logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Agrosanoat marketingi

Agrosanoat marketingi

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

124 KB
Скачать
Agrosanoat marketingi Reja: 1. Agrosanoat marketingining xususiyatlari va funksiyalari 2. Agrosanoat marketingining axborot tizimi 3. Agrosanoat marketingining rejalashtirish va boshqarish tizimi 4. Agrosanoat kompleksida marketing faoliyatini tashkil etish 5. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida talab 6. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida tovar taklifi 7. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida narxning shakllanish xususiyatlari Agrosanoat marketingining xususiyatlari va funksiyalari Agromarketing sanoat, tijorat, bank va boshqa marketing turlaridan farq qiladi. Bu qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Natijalarning tabiiy sharoitlarga bog`liqligi, tovarning roli va ahamiyati, mulkchilik shakllarining turlichaligi, ish davri va ishlab chiqarish davrining bir-biriga mos kelmasligi, ishlab chiqarish va mahsulot olishning mavsumiyligi, xo`jalik yuritishning tashkiliy shakllari turlichaligi va ularning dialektikasi, tashqi iqtisodiy aloqalar, agrosanoat kompleksini va uning tarmoqlarini rivojlantirishda davlat organlarining ishtiroki kabilar shular jumlasidandir. Agrobiznes faoliyatida tabiiy va iqtisodiy jarayonlar birlashib ketadi va ishlab chiqarish hamda marketingni tashkil qilish uchun alohida sharoitlar yaratadi. Birinchi xususiyat - agromarketing xizmati birinchi hayotiy zarurat tovari bilan ish ko`radi, tegishlicha o`z vaqtida kerakli hajm va assortimentda, iste’molchilarning yoshi, jinsi, milliy an’analari, sog`lig`ining holatini hisobga olgan holda ularning ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish lozim bo`ladi. Odatda bu yerda tovar tez buziladigandir, shuning uchun yetkazib berishning tezkorligi, maqsadga muvofiq qadoqlash, joylash, servis va estetik xizmat zarur bo`ladi. Ikkinchi xususiyat - ish davri va ishlab chiqarish davrining bir-biriga mos kelmasligi. Masalan, o`simlik mahsulotlarini yiliga bir-ikki marta olishadi, ish davri esa butun yil davomida bo`ladi. Shu munosabat bilan marketing bo`yicha mutaxassislar iste’molchilarning talabi dialektikasini bashorat qila olishlari, uni qondirish tendensiyalarini, bozor konyunkturasini yaxshi bilishlari zarur, chunki agromarketingning samaradorligi shularga bog`liq. Bundan tashqari, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining mavsumiylik kabi xususiyati agromarketing shakllari va usullariga ta’sir etadi va uarni sanoat marketingilagi shakl va usullardan farqlaydi. Uchinchi xususiyat - qishloq xo`jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish ishlab chiqarshining asosiy voistasi bo`lgan yer, uning sifati va undan foydalanish intensivligi bilan chambarchas bog`langan. Shuningdek, chorvachilik tarmog`ini rivojlantirish ham yer bilan uzviy bog`langan. Bularning hammasi mahsulot hajmi, assortimenti va sifatini belgilab beradi, agromarketingga ma’lum o`ziga xoslik bag`ishlaydi. To`rtinchi xususiyat - ASKda yerga, ishlab chiqarish vositalariga, sotiladigan tovarga bo`lgan mulkchilik shaklining turlichaligidir. Bu ko`pjihatli raqobatni belgilab beradi. Bu raqobat faqat iste’molchilarning talabi va uni qondirish bilan boshqariladi. Strategiyalar va taktikalarning har xilligi, agromarketing shakllari va usullarini takomillashtirishga, ularni iste’molchilarning ehtiyojlari va manfaatlariga moslashtirishga urinishlar shundan kelib chiqadi. Sharoit yana shu bilan murakkablashadiki, O`zbekistonga ko`p oziq-ovqat mahsulotlari xorijdan keltiriladi. Shuning uchun mamlakatimizda marketing ta’minoti xorijiy firmalarniki bilan muvaffaqiyatli raqobat qila olishi lozim. Beshinchi xususiyat - marketingning boshqa turlariga qaraganda bu sohada agromarketing tizimini mustaqil tashkil qilish va mustaqil ravishda boshqarish, uning tez moslashuvchanligidir. Bu iste’molchi talabining xususiyatlari, tovarlarning bir xilligi bois qishloq xo`jalik mahsulotlari bozoridagi o`tkir raqobat, marketing tizimini davlat va boshqa direktiv qarorlarga tez moslashish zaruriyati bilan izohlanadi. Oltinchi xususiyat - boshqa sohalarga nisbatan ASKda marketing faoliyati fani va san’atining pastroq darajada ekanligidir, chunki hozirgi vaqtga qadar agromarketing haqidagi fan shakllanmagan va tegishlicha, uni amalga oshirish bo`yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar mavjud emas. Qishloq xo`jalik va agrosanoat tuzilmalarida marketing faoliyati bilan boshqaruv apparatining barcha xodimlari shug`ullanganda va unga ishlab chiqarish sohasining hamma xodimlari ko`maklashgandagina u samarali bo`lishi mumkin. Qoramolchilik korxonalarida, masalan, funksional marketing ta’siri ham korxona rahbari tomonidan, ham ferma mudiri tomonidan amalga oshiriladi. Marketing xizmati xodimlari va zootexniklar bilan birga, uni iqtisodchilar, texnologlar va boshqalar ham bajaradilar. Boshqaruv apparati mutaxassislari bilan bir vaqtda marketing funksiyalarini ishlab chiqarish sohasi xodimlari ham amalga oshiradilar. Ular zarur sifatdagi, o`rnatilgan assortimentdagi mahsulot ishlab chiqaradilar va iste’molchilarning talablarin o`z vaqtida qondirish uchun sharoit yaratadilar . Agrosanoat marketingining axborot tizimi Agromarketing tizimini boshqarish samaradorligi va agrobiznes sohasida qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining sifati ko`p jihatdan marketing axboroti tizimi aniq ishlashiga bog`liq. Bugungi bozorda muvaffaqiyatli raqobat olib borish uchun iste’molchilarning bugungi ehtiyojlarini bilishning o`zi yetarli emas. Ular ertaga nimani ma’qul ko`rishlarini bilish, ya’ni amalda axborotlarni boshqarish ham zarurdir. Agromarketing axborotlar hajmi kattaligi bilan birga, ko`p tomonlamalik va murakkabligi bilan ajralib turadi. To`g`ri qarorlar qabul qilish esa aynan zarur bo`lgan yoki foydali axborotni tanlash, uni sifatli tahlil qilish darajasiga bog`liq. Pirovardida buning hammasi marketing axboroti alohida tizimini ishlab chiqishni talab qiladi. Qarorlar qabul qilish mezoni bo`yicha agromarketing axborot tizimi uchta kichik tizimga bo`linadi: boshqaruv qarorlarini qabul qilish; reja qarorlarini qabul qilish; fundamental tadqiqotlar bo`yicha qarorlarni ta’minlash. Funksional mezonlar bo`yicha quyidagi kichik tizimlar ajratib ko`rsatiladi: ichki hiosbotdorlik, tashqi joriy agromarketing axborotini to`plash, agromarketing tadqiqotlari, agroromarketing axborotni tahlil qilish. Ichki hisobotdorlik kichik tizimi agromarketingni boshqaruvchilarni qishloq xo`jalik korxonasining faoliyati haqidagi, uning bo`linmalari va alohida xodimlarining faoliyati haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Tashqi joriy agromarketing axborotlarini to`plash kikchik tizimi tashqi marketing muhiti haqida joriy ma’lumot olish manbalari, usullari va vositalari majmuidan iborat. Agromarketing tadqiqotlari kichik tizimi tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qishloq xo`jalik korxonasi marketingini boshqaruvchilarga tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda zarur bo`lgan ma’lumotlar doirasini aniqlash, ularni to`plash, tahlil qilish va natijalar haqida hisobot uchun mo`ljallangan. Axborotlar to`plangandan keyin ular tahlil qilinadi. Axborot jadvallashtiriladi. Ularga ishlov berish uchun statistik (guruhlashtirish, indekslar va shu kabilar) yoki iqtisodiy-statistik usullar qo`llanilishi mumkin. Ko`p hollarda tegishli dasturlar bilan ta’minlangan EHMdan foydalaniladi. Agromarketing tadqiqotlarining yakunlovchi bosqichi olingan natijalar haqida hisobot taqdim etish va boqaruvchilarga tavsiyalar berish hisoblanadi. qoida tariqasida bu yozma ravishda amalga oshiriladi. Bunda tor kasbiy terminlarni qo`llashdan tiyilish yoki zarur bo`lganda terminologiyani belgilab olish zarur. Agromarketing tahlili kichik tizimi faoliyati agromarketing axborotni saqlash, qayta ishlash va tahlil qilishga qaratilgan elementlar yig`indisidan iborat. Bu kichik tizim faoliyat ko`rsatishining maqsadi tegishli qarorlar qabul qilish uchun agromarketingni boshqaruvchilarga ishlov berilgan, tizimlashtirilgan axborotlarni taqdim etish hisoblanadi. Tizimning asosiy elementlari ma’lumotlar banki, statistik protseduralar banki, modellar banki va agromarketing qarorlari qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimi hisoblanadi . Agrosanoat marketingining rejalashtirish va boshqarish tizimi Agromarketing tizimi o`z ichiga qishloq xo`jalik korxonalarini uning mahsulotlarini sotish bozorlari bilan bog`laydigan eng muhim bozor munosabatlari va axborot oqimlarini oladi. Agromarketingni boshqarishning asosiy maqsadi - marketing muhiti holati va shunga mos keladigan qishloq xo`jalik korxonasi marketing faoliyati tizimi o`rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashdir. Marketingni boshqarish jarayonida boshqaruvchi tizim sifatida qishloq xo`jalik korxonasi rahbariyati va uning marketing xizmati namoyon bo`ladi. «Agromarketingni boshqarish» va «agromarketing xizmatini boshqarish» tushunchalarini adashtirib yubormaslik lozim. Birinchisi nazarda tutilganda korxonaning bozor faoliyatini amalga oshirish va uning asosiy maqsadiga erishishni samarali amalga oshirishga yo`naltirilgan strategik va taktik xususiyatdagi choralar kompleksi tushuniladi. Eng keng ma’noda rejalashtirish maqsadlarni va ularga erishish yo`llarini belgilab olishning boshqaruv jarayoni sifatida tushuniladi. Maqsadlar qo`yish istiqbollarining uzoqligi va subyektlar darajasiga qarab, strategik va joriy rejalashtirishni ajratib ko`rsatish mumkin. Strategik rejalashtirish, qoida tariqasida, qishloq xo`jalik korxonasining ustvor yo`nalishi hisoblanadi. U boshqaruvchilarga boshqaruv faoliyatining to`rtta asosiy yo`nalishi bo`yicha maqsadlar tizimini belgilab olishga yordam beradigan vosita sifatida namoyon bo`ladi. Bu yo`nalishlar quyidagilardan iborat: resurlarni taqsimlash, tashqi muhitga moslashish, korxona xodimlari va bo`linmalarining faoliyatini ichki muvofiqlashtirish, takiliy strategik oldindan ko`ra bilish. Joriy rejalashtirish strategik maqsadlarga mos keladigan va ularga erishilishiga ko`maklashadigan qisqa muddatli maqsadlar tizimi, shuningdek, qishloq xo`jalik korxonasi faoliyatining taktikasini ishlab chiqish jarayonidan iborat. Strategik reja qishloq xo`jalik korxonasiga ham o`z xodimlari ko`z o`ngida, ham atrof muhit nuqtai nazaridan o`zining individualligini amalga oshirishga imkon beradi. Qo`yilgan maqsadlarga erishish hamma xodimlarni va turli funksional strukturalarni birlashtiradi, ularning kuch-g`ayratlari ahamiyatin ta’kidlab ko`rsatadi. Reja ular faoliyatini muvofiqlashtiradi, resurslarni eng maqbul darajada taqsimlashga imkon beradi. Strategik rejalashtirish korxonani kutilmagan o`zgarishlarga tayyorlaydi, bunday o`zgarishlarni oldindan ko`rishga va muvofiqlashtiruvchi choralarning standart to`plamini ishlab chiqishga imkon beradi. ASKning barcha maqsadlari real va erishila oladigan bo`lishi kerak. Real bo`lmagan maqsadlar qo`yilishi butun boshqaruv tizimi buzilishiga olib keladi. Bu esa juda og`ir salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari maqsadlar ahamiyatiga ko`ra ketma- ketlikda (uzoq muddatli, o`rta muddatli, qisqa muddatli) joylashtirilishi va aniq ifodalangan bo`lishi kerak. Agromarketing tizimi doirasida o`tkaziladigan tadbirlar tizimi ko`p sarflar talab qilishi mumkin. Strategiyani ishlab chiqish davomida boshqaruvchilar bu xarajatlar hajmini aniqlab olishlari lozim. Shunday qilib agromarketing budjetini ishlab chqish ma’lum ma’noda konkret agromarketing strategiyasini o`tkazishning foydasi va zararlarini bashorat qilishni o`z ichiga oladi. Agromarketing strategiyasini shakllantirishdagi vaqtinchalik jihat uni faoli tatbiq etish bo`yicha qarorlar qabul qilishda ro`yobga chiqadi. qishloq xo`jalik korxonasining rahbariyati vaziyat tahlili o`tkaza turib, rejalashtirilgan harakatlarni boshlash uchun tashqi muhit qay darajada qulay ekanligini aniq bilishi zarur. Agar u ishlab chiqilgan rejalarga to`la mos kelmasa (masalan kelgusida iqtisodiy pasayish bashorat qilinayotgan bo`lsa), qulay holat qachon yuzaga kelishini aniqlash zarur bo`ladi. Bundan tashqari asosiy agromarketing tadbirlarini o`tkazish ketma-ketligi va muddatlarini aniqlab olish zarur . Agrosanoat kompleksida marketing faoliyatini tashkil etish Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari kabi, qishloq xo`jaligi ham bozor iqtisodiyotining barcha atributlarini, jumladan, marketingni o`zlashtirgan holda bozorga kirib bormoqda. Agromarketing xususiyatlari agrobiznes tizimidagi xususiyatlar, talab va taklif xususiyatlari, shuningdek, agrooziq-ovqat majmuidagi narxlar bilan belgilanadi . O`zbekiston Respublikasida agrobiznes majmuining negizini aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari va sanoatning ko`plab tarmoqlari uchun xomashyo ishlab chiqaradigan qishloq xo`jaligi tashkil qiladi. garchi ularning har biri mustaqil ahamiyatga ega bo`lsada, qolgan sohalar asosan qishloq xo`jaligiga xizmat ko`rsatadi. Resurslar sohasiga qishloq xo`jaligini texnika, yem-xashak, urug`lik, o`g`itlar, o`simliklar va chorva mollarini himoya qilishning kimyoviy vositalari va ishlab chiqarishning boshqa moddiy omillari bilan ta’minlaydigan tarmoqlar kiradi. Bu qatorga qishloq xo`jaligi (boshqa barcha tarmoqlar kabi) ularsiz faoliyat ko`rsata olmaydigan kredit muassasalari ham kiradi. Ushbu soha qishloq xo`jaligi resurslar bozorini shakllantiradi, uning texnik va texnologik darajasini belgilab beradi, narx va kreditlash shartlari orqali qishloq xo`jaligi xarajatlari miqdoriga ta’sir ko`rsatadi. Agroservis sohasi keng doiradagi faoliyat turlarini o`z ichiga oladi: qishloq xo`jaligi korxonalarini ijara va lizing shartlarida texnika bilan ta’minlash, qishloq xo`jaligi texnikasini ta’mirlash va ehtiyot qismlar bilan ta’minlash, meliorativ ishlar, agrokimyo, ilmiy tadqiqotlar va yangi texnologiyalar joriy qilish, boshqaruv, qishloq xo`jaligi korxonalari faoliyatini muvofiqlashtirish, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash. Bu soha majmua va uning alohida tarmoqlari faoliyatini yaxshilashni ta’minlaydi. Agroservis sohasiga kiradigan davlat strukturalari va xususiy strukturalar bozor munosabatlarining chuqurlashuvi bilan tobora muhim ahamiyat kasb etadi. Agrobiznes marketing sohasi qishloq xo`jaligi mahsulotlarining daladan (fermer xo`jaliklaridan) iste’molchigacha harakatlanishini, ya’ni mahsulot to`plash, saqlash, qayta ishlash va sotishni ta’minlaydigan barcha tarmoqlarni o`z ichiga oladi. Ushbu sohada davlat va aholining qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojlari aniqlanadi, chunki u bozor iqtisodiyotining uchta savoliga javob beradi: «Nima ishlab chiqarish kerak?». «Qancha ishlab chiqarish kerak?». «Qanday narxda sotish kerak?». Uning tarkibiga ulgurji va chakana savdo korxonalari, omborxonalar, tayyorlov korxonalari, qayta ishlash korxonalari, birjalar, kimoshdi savdolari va h.k. kiradi. Marketing sohasining roli juda katta bo`lib, bozor tomon harakatlanish bilan yanada o`sishda davom etadi. Pirovard natijada u agrobiznesning boshqa sohalari orasida birlamchi ahamiyatga ega bo`ladi. Masalan, AQShda agrosanoat majmuining yakuniy mahsulot strukturasida marketing sohasiga uning qiymati 75%i, Rossiya Federatsiyasida esa - atigi 25% atrofida kiradi. Agrosanoat majmuida bozorlar xususiyatlari bu majmuani tashkil qiluvchi barcha sohalarda namoyon bo`ladi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bozor vaziyatiga, fermerlar xulq-atvoriga, agrar bozor va turdosh tarmoqlar faoliyat yuritishiga ta’sir ko`rsatadgan bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat . 1. Ishlab chiqarish-iqtisodiy jarayonlarning tabiiy-biologik jarayonlar bilan chatishib ketishi. O`simliklar va chorva mollari rivojlanishining tabiiy qonunlari mavjud bo`lib, ularni hisobga olish obyektiv zarurat sanaladi. Aks holda boshqa barcha ishlab chiqarish-iqtisodiy resurslar samaradorligining pasayishi muqarrar. Shu sababli tabiiy-biologik omil texnologiyalar tanlash va ishlab chiqarish samaradorligini aniqlashda asosiy hisoblanadi. qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish majmui, mashinalar to`plami, o`simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari, o`g`itlar, mehnatni tashkil qilish unga moslashib oladi. Ushbu, bir qaraganda, elementar haqiqat sobiq ma’muriy-buyruqbozlik tizimida ko`pichna e’tiborga ham olinmagan. Ma’muriy tartibda, aksariyat hollarda ob-havo sharoitlarini hisobga olmasdan, ekin ekish muddatlari belgilangan, ekin maydonlari strukturasi majburan ko`rsatilgan, nima ekish kerakligi buyruq tartibida belgilangan (masalan, butun respublika bo`ylab paxta maydonlari), yem-xashak bazasi sust bo`lgan holda ulkan chorvadorlik komplekslari barpo etilgan, hamma joyda melioratsiya amalga oshirilgan. Tabiiy-biologik omillarni pisand qilmaslik sobiq SSSRda qishloq xo`jaligini inqirozli holatda ushlab turgan. Ish shunga borib yetdiki, bepoyon ekin maydonlariga ega bo`lgan mamlakat chet eldan bug`doy xarid qilishga majbur bo`ldi. Qishloq xo`jaligining atrof-muhit bilan aloqasi qalinligi, turpoq va tabiiy-iqlim sharoitlari xilma-xilligi qishloq xo`jaligidagi mehnatning o`ziga xos, ijodiy xarakterini belgilab beradi. Bu yerda amalda mehnatni boshqaruv va ijrochi turlarga taqsimlash o`ringa ega emas, chunki bitta xodim timsolida tadbirkor-xo`jayin, boshqaruvchi-menejer va ishchi-ijrochining birlashuvi eng samarali hisoblanadi. Aynan shu sababli rivojlangan mamlakatlarda fermer xo`jaliklari rivoj topgan. Qishloq xo`jaligi xodimlarining aytib o`tilgan xislatlari aynan oila xo`jaligida yg`unlashadi. 2. Qishloq xo`jaligining mavsumiyligi uning tabiiy xususiyati hisoblanadi . Ishchi kuchi va texnikadan, ko`plab moddiy resurslardan bir tekisda foydalanilmaslikni, shuningdek, daromadlarning bir tekisda kelib tushmasligi mavsumiylik bilan belgilanadi. Qishloq xo`jaligida o`zgaruvchan kapital bilan taqqoslaganda doimiy kapitalning, o`zgaruvchan xarajatlar bilan taqqoslaganda doimiy xarajatlarning ulushi yuqori bo`ladi. Qishloq xo`jaligida mavsumiylikning yorqin ifodalanishi va ishlab chiqarish siklining uzunligi tufayli kreditlarga ehtiyoj kattadir. 3.Ishlab chiqarish siklining uzunligi. O`simliklar va chorva mollarining nisbatan sekin o`sishi qishloq xo`jaligiga xos bo`lgan xususiyat hisoblanadi. Amalda bu jarayonni tezlatish, ishlab chiqaruvchilarning tabiiy imkoniyatlari bilan taqqoslaganda buzoqlar, qo`zichoqlar sonini oshirishning imkoni yo`q. Shu sababli bozordagi vaziyatdan qat’i nazar qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida tovar taklifi hajmini qisqa vaqt ichida qisqartirib yoki oshirib bo`lmaydi. 4.Ob-havo sharoitlariga nisbatan beqarorlik Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi ob-havo sharoitlariga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lib, insoniyat uni boshqarishni hali o`rganib olgani yo`q. Shu sababli bu yerda bozorda taklif etilayotgan qishloq xo`jaligi mahsulotlari hajmining, tabiiyki, daromad va foydalilikning o`zgarib turishi muqarrarligi bilan belgilanadigan yalpi hosil va hosildorlik o`zgarib turishi muqarrar. To`g`ri, bozor mexanizmi bu o`zgarishlarga qarshi ma’lum bir himoya ishlab chiqadi. Bugungi kunda birja maklerlari qishloq xo`jaligi daromadlari beqarorligi riskini o`z zimmasiga olmoqda, davlat xarid tizimi, kontraktatsiya shartnomalar tizimi, fermerlarni qo`llab-quvvatlash tizimi mavjud. Biroq bu himoya, qoidaga ko`ra, tabiiy omillarga to`liq bog`liq bo`lmaslik uchun yetarli emas. Bundan tashqari, oxirgi yillarda ayrim sabablarga ko`ra qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash biroz susaygan . 5.Yerlar unumdorligidagi tafovutlar. Yerlar unumdorligi mintaqalar va hattoki alohida xo`jaliklar bo`yicha ham jiddiy farqlanishi mumkin. Shu sababdan bir xil mehnat xarajatlari va nazorat turli uchastkalarda turlicha moliyaviy natijalar beradi. yer rentasi va daromadlarni tartibga solish, ayrim mintaqalarni boshqa mintaqalar bilan taqqoslaganda dotatsiyalash muammosi paydo bo`ladi. Ko`rsatilgan xususiyatlar marketing majmuining barcha elementlari bo`yicha agrobiznesda marketing faoliyatini tashkil qilishda hisobga olinishi lozim. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozori erkin raqobat bozori hisoblanadi. Ushbu bozorda mustaqil sotuvchilar soni juda ko`p, demak, narx avtomatik ravishda o`rtacha darajada belgilanadi va unga alohida sotuvchilar ta’sir ko`rsata olmaydi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari deyarli bir xil va standart bo`ladi. Shu sababli ishlab chiqaruvchi o`z tovarini reklama qilishda chegaralangan, u faqat o`zining mahsulotigagina xos bo`lgan xislatlarni ajratib ko`rsatishi qiyin. Masalan, barcha boshoqli donlar standart, hech qanday o`ziga xos xususiyatlar siz bo`lishi lozim. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida nisbatan kichik ishlab chiqaruvchilar soni ko`p, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari pasayib, raqobatbardoshlik aynan katta quvvatlar ishlab chiqarish hisobiga ortadigan miqyos samarasi yo`q. Shunday ekan, ushbu bozorda kiruvchi to`siqlar yo`q va unga kirib borish nisbatan oson. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida texnologiyalarga patentlar ham yo`q bo`lib, bu ham ushbu bozorga kirib borishni yengillashtiradi. Ta’kidlash joizki, ushbu bozorga xos bo`lgan xususiyatlardan biri sezilarli darajada davlat tomonidan tartibga solish hisoblanadi (dotatsiyalar, moliya-kredit siyosati, imtiyozli soliqlar, elektr energiyasi, yoqilg`i-moylash materiallariga imtiyozli narxlar va h.k.). Bularning barchasi bozor narxiga ta’sir etib, uni talab va taklif nisbatiga to`liq bog`liq qilib qo`ymaydi, ya’ni ushbu bozorning faoliyat mexanizmi biroz o`zgargan. Bunday xulosaga kelishga shu ham sabab bo`ladiki, qishloq xo`jaligi mahsulotlari shlab chiqaruvchilar va qayta ishlash korxonalari o`rtasida ko`p hollarda to`g`ridan-to`g`ri uzoq muddatli bitimlar tuziladi. Bunday holatlarda fermer xo`jaliklari umuman bozor talablariga emas, balki muayyan hamkorlarning talablariga yo`naltiriladi. Agar qishloq xo`jaligi asosiy resursi - yer bozori (davlat tomonidan tartibga solish obyekti sanalishi tufayli) juda chegaralangan ekanligini hisobga oladigan bo`lsak, ushbu bozorning o`ziga xosligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Agrobiznes resurslari sohasida faoliyat ko`rsatuvchi bozorlar ham o`ziga xosdir. Bu yerda uchta eng yirik tarmoq ajratib ko`rsatiladi: qishloq xo`jaligi mashinasozligi, o`simliklarni himoya qilish kimyoviy vositalari va o`g`itlar ishlab chiqarish, yem-xashak ishlab chiqarish. Bu tarmoqlar oligopol struktura bilan, ya’ni bozorda bir neta yirik firmaning ustunlik qilishi bilan tavsiflanadi. Oligopol bozor uchun bu firmalar harakatlarini muvofiqlashtirish odatiy holat hisoblanadi, chunki ular o`rtasida raqobat unchalik kuchli bo`lmaydi, demak, monopollashuvga intilish yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Bu yerda tabiiy texnologik monopoliya, narxlar ustidan o`zaro nazorat, demak, shartnoma narxlari belgilash imkoniyati mavjud. Shunday qilib, raqobat kuchli bo`lgan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bozor hamkori, yarim-monopol tarmoqlar mahsuloti iste’molchisi hisoblanadi. Bu qarama- qarshilik fermerlarni tengsiz bozor sharoitlariga qo`yib, bunda ularning ta’minotchilari mahsulot narxini oshirishi mumkin, ular esa bunday qila olmaydi, chunki qishloq xo`jaligi mahsulotlarini raqobat narxidan qimmatga sota olmaydi. Ushbu holatda narx pariteti muammosi vujudga keladi. Agrobiznes marketing sohasi nafaqat tarkibi va funksiyalari bo`yicha, balki bozor tavsifnomalari nuqtai nazaridan ham bir xil emas. Marketing sohasi ichida bozorlarning to`rt xil turini ajratib ko`rsatish mumkin . Birinchi tur - xomashyo oziq-ovqat tovarlari bozori tegirmonchilik, yorma ishlab chiqarish, shakar ishlab chiqarish tarmoqlari va h.k. uchun asosiy hisoblanadi. Ularga xos bo`lgan jihatlar mahsulotning nisbatan bir xilligi, standartashtirish darajasining yuqoriligi, tovarlarning yirik partiyalab sotilishi hisoblanadi. Bu yerda marketing faoliyatining ma’lum bir: alohida firmalar uchun reklamada, narx shakllanishida, raqobat kurashining cheklanganligida murakkabliklar mavjud. Ikkinchi tur - qayta ishlash darajasi yuqori bo`lgan oziq-ovqat tovarlari bozori. Bu yerda mahsulot bir xilda emas, assortiment juda keng (tamaki mahsulotlari, qandolat mahsulotlari, konserva, kolbasa mahsulotlari va h.k.). Bu tovarlar guruhlari hajmi doimiy ravishda o`sib bormoqda. Mahsulotning navlar, sifat, iste’molda bir-birining o`rnini bosa olish bo`yicha bir xil emasligi kuchli raqobatni va narxlardagi nisbatan kichik variatsiyani yuzaga keltiradi. Bu yerda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi va sotuvchi har bir firma ajralib turishga, o`z mahsuloti uchun qandaydir alohida xislatlar baxsh etishga harakat qiladi, faol reklama amalga oshiradi, tovar o`rovi va bezalishini takomillashtiradi va xilma- xil qiladi, tovarlarni ilgari surish va tovar harakatlanishi turli yo`llarini izlab topadi. Bunday bozorga kirish to`siqlari juda yuqori. «Miqyos samarasi», foydalaniladigan texnologiyalarga patentlar, mahsulotni sertifikatlash, ommaviy reklama katta rol o`ynaydi. Bunday bozorga kirib borish juda qiyin. Faqat reklama xarajatlarining o`zi ba’zida mahsulot qiymatining 20%ini tashkil qilishi mumkin. bunday bozorlarda marketing faoliyati juda qizg`in . Uchinchi tur - qayta ishlash darajasi past bo`lgan, nisbatan bir xil turdagi mahsulotlar bozori (yangi va sovutilgan go`sht, sut, sut mahsulotlari va h.k.). Bu yerda shuni ta’kidlash joizki, qayta ishlash darajasi qanchalik past bo`lsa, mahsulotni differensiatsiyalash imkoniyati, reklamani qizg`inligi shunchalik past bo`ladi. Biroq ushbu bozorga kirish to`siqlari baland emas, narx shakllanishi raqobatga yaqin asosda amalga oshiriladi. To`rtinchi tur - oziq-ovqat servisi bozori. U umumiy ovqatlanishning barcha shaklarini - kichik bufetlardan tortib nufuzli restoranlargacha qamrab oladi. Ushbu bozor juda ham o`ziga xos va bir xil emas hisoblanadi. Unda reklama va monopolizatsiya darajasi turlicha, narx shakllanishi erkin narxdan monopol narxgcha variantlarda bo`ladigan bir nechta quyiguruhlarni ajratib ko`rsati mumkin. Oziq-ovqat bozorining yana bir xususiyati - uning bir nechta pog`onasi mavjudligidir. U mahalliy (non va non mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari), mintaqaviy (go`sht mahsulotlari, meva-sabzavotlar), milliy (konservalar, import oziq-ovqatlar) bo`lishi mumkin. Buni shu bilan izohlash mumkinki, oziq-ovqat tovarlarining aksariyati tez buziladigan mahsulotlar qatoriga kiradi. Biroq bugungi kunda tobora ko`p sonli mahsulotlar ixtisoslashgan transport vositalari, sovutgich va muzlatgichlar, yangicha qayta ishlash texnologiyalaridan foydalanish hisobiga o`z bozorlari chegaralarini kengaytirmoqda. Masalan, hozirgi paytda yangi sutning ayrim turlari o`z xususiyatlarini bir necha oy davomida saqlab turishi mumkin . Bozor darajasini hisobga olish marketologlar uchun firma faoliyatini boshqarish va marketingni rejalashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, u yoki bu bozor darajasini hisobga olgan holda magazinning muvaffaqiyatli joylashuvi reklama xarajatlari va tovarlarni bozorga chiqarish xarajatlarini sezilarli qisqartirishi mumkin. Oziq-ovqat tovarlari bozorlarini tavsiflashda shuni qayd etish kerakki, bu bozor asosan nisbatan kichik sonli firmalar va mahsulot differensiatsiyasi yuqori bo`lgan monopolistik raqobatli bozor hisoblanadi. Narxga oid raqobat bilan bir qatorda ushbu bozorda narxga oid bo`lmagan raqobat katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, qayta ishlovchilar, xarid firmalari vositachilarining fermerlarga ta’siri fermerlarning iste’molchilardan uzoqlashishi va chuqurroq qayta ishlash kanallarini rivojlantirish hisobiga tobora ortmoqda. Natijada dastlabki shartnomalar tizimi, kontraktatsiya tizimi fermerlar xulq-atvorini tartibga solishdan tashqari ularning daromadlarini chegaralaydi ham. Bu tizimlar fermerlarni xaridorlarning shartlarini qabul qilshga majbur qiladi, ya’ni bozor erkinligini chegaralaydi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida talab Agrobiznesda marketing funksiyalarini amalga oshirish va avvalo, bozorni o`rganish, uni bashorat qilish, marketingni strategik va taktik rejalashtirish, talabni shakllantirish va sotuvni rag`batlantirish sezilarli darajada qishloq xo`jaligi mahsulotlariga talab xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Agrosanoat majmui va butun agrobiznes uchun oziq-ovqat mahsulotlariga talab yakuniy hisoblanadi. Aynan u qishloq xo`jaligi mahsulotlariga talabni, u orqali esa qishloq xo`jaligi uchun resurslarga bo`lgan talabni belgilab beradi. Bu yerda o`zaro aloqalar ko`zga tashlanadigan zanjirini tuzish mumkin. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlariga talab xaridorlarning chakana ulgurji savdodagi, oziq-ovqat sanoatidagi talabni shakllantiradigan savdodagi va umumiy ovqatlanish korxonalaridagi talabini shakllantiradi. Chorvadorlik mahsulotlariga talab yem-xashakka talabni shakllantiradi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlariga talabni belgilab beradigan omillar boshqa tovarlarga talab omillari bilan deyarli mos keladi. Biroq ularning muhimlik va ustuvorlik darajasi o`ziga xosdir. Asosiy, eng muhim omil ushbu tovar narxi hisoblanadi. Ikkinchi o`rinda xaridorning pul daromadlari turadi. Agar gap individual talab haqida boradigan bo`lsa, bu individual daromad, agar umumiy talab haqida ketadigan bo`lsa, bu umumiy yoki o`rtacha daromaddir. Shundan keyin iste’molchilar didi va hoxish-istaklari, milliy va diniy urf-odatlar (ayrim odamlar grechkani yoqtirmaydi, musulmonlar cho`chqa go`shti yemaydi va h.k.) kabi omillar turadi. Muhimlik darajasi bo`yicha keyingi o`rinlarda iste’molchi oilasining hajmi va tarkibi, turmush tarzikabi omillar turadi. Masalan, farzandi bor oilalar o`zlari ovqat pishiradi, mahsulot sifati va ratsionini kuzatib boradi. Yosh va yolg`iz yashaydigan odamlar va yosh oilalar iste’mol qilishga tayyor bo`lgan mahsulotlar, konservalangan mahsulotlar iste’mol qilishni afzal ko`radi. Bir paytlar ko`pchilik hatto qishloqlarda ham) turli yemakxonalarda ovqatlanishni afzal ko`rgan va ushbu bozor sektorining ulushi juda yuqori bo`lgan. Bugungi kunda bu "moda" o`tib ketdi va iste’mol kooperatsiyasida umumiy ovqatlanish deyarli tugatildi. To`g`ri, bu yerda nafaqat turmush tarzi va «moda», balki qishloq aholisi daromadlarining pasayishi va umumiy ovqatlanish mahsulotlari narxining o`sishi ham ta’sir ko`rsatadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning muhim omillari bir-birini almashtira oladigan va bir-birini to`ldiradigan tovarlar hisoblanadi. Masalan, «Rama» margarini va moyi bugungi kunda oziq-ovqat mahsulotlari bozorida raqobat qiladi. Ulardan birining narxi o`sishi bilan xaridorlar tomonidan moyning o`rinbosari sifatida ko`rib chiqiladigan ikkinchi tovarga talab ortadi. Juftlikda iste’mol qilinadigan tovarlar (choy va shakar, baliq va o`simlik moyi va h.k.) bir-birini to`ldirib turadigan mahsulotlar hisoblanadi. Shu sababli ularga talab kompleksli hisoblanadi. Ulardan biriga talabning ortishi ikkinchisiga ham talabni oshiradi. Ulardan birining narxi va ikkinchisiga talab o`rtasida qaytuvchan loqa mavjud . Shundy holatlar bo`ladiki, oziq-ovqat mahsulotlariga talabning eng muhim omiliga iste’molchilar kutayotgan natijalar aylanadi. Qoidaga ko`ra, ular ajiotaj talabni yuzaga keltiradi. Bu omil ayniqsa, siyosiy yoki iqtisodiy beqarorlik davrida, shuningdek, iinyalsiya vaqtida namoyon bo`ladi. Masalan, 1990 yil sobiq SSSR hukumatining chakana narxlarni oshirish haqidagi va’dasi tez orada magazinlar peshtaxtasining bo`shab qolishiga olib keldi; 1997 yil e’lon qilingan pul denominatsiyasi 1198 yilning 1 yanvaridan boshlab narx o`sishini kutishga olib keldi va yana odamlar qoplab shakar, qutilab makaron xarid qila boshladi; 1998 yilning avgustida rublning kursi keskin tushib ketishi yana uzoq muddat saqlanadigan oziq-ovqat tovarlariga ajiotaj talabni yuaga keltirdi. Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning ancha kuchli omili bu tovarlar iste’molining erishilgan natijasi hisoblanadi. agar odamlar qaysidir mahsulotni belgilangan miqdorda iste’mol qiladigan bo`lsa, ularni bu mahsulotni kamroq yoki ko`proq hajmda sotib olishga majbur qilish qiyin. Umuman olganda qayd etish mumkinki, oziq-ovqat mahsulotlariga talab bu - ko`p sonli alohida, mustaqil shaxslarning talabi va shu sababli u monopollashtirilishi mumkin emas. U, qoidaga ko`ra, an’anaviy va barqaror sanaladi. Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning daromadga bog`liqligi (moslashuvchanligi) ijobiydir. U XIX asrda nemis olimi Engel tomonidan tadqiq etilgan va tavsiflangan. Engel qonunlaridan biriga ko`ra, daromadlar o`sishi bilan ularning ovqatlanishga sarflanadigan ulushi pasayadi. Boshqacha qilib aytganda, daromadlarning o`sishi bilan oziq-ovqat mahsulotlariga talab moslashuvchanligi pasayadi. Daromadlarning o`sishi bilan bir paytda nooziq-ovqat tovarlariga xarajatlar ulushi ham o`sadi, daromadlarning kelusi o`sishida esa - nufuli tovarlar, zeb-ziynatlarga xarajatlar ulushi ortadi. Bu qonun shunchalik aniq namoyon bo`ladiki, Engel aholining turmush tarzini xarajatlar umumiy miqdorida ovqatlanish xarajatlari ulushi bo`yicha baholashni taklif etdi. bu ulush qanchalik kichik bo`lsa, turmush darajasi shunchalik yuqori bo`ladi va aksincha. Masalan, hozirgi paytda AQShda ovqatlanish xarajatlari ulushi 13% atrofida, Rossiya Federatsiyasida - 50%dan sal ortiq, Hindistonda esa - 70%ni tashkil qiladi. Demak, Engelga ko`ra, Hindistonda turmush darajasi AQShdagidan ko`ra 5,4 baravar past . Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning narxga bog`liqligi (moslashuvchanligi) nisbatan past. Qimmatbaho, tansiq tovarlar bo`yicha u yuqori, birlamchi zarurat tovarlari bo`yicha esa nolga yaqin. Bu yerda mahsulotlarning bir-birini almashtira olish darajasini ham hisobga olish kerak - u qanchalik yuqori bo`lsa, ushbu tovarga talab shunchalik moslashuvchan bo`ladi. Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning narx moslashuvchanligiga ta’sir etuvchi keyingi omil iste’molchining umumiy xarajatlarida ushbu mahsulot xarajatlarining salmog`i hisoblanadi. U qanchalik yuqori bo`lsa, moslashuvchanlik ham shunchalik yuqori bo`ladi. Masalan, qimmatbaho go`sht narxining o`sishi uning iste’moli sezilarli pasayishiga olib keladi, oila budjetida kichik ulushga ega bo`lgan arzon mahsulotlarning qimmatlashuvi esa uning iste’molini deyarli o`zgartirmaydi. Oziq-ovqat mahsulotlariga talab xususiyati narxlar o`zgarishiga iste’molchilar reaksiyasining kechikishi hisoblanadi. Bu talabning konservativligi shunda namoyon bo`ladiki, odatiy tovar narxi oshirilgandan keyin ham xaridorlar to`g`ri keladigan boshqa tovar topmaguncha uni avvalgi hajmda xarid qilishda davom etadi. Bu xususiyat firmaning moliyaviy holatini yaxshilash uchun vaqti-vaqti bilan narxni oshirish maqsadida marketologlar tomonidan o`zlashtirib olinishi mumkin. faqat bu vaqt davrini aniq topish kerak, xolos. Umuman olganda oziq-ovqat mahsulotlariga talab narxga moslashuvchanligi koeffitsiyentlari go`sht, tuxum, moy, meva va sabzavotlar bo`yicha ijobiy va non, kartoshka, shakar va margarin bo`yicha salbiydir. Va oxirgisi. Shuni doimo yodda tutish kerakki, oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyoj hayot uchun birlamchi ahamiyatga ega bo`lgan ehtiyojlar qatoriga kiradi. Ochlik odamlarni oldindan aytib bo`lmaydigan tarzda harakat qilishga majbur qilishi mumkin. Shu sababli agrobiznes, agromarketing doimo davlatning nigohlari ostida bo`lishi lozim. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida tovar taklifi Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining o`ziga xos xususiyatlari oziq-ovqat tovarlarining tovar taklifi xarakterida aks etadi. Oziq-ovqat mahsulotlari tovar taklifiga ta’sir ko`rsatuvchi asosiy omil narx hisoblanadi. xarid narxlarining ortishi bilan ishlab chiqarish hajmi ham o`sadi, chakana narxlarning o`sishi esa bozorga yetkazib berish hajmining ortishiga olib keladi. Buning eng yorqin namunasi sobiq SSSR hukumatining 1953-1958 yillarda amalga oshirgan choralari hisoblanadi. O`shanda qishloq xo`jaligi mahsulotlari xarid narxlari oshirilgan va natijada ko`rsatilgan besh yillikda deyarli barcha qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 1,7- 2,2 baravar o`sdi. Tovar taklifi o`zgarishining narxlar o`zgarishiga tez javob qaytarishi moslashuvchanlik ko`rsatkichlari bilan (xuddi talab kabi) o`lchanadi. Tovar taklifining narxga moslashuvchanligi nisbatan past. Bu uning innovatsi sikli uzunligi, o`simliklar va chorva mollarining biologik ko`rsatkichlariga bog`liqlik, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining mavsumiyligi, tabiiy-iqlim sharoitlariga bog`liqlik kabi tabiiy xususiyatlari bilan bog`liq. Yuqori moslashuvchanlik faqat issiqxona xo`jaliklari mahsulotlari uchun xosdir. Ishlab chiqarish siklining uzunligi oziq-ovqat mahsulotlari tovar taklifining moslashuvchanligini belgilab beruvchi muhim omil hisoblanadi. Talab qanchalik o`zgarmasin, aprel oyida ekilgan kartoshka may oyigacha o`sib chiqmaydi. Tez buziladigan mahsulotlar uchun tovar taklivi moslashuvchanligi minimal bo`ladi. Masalan, bir necha soat ichida sotib yuborish kerak bo`lgan tirik baliq uchun moslashuvchanlik nolga teng. Oziq-ovqat mahsulotlari tovar taklifi moslashuvchanligi ijobiy ekanligi sababli ishlab chiqaruvchining daromadi va sotuv narxi bir yo`nalishda o`zgaradi. Tovar taklifi va uning moslashuvchanligi keyingi omili qishloq xo`jaligi resurslarining narx dinamikasi hisoblanadi. Ular narxining oshirilishi qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi hajmi va taklifning pasayishiga olib keladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida oxirgi yillarda o`simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari va o`g`itlar narxining sezilarli o`sishi qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining keskin pasayishiga olib keldi. Bu yerda shuni qayd etish kerakki, tovar taklifi narxi u yoki bu mahsulotga talabni qondirish darajasiga sezilarli bog`liq bo`lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish resurslari narxining o`sishi okibatida taklifning qisqarishi sotuv narxining o`sishiga va qondirilmagan talabni yuzaga keltirishi mumkin. Ishlab chiqarish texnologiyalari o`zgarishi ham tovar taklifiga ta’sir ko`rsatadi. Resurslar tejaydigan texnologiyalar joriy qilinishi fermerlar daromadlarining o`sishiga va ishlab chiqarish xarajatlarining qisqarishiga olib keladi, bu esa ularni taklifni oshirishga unaydi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tovar taklifi hajmiga doimiy va o`zgaruvchan kapital nisbati jiddiy ta’sir ko`rsatadi. doimiy xarajatlar yuqori bo`lgan fond sig`imi katta tarmoqlarda taklif barqarorroq va narx o`zgarishlariga kamroq javob qaytaradigan hisoblanadi. bu tarmoqlar chorvadorlik va mexanizatsiya lashgan dehqonchilikdir. Mablag`larni kiritgach, fermer hattoki noqulay sharoitlarga ham qaramay ishni davom ettirishga harakat qiladi. Axir kiritilgan mablag`larni oqlashga harakat qilish kerak . Qishloq xo`jaligi mahsulotlari bozorida narxning shakllanish xususiyatlari Yuqorida aytib o`tilganidek, qishloq xo`jaligi bozorini ajratib turuvchi xususiyat uning erkin raqobat bozoriga yaqinligi hisoblanadi. Bundan narx shakllantirishning ko`plab muammolari kelib chiqadi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlariga talab uchun narxga moslashuvchanlik pastligi (o`rtacha 0,3 atrofida) xosdir. Tovar taklifi ham moslashuvchanligi past, biroq u talab moslashuvchanligidan biroz yuqori (0,7 atrofida). Bundan nima kelib chiqadi ? Moslashuvchanligi past bo`lgan talab va taklif egri chiziqlari kesishuvi (P) vaqt fursatidagi qishloq xo`jaligi mahsuloti narxini belgilab beradi. Bunda qishloq xo`jaligi mahsulotlariga narx darajasi uning talab va taklif moslashuvchanligi pastligi tufayli mamlakat iqtisodiyotidagi o`rtacha narxlar darajasidan ko`ra pastroq hisoblanadi. Shu sababli oziq-ovqat narxlarining o`zgarish tendensiyasi bu - (Pj) pasayish tendensiyasi. Buning sabablari quyidagicha. Aholi soni doimiy ravishda o`sib bormoqda, aholining real daromadlari ham o`smoqda (qonuniylik sifatida). Bu holat bir xil narxlarda ko`proq miqdorda oziq-ovqat mahsulotlariga talab bildirishga imkon beradi. Biroq aholi soni va uning daromadlari qoidaga ko`ra, sekin o`smoqda. Shu sababli talab egri chizig`i (3.2-rasm) o`ng tomonga sezilarsiz siljiydi. Xuddi shu davrda taklif egri chizig`ining siljishi qoidaga ko`ra, moslashuvchanlik yuqoriligi tufayli sezilarli yuqori bo`ladi. Bu qishloq xo`jaligi mahsulotlariga muvozanatli bozor narxi pasayish tendensiyasini belgilab beradi . Bunday holat qishloq xo`jaligi uchun katta muammo hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotida o`rtacha narxlar o`sish, qishloq xo`jaligida esa pasayish tendensiyasiga ega bo`lganda narxlar paritetining buzilish muammosi yuzaga kelishi muqarrar. Oligopoliya bozori sharoitlarida ishlaydigan agrosanoat majmuining resurslar tejaydigan tarmoqlarida narxlar vaqti-vaqti bilan o`sishi mumkin, ular marketing sohasida ham o`sishi mumkin, lekin qishloq xo`jaligida buni tasavvur qilish qiyin. O`ziga xos «narxlar qaychisi» vujudga keladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgunga qadar qishloq xo`jaligidagi va u bilan aloqada bo`ladigan boshqa tarmoqlar va sohalardagi narxlar nisbati direktiva yo`li bilan ushlab turilgan. Traktorlar, kombaynlar, o`g`itlar fondlar bo`yicha irodali qarorlar bilan taqsimlangan. Budjetdan qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlaydigan dotatsiyalar ajratilgan. Bu narx, daromad, foyda kabi toifalarga umumiy befarqlik sharoitlaridagina o`ringa ega bo`lishi mumkin edi. Bozor iqtisodiyoti hamma narsani o`z o`rniga qo`yib, «narxlar qaychisi» juda tez namoyon bo`ldi. Ularning namoyon bo`lishi shunchalik yaqqol va shafqatsiz ediki, Rossiya Federatsiyasida bironta qishloq xo`jaligi korxonasi traktor yoki kombayn xarid qilishga qodir emasdi. Bu holat Rossiya qishloq xo`jaligini chuqur inqiroz yoqasiga keltirib qo`ydi. Qishloq xo`jaligida narx shakllanishi muammolarining yechimi ikki taraflama bo`lishi mumkin. Birinchi yo`l - voqea-hodisalarning tabiiy ro`y berishiga aralamaslik. Bunda ko`pchilik xo`jaliklar qattiq raqobat tufayli xonavayron bo`ladi, odamlar qishloq joylarda amalda ish topish juda qiyin bo`lgan sharoitlarda ish joyini yo`qotadi. Rossiya Federatsiyasi mintaqalari qayta qurishning boshida dastlab shu yo`ldan bordi. Hozirgi paytga kelib u yerda qishloq xo`jaligi og`ir ahvolga tushib qolgan. Ikkinchi yo`l -qishloq xo`jaligi korxonalarini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash va tartibga solish bo`lib, ular oziq-ovqat mahsulotlari tovar taklifi va talab hajmiga, chakana narx darajasiga ta’sir ko`rsatishi mumkin. Tushunarliki, bozor talablariga bu holatda e’tibor qaratilmaydi. Bu yerda ikki xil variant bo`lishi mumkin: imtiyozli yoki bepul maktab ovqatlari hisobiga talabning pasayishi, kam ta’minlangan oilalar va ishsizlarga nafaqalar berish, davolash muassasalarida bepul ovqatlanish. Ikkinchi variant ekin maydonlari cheklanishi, xarid narxlari va bozor narxlari o`rtasidagi farqni qoplash uchun davlat subsidiyalari bilan bog`liq, ya’ni bir holatda davlat yordami iste’molchilarga, boshqa holatda esa - ishlab chiqaruvchilarga ko`rsatiladi. Shunday qilib, qishloq xo`jaligi va agrobiznesning boshqa sohalarida narx siyosati ko`rsatilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Qishloq xo`jaligida risklar va ularni bartaraf qilish. Qishloq xo`jaligida kutilmagan yo`qotishlar xavfi boshqa bironta tarmoqda ko`rilmagan darajada katta, ya’ni risk juda yuqori. Bu noqulay ob-havo sharoitlari (ayniqsa, hosilni yig`ib olish davrida), qurg`oqchilik, kuzda ekilgan ekinlarning muzlab qolishi, o`simliklarning kutilmagan kasalliklarga uchrashi, zararkunandalarning misli ko`rilmagan darajada ko`payishi va h.k. bo`lishi mumkin. Shu sababli marketing dasturlarini ishlab chiqishda shuni e’tiborga olish zarurki, risk yuqori bo`lgan sharoitlarda o`z imkoniyatlarini baholash ustuvor sanalishi lozim. Agrobiznesda marketing dasturlari marketing xizmati tomonidan ishlab chiqiladigan sug`urtalash dasturlari bilan o`zaro bog`lanadi. Ishonchli sug`urta himoyasini ishlab chiqishda quyidagilarni amalga oshirish zarur: ehtimoliy ziyon manbalarini aniqlash va tavsiflash; riskni pasaytirishning turli usullarini diqqat bilan iqtisodiy tahlil qilish; o`zining sug`urtalash dasturini ishlab chiqish; zarur hollarda mutaxassislar bilan maslahatlashish . Yuqorida ko`rsatilgan tabbiy-iqlimiy va biologik tahdidlardan tashqari yong`in ehtimoli, avtotraktor va boshqa texnikalar avariyaga uchrashi, xodimlarning shikastlanishi, uchinchi shaxslarning g`ayriqonuniy harakatlari, tibbiy sug`urtalash, majburiy sug`urtalash va h.k. ni hisobga olish zarur. Bu yerda ular eng katta ziyon keltirishi mumkinligi sababli qaysi risklardan majburiy tartibda sug`urtalanish kerakligini aniqlab olish, qaysi sug`urta kompaniyalari eng ishonchli hisoblanishini aniqlash, yo`qotishlarning oldini olish bo`yicha chora- tadbirlar ishlab chiqish, sug`urtalash uchun javobgar shaxslarni belgilash zarur. Agrobiznesda marketing faoliyati yuqorida aytib o`tilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda tashkil qilinadi . Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Xizmatlar marketingi
Bank marketingi
Sanoat marketingi
Investitsiyalar marketingi
Innovatsion faoliyat marketingi