va tashkilotlari ishtirokida tuzilgan korxonalar, tashkilotlarni o’z navbatida ilmiy va xalqaro tashkilotlarga guruhlash mumkin; 4) qo’shma korxona qatnashchilarining kapitaldagi ulushiga ko’ra tengasosda tuzilgan qo’shma korxona xorijiy kapitalning ulushi ko’p yoki kam bo’lgan qo’shma korxona va hokazolar. Bunday guruhlash marketing izlanishlari olib borish va investitsiyalar marketingini boshqarishda ularning qaysi birini tanlash, qaysi turi bizning sharoitimizga mos kelishi ko’proq naf berishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Qo’shma korxonalar aksionerlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, xoldinglar, kommendit shirkatlari va boshqa har xil korxonalar shaklida tashkil etiladi. Qo’shma korxonalar tuzish, ularning faoliyati har bir mamlakat tomonidan qabul qilingan qonunlar, kommunal tenglashtirilgan aktlar, mahkamalar ko’rsatmalari va hokazolar bilan tartibga solinib turiladi. Qo’shma korxonalar tuzishdan oldin, katta marketing izlanishlari olib borilmog’i lozim. Bu izlanishlarning ko’lami keng va ahamiyati kattadir. U albatta boshqarilmog’i lozim. Marketing izlanishlari qo’shma korxonalar tuzishning bir qancha o’zaro bog’liq jarayonlarini o’z ichiga oladi. Ular quyidagilardir: • qo’shma korxona tuzishdan asosiy maqsadlarni belgilash; • qo’shma korxonaning umumiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarni tahlil qilish; • chet ellik sheriklarni (hamkorlarni) izlash va tanlash; • niyatlar haqidagi protokollarni tayyorlash va imzolash; • bo’lg’usi qo’shma korxonaning texnik-iqtisodiy asoslash hujjatini ishlab chiqarish va iqtisodiy samaradorligini aniqlash; • loyihalarni, ta’sis hujjatlarni tayyorlash; • qo’shma korxona tuzish haqidagi taklifni yuqori boshqarish organ-lari va mahalliy hukumat organlari bilan kelishish; • ta’sis hujjatlarini chet ellik sherik bilan birga imzolash; • qo’shma korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazish. Qo’shma korxonalarni tuzishdan maqsad, bozordagi qondirilmagan talabni qondirish, chetdan tovar keltirishni qisqartirish va eksport imkoniyatini oshirishdir. Bunda chet el ilg’or texnikasi va texnologiyasini, marketing va menejmentni, qo’shimcha moddiy va moliya resurslarini iqtisodiyotning eng zarur tarmoqlariga jalb etishdir. Keyingi bosqich qo’shma korxonaning qanday bo’lishligi, faoliyat darajasi, mahsuloti, iqtisodiy ko’rsatkichlari shu jihatdan foydaliligi aniqlanadi. Bunda siyosiy, ekologik jihatlari ham e’tiborga olinadi. Chet ellik sherik tanlashda uning o’rni, xalqaro imidji, ilg’orligi, rivojlanganlik darajasi, kafolatlanganligi, tashqi bozordagi o’rni aniqlanadi. Sherikning xo’jalik faoliyati har tomonlama

tahlil qilinadi va o’rganib chiqiladi. Tanlangan chet el firmasi mahsulotini raqobatga bardosh berish qobiliyatiga baho beriladi, o’tkazilgan marketing izlanishlari natijalariga asosan qo’shma korxona chet el qatnashchisi aniqlanadi. Niyatlar haqidagi bayonnoma respublikada va tanlangan chet ellik sherikning ma’lum bir sohada qo’shma korxona tuzishda tayyor ekanligini qayd etib, hamkorlikning asosiy shartlarini belgilaydi. Bo’lg’usi qo’shma korxonaning texnik-iqtisodiy jihatdan asoslash, uni tashkil qilayotgan tomonga yuklatiladi. U chet ellik sherik tomonidan o’rganilib chiqilgach, rozi bo’lganligi haqida yoki biror o’zgartirish kiritish haqidagi taklifi bildiriladi va har bir fikrga kelinadi. Qo’shma korxonani texnik jihatdan asoslashda uni samaradorlik darajasini aniqlash asosiy o’rinni egallaydi. Qo’shma korxonalarning iqtisodiy samaradorligini milliy iqtisodiyot nuqtayi nazaridan quyidagi formula yordamida aniqlanadi: bunda: E n – milliy iqtisodiyotning integral iqtisodiy samaradorligi; D t n – t- yilda milliy iqtisodiyot daromadi; Z t n – t-yilda milliy iqtisodiyot xarajatlari; Ye – diskontlashtirish koeffitsienti. U t-yilda hisobga olinadigan xarajat va tushumlarning hisoblanayotgan davrining birinchi yilidan uzoqlasha borgan sari qadrining pasayish darajasini aniqlaydi. Bunda Yeq0.1 qilib olish tavsiya etiladi. Agar E n <0 bo’lsa, bunday qo’shma korxonani tuzish foydasizdir. E n >0 bo’lgan taqdirda bunday qo’shma korxonani tuzish maqsadga muvofiqdir. Eq0 bo’lsa, u holda Ye ning miqdorini hisoblab chiqmoq lozim. Bo’lg’usi qo’shma korxonaning texnik-iqtisodiy jihatdan asoslari ta’sis va loyiha hujjatlarida o’z aksini topadi. Bular jumlasiga qo’shma korxonaning maqomi va faoliyat ko’rsatish shartlarini o’zida aks ettiruvchi bitim- shartnoma kiradi. Shartnomaning asosi qo’shma korxonaning Ustavidir. Unda «Ustav fondi» mablag’ hajmi, qatnashchilarning ulushi, tomonlar mas’uliyati, baxslarni hal qilish, nazorat-hisobot tartibi kabi masalalar o’z aksini topadi. Ustav fondiga bizning ulushimiz sifatida yer, suv, yer uchastkalari, tabiiy boyliklarimizdan foydalanish bahosi, huquqi, elektr energiyasi, tayyor infrastrukturalari bahosi va boshqalar kiritilishi mumkin. Umuman olganda ustav fondining miqdori qo’shma korxonaning loyihalashtirilgan quvvatiga erishish uchun va ish faoliyatini boshlash uchun zarur bo’lgan xarajatlarga asoslanib hisoblab chiqiladi. Ustav fondida qo’shma korxonalar-ning ulushi chegaralanmaydi. Ular o’z imkoniyatlariga ko’ra o’z baholarini oshirib borishlari mumkin. Shu ulush foydani taqsimlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Qo’shma korxonalarning hisob-kitob ishlari jahon standartlari asosida amalga oshiriladi. Moddiy-texnika ta’minoti har ikkala mamlakat bozori orqali amalga oshirilishi mumkin. Qo’shma korxonalar tovar va xizmatlarini sotishda (so’mda) ulgurji savdo orqali tashqi bozorda o’zlari yoki xorijiy tashkilotlar orqali xorijiy valutaga sotadilar. Bu ishlarni bajarilishida marketingni rahnamoligi sezilib turmog’i va ular ilmiy asosda marketing nuqtayi nazaridan boshqarilib turmog’i lozim. Bularning barchasi qo’shma korxonani ta’sis etish hujjatlarida aks ettiriladi va ular jamlanib hukumatga ruxsat olish uchun beriladi. Yuqori tashkilotlar

qo’shma korxona tuzish haqidagi taklifni ko’rib chiqar ekan, quyidagilarga alohida e’tibor beradilar: qo’shma korxonalarning milliy iqtisodiyot nuqtayi nazaridan samaradorligi; atrof-muhitga zararsizligi, yangi texnika, texnologiya va chet el ilg’or tajribasini kirib kelish imkoniyatlari, yangi ish joylari paydo bo’lishi, xorijiy valutani kelib tushish miqdori va imkoniyatlari, importni o’rnini bosish darajasi, ilgari ishlab chiqarilmagan tovarlarni ishlab chiqarilishi, qo’shma korxonani joylashishi ko’zda tutilgan nohiya hokimiyatining roziligi va hokazolar. Ko’rsatilgan ishlarga ijobiy javob olingach, bunday qo’shma korxona ro’yxatdan o’tadi va bu haqda matbuotda e’lon qilinadi. Qo’shma korxonaning faoliyat ko’rsatishini to’xtatish ham ta’sis etish hujjatlarida, ustavda va shartnomalarda aks ettiriladi. Qo’shma korxonaning faoliyati to’xtatilsa yoki uning chet ellik sherigi a’zolikdan chiqmoqchi bo’lsa, uning badali pul yoki tovar shaklida, shartnomada ko’rsatilganidek, qaytarib beriladi. Tayanch so’zlar: investitsiya, qimmatli qog’ozlar, moliyaviy va real investitsiya, bevosita va portfelli investitsiyalar, investitsiyani jalb qilish, investitsion muhit, investitsion loyiha, investitsion loyihani baholash, investitsiya obyekti va subyekti, BERI indeksi, qo’shma korxonalar, qo’shma korxona samaradorligi, daromadlarni aniqlash.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishyo’lida”. – T.: O’zbekiston, 1995. 2. I.A. Karimov. “O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xosyo’li”. – T.: O’zbekiston, 1996. 3. J.J. Jalolov. Marketing. O’quv qo’llanma. – T.: 1999. 4. B.Yu. Xodiyev, A.A. Qobulov, S.T. Ishmurodov, M.O. Xadayev, M.S. Yusupov, Sh.A. Meliboyev. «Kichik tadbirkorlikda marketing» (o’quv-amaliy qo’llanma) –T.: YEH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi, 2004.

Похожие

Investitsiyalar hisobi

Xizmatlar marketingi

Agrosanoat marketingi

Bank marketingi

Sanoat marketingi