Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish - Экономика - Рефераты

Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish Reja: 1. Bank xavfsizligini tashkiliy jihatdan ta`minlash usullari 2. Banklar xavfsizlik xizmati 3. Bank xavfsizligini muhandis-texnik vositalar yordamida ta`minlash 4. Bank xavfsizligini informatsion-analitik usullar bilan ta`minlash

Tayanch iboralar: Bank xavfsizligi, xavfsizlik xizmati, xavfsizlik muxandislari va xavfsizlik texnik vositalari, xavfsizlik tahliliy xizmati, shaxsiy xavfsilik, naqd pulsiz xisob- kitoblar xavfsizligi, xavfsizlik vositalaridan foydalanish. Bank xavfsizligini tashkiliy jihatdan ta`minlash usullari Moliyaviy sektor axborot xavfsizligi sohasida eng ilg‘orlab ketganlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, AT-resurslarni miqyosli virtualizatsiyasi, mobil aloqaga kirishning tarqalib borishi, bulutli AT-infratuzilmasiga o‘tish bilan bog‘liq axborot texnologiyalari sohasidagi radikal o‘zgarishlar moliyaviy biznes ishtirokchilarini, davlat va xususiy tuzilmalar bilan bir qatorda alohida shaxslarni ham yangi texnologiyalardan va axborot xavfsizligi (AX) vositalaridan foydalanishga majbur qiladi. Moliyaviy tuzilmalarning bevosita pul bilan bog‘liq operatsion faoliyati kiberbuzg‘unchilar uchun ayniqsa jozibador ko‘rinadi. AX sohasidagi mutaxassislar masofali bank xizmatlari ko‘rsatishni himoyalashda avvalgidek katta muammolarni ko‘rmoqdalar. Bank sohasidagi mug‘ombirliklar, ularni katta talafotlar yetkazuvchi frod bilan kurashuvchi qimmatbaho tizimlardan foydalanishga majbur qilmoqda. Paydo bo‘lish vaqtidan banklar jinoiy manfaat keltirib chiqargan. Bu manfaat nafaqat kredit tashkilotlarida naqd pul saqlanishi bilan, balki banklarda ko‘pchilik odamlar, kompaniyalar, tashkilotlar va hatto butun boshli davlatlarning muhim va ko‘pincha maxfiy moliyaviy va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq ma`lumotlar to‘planishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Bugungi kunda elektron to‘lovlar, plastik kartalar, kompyuter tarmoqlarining keng tarqalaganligi natijasida axborot hurujlarning obyektiga aylanmoqda. Pul o‘g‘irlashga har qanday shaxs urinib ko‘rishi mumkin, buning uchun Internet tarmog‘iga ulangan kompyuter bo‘lsa bas. Bunda bank ichiga jismonan kirish ham shart emas, undan minglab kilometr uzoq bo‘lgan masofadan ham “ishlasa” bo‘ladi.

Aynan mana shu muammo hozirda eng dolzarb va eng kam o‘rganilgan hisoblanadi. Agar fizik va klassik axborot xavfsizligini ta`minlashda anchadan beri qo‘llanilayotgan usullar (hatto rivojlanish bu yerda ham bo‘layotgan bo‘lsada) ishlab chiqilgan bo‘lsa, kompyuter texnologiyalarida shiddat bilan sodir bo‘layotgan radikal o‘zgarishlar tufayli bank axborotlariga ishlov berish avtomatlashtirilgan tizimining xavfsizligi uslublari doimiy yangilanib borishni talab etadi. Amaliyot ko‘rsatib turganidek, tarkibida xato bo‘lmagan murakkab kompyuter tizimlari mavjud emas. Yirik bank axborotlariga ishlov berish avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish g‘oyasi doimiy ravishda o‘zgarib turishi bois axborot tizimlarida topilgan xatoliklar va “tuynuk” larni to‘g‘irlash ko‘p vaqtga yetmaydi, chunki yangi kompyuter tizimi yangi muammolar va yangi xatoliklarni tug‘diradi, xavfsizlik tizimini qaytadan shakllantirishga majbur qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va banklarda avtomatlashtirilgan bank tizimida axborotni muhofaza qilish xizmati tashkil etilishi kerak. Avtomatlashtirilgan bank tizimida axborotni muhofaza qilish xizmati: axborotning saqlanishini ta`minlash ustidan nazoratni tashkil etadi; axborotni muhofaza qilish masalalarida uslubiy va amaliy yordam ko‘rsatadi; avtomatlashtirilgan bank tizimida axborotni muhofaza qilish tizimini loyihalash, sinovdan o‘tkazish va qabul qilib olishda ishtirok etadi; avtomatlashtirilgan bank tizimida axborotdan ruxsatsiz foydalanishga urinishlar bo‘lganligi, unga boshqacha shaklda aralashilganligi aniqlanganda hamda tizimning ishlash qoidalari buzilganda mazkur tizimdagi axborotni muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko‘radi; axborotni muhofaza qilish chora-tadbirlarining holati va samaradorligini tahlil etadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Fikrimizcha har bir kishi o‘zining bankka taqdim qiladigan shaxsiy ma`lumotlarining maxfiy bo‘lib qolishiga manfaatdor bo‘ladi. Shu sababli va bu muammoni o‘rganish nafaqat qiziq, balki juda foydali hamdir.

Banklar xavfsizlik xizmati Har qanday bank jinoyati axborotning chiqib ketishidan boshlanadi. Avtomatlashtirilgan bank tizimlari bunday oqib ketishlar uchun yaxshigina kanal bo‘lib kelgan. Avtomatlashtirilgan bank tizimlari joriy qilina boshlanganidanoq ular jinoiy harakatlar obyekti bo‘lgan. Shunday qilib, 1995 yilning avgust oyida Buyuk Britaniyada 24 yoshlik rossiyalik matematik Vladimir Levin hibsga olindi, u Peterburgdagi o‘z uy kompyuteri yordamida yirik AQSH banklaridan biri bo‘lgan Citibank bank tizimiga kirishni uddalagan va uning hisob raqamlaridan katta miqdordagi pul mablag‘larini yechib olishga uringan. Citibankning Moskva shahridagi vakolatxonasining ma`lumot berishicha, shu paytgacha bu ish hech kimni qo‘lidan kelmagan. Citibankning xavfsizlik xizmati bankdan $2,8 mln o‘g‘irlashga urinish bo‘lganligi, biroq nazorat qiluvchi tizimlar buni aniqlab hisob raqamlarni yopib qo‘yganligini ma`lum qildi. Natijada faqatgina $400 ming o‘g‘irlangan. AQShda bank muasassalarining kompyuter ma`lumotlaridan noqonuniy foydalanish natijasida ko‘rgan har yillik zarari ekspertlar baholashiga ko‘ra $0,3 dan $5 mlrdgacha bo‘lgan mablag‘ni tashkil qiladi. Shu sababli, banklar axborot xavfsizligining strategiyasi boshqa kompaniyalarning va tashkilotlarning bunday strategiyasidan judda katta farq qiladi. Bu, avvalambor, xavflarning spetsifik xarakteri hamda mijozlar uchun qulay qilish maqsadida hisob raqamlarga kirishni yengil qilib qo‘yishga majbur bo‘lgan banklarning oshkora faoliyati bilan bog‘liq. Oddiy kompaniya o‘z axborot xavfsizligini potensial xavflarning tor doirasidan kelib chiqib barpo etadi. Bunday ma`lumot faqat tor doiradagi manfaatdor shaxslar va tashkilotlargagina qiziq bo‘lib, kamdan-kam holatlarda likvidli bo‘ladi, ya`ni pul shakliga o‘tkazila olinadi. Bankning axborot xavfsizligi quyidagi maxsus omillarni hisobga olishi zarur: — haqiqiy pul mablag‘larini aks etuvchi va bank tizimlarida saqlanuvchi hamda ishlanuvchi ma`lumot. Kompyuter ma`lumotlariga asosan to‘lovlar amalga oshirilishi, kreditlar ochilishi, katta miqdordagi mablag‘lar hisobdan-hisobga

o‘tkazilishi mumkin. Ushbu ma`lumotlardan noqonuniy ravishda foydalanish jiddiy zararlarga olib kelish mumkinligi barchaga ayon. Bu xususiyat banklarga (masalan, ichki ma`lumoti juda kam shaxslarga qiziq bo‘lgan sanoat kompaniyalaridan farqli ravishda) tajovuz qiluvchi jinoyatchilar doirasini shiddat bilan kengaytiradi. — bank tizimlaridagi ma`lumotlar ko‘p sonli odamlar va tashkilotlar - mijozlarning manfaatlarini qamrab oladi. Odatda, ushbu ma`lumotlar maxfiy bo‘ladi va bank o‘z mijozlari oldida ularning talab darajasidagi maxfiylikni ta`minlash uchun javobgar bo‘ladi. Tabiiyki, mijozlar bank ularning manfaatlarini muhofazasini ta`minlay olishidan xotiri jam bo‘lishlari zarur, buni o‘z bankidan kutishga haqli, aks holatlarda bank yomon oqibatlarga olib keluvchi o‘z obro‘yini yo‘qotish xavfiga uchraydi. — bankning raqobatbardoshligi mijozning bank bilan ishlashi qanchalik qulayligi, ko‘rsatilayotgan xizmatlar spektri qanchalik kengligi, shu jumladan, uzoqdan kira olish bilan bog‘liq xizmatlarning ko‘rsata olishiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun mijoz o‘z mablag‘larini tez korlik bilan va ko‘p vaqt talab qiladigan protseduralarsiz boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur. Biroq pullarga bunday osonlik bilan kirib borish bank tizimlariga jinoiy yo‘l bilan kirib kelish ehtimolini kuchaytiradi. — bankning axborot xavfsizligi (boshqa ko‘pchilik kompaniyalardan farqli ravishda) kompyuter tizimlarining ishini hatto favqulodda holatlarda ham yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ta`minlashi zarur, chunki bank nafaqat o‘z mablag‘ari, balki mijozlar pullari uchun ham javobgar hisoblanadi. Afsuski, bugungi kunda, yuqori texnologiyalarning rivojlanishi bilan, hatto maxfiy ma`lumotlardan foydalanishga oid ishlarni tartibga solish bo‘yicha o‘ta qat`iy choralar ham, ularni jismoniy kanallar orqali chiqib ketishini to‘sa olmaydi. Shuning uchun ma`lumotlarni himoyalashning tizimli yondashuvi axborot xavfsizligini ta`minlash uchun bank tomonidan foydalanilayotgan vositalar va harakatlar (tashkiliy, jismoniy dasturiy-texnik) o‘zaro bog‘liq, o‘zaro to‘ldiruvchi

va o‘zaro harakatlanuvchi choralarning yagona kompleksi sifatida ko‘rilishini talab etadi. Ushbu kompleks nafaqat ma`lumotlarni noqonuniy kirishdan saqlashga, biroq ma`lumotlarni tasodifiy yo‘q qilish, o‘zgartirish yoki oshkora qilishga ham yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bank xavfsizligini muhandis-texnik vositalar yordamida ta`minlash Naqd pulsiz hisob-kitoblar va to‘lov tizimi Banklarda ma`lumotlarga ishlov berish avtomatlashtirilgan tizimlar faoliyatini qasddan buzish muammosi hozirgi vaqtda eng dolzarblardan hisoblanadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu da`vo axborot infratuzilmasi juda yaxshi rivojlangan mamlakatlarga nisbatan qo‘llanilishi adolatli bo‘ladi, bu haqda quyida keltiriladigan raqamlar qat`iylik bilan guvohlik beradi. Ma`lumki, 1992 yilda kompyuter jinoyatlaridan ko‘rilgan zararlar $555 mln, 930 ish yili va 15,3 mashina vaqti- ni tashkil qilgan. Boshqa ma`lumotlarga ko‘ra moliyaviy tashkilotlarning zarari yiliga $173 mln dan $41 mlrdgachani tashkil qiladi. Ushbu misoldan, ishlov berish va ma`lumotlarni himoyalash tizimlari hisoblash tarmog‘iga ma`lumotlarni uzatishning potensial ishonchsiz muhitiga bo‘lgandek an`anaviy yondashuvni aks etishi to‘g‘risida xulosa qilsa bo‘ladi. Dasturiy-texnik muhitning xavfsizligini ta`minlashning bir nechta asosiy usullari mavjud : — parollar yordamida identifikatsiyalash (autentifikatsiyalash) va avtorizatsiyalash. — ma`lumot almashish maxsus prtokollarida uzatiladigan ma`lumotlarning inkapsulyatsiyasi. Bunday usullardan foydalanish ochiq kalitli shifrlash algoritmlariga asoslangan. Initsializatsiya bosqichida bir juft kalit yaratiladi: ochiq va yopiq. Ochiq kalitli shifrlash algoritmlarining mohiyati shundaki, shifrlash va deshifrlash amaliyotlari har xil kalitlar bilan amalga oshiriladi (ochiq va yopiq kalit bilan).

— axborot oqimlarining cheklanishi. Bu, lokal tarmoqni o‘zaro bog‘liq kichik tarmoqlarga ajratishga va ushbu kichik tarmoqlar orasida ma`lumot uzatishni nazorat qilishga va cheklashga imkon beruvchi hammaga ma`lum bo‘lgan texnik usullar. 1) Firewalls (brandmauerlar). Ushbu usul bankning lokal tarmog‘i va boshqa tarmoqlar orasida maxsus oraliq serverlar yaratilishini nazarda tutadi, ular o‘zlaridan o‘tkazadigan ma`lumotlar oqimini (tarmoq/transport darajalari trafigi) inspeksiya qiladi, tahlil qiladi va filtrlaydi. Bu korporativ tarmoqlarga tashqaridan noqonuniy kirib kelish xavfini keskin pasaytirishga imkon beradi, biroq ushbu xavfni umuman bartaraf qilmaydi. Usulning eng tarqalgan turi - bu maskarad (masquerading) usuli hisoblanadi, bunda lokal tarmoqdan chiqayotgan butun trafik firewall-server nomidan yuboriladi va shu vaqt yopiq lokal tarmoq deyarli ko‘rinmay qoladi. 2) Proxy-servers. Ushbu usulda tarmoqda ma`lumot uzatish qoidalariga qat`iy cheklanishlar kiritiladi: lokal va global tarmoqlar orasidagi tarmoq/transport darajalarining butun trafigi butunlay to‘xtatiladi - marshrutizatsiya mavjud bo‘lmaydi, lokal tarmoqdan global tarmoqqa murojaatlar maxsus oraliq-serverlar orqali amalga oshiriladi. — virtual xususiy tarmoqlarni (VPN) yaratish ma`lumotning maxfiyligini samarali ta`minlashga, uni eshitishdan va uzatilishida shovqindan himoyalashga imkon beradi. — noqonuniy kirishlarni aniqlovchi va zaifliklarni skaner qiluvchi tizimlar tarmoq xavfsizligining qo‘shimcha darajasini yaratadi. Yuqorida keltirilgan usullarni sarhisob qilar ekanmiz, ta`kidlab o‘tish joizki, axborot tizimlarini ishlab chiqish parallel ravishda ma`lumotlarni uzatish va himoyalash texnologiyalarini ishlab chiqishni ham talab etadi. Ushbu texnologiyalar tarmoqni “ishonchli” ga aylantrib uzatilayotgan ma`lumotlarni himoyasini ta`minlashi zarur, biroq ishonchlilik zamonaviy bosqichda jismoniy darajadagi emas, balki mantiqiy (axbrot) darajadagi sifatida tushuniladi.

ELEKTRON TO‘LOVLARNING XAVFSIZLIGI Bugun banklarning aksariyati to‘lov amaliyotlarini masofali amalga oshirish uchun u yoki bu kanallarga ega. “To‘lovnoma” ni modemli ulanish yoki ajratilgan aloqa liniyasidan foydalangan holda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ofisdan yuborish mumkin. Bank amaliyotlarini Internet orqali amalga oshirish haqiqat bo‘lib qoldi -buning uchun jahon global tarmog‘iga ulangan kompyuter va bankda ro‘yxatdan o‘tgan elektron raqamli imzoning kaliti bo‘lsa yetarli bo‘ladi. Bank tomonidan masofali xizmat ko‘rsatish xususiy biznesning samaradorligini oshirishga imkon beradi. Bunda quyidagilar ta`minlanadi :  vaqtni iqtisod qilish (bankka shaxsan kelmay turib, to‘lovni har qanday vaqtda amalga oshirish mumkin);  ishning qulayligi (barcha amaliyotlar odatiy ish holatida shaxsiy kompyuterdan amalga oshiriladi);  to‘lovlarga ishlov berishning yuqori tezligi;  hujjatga ishlov berish jarayonida hujjat holatini monitoring qila olish imkoni;  hisob raqamlarda pul mablag‘larining harakatlari haqida ma`lumotlarni olish. Biroq, ochiq-oydin afzalliklarga qaramasdan, elektron to‘lovlar unchalik tanilmagan, chunki bank mijozlarining ularning himoyalanganligiga ishonchi to‘liq komil emas. Bu, avvalam bor, kompyuter tarmoqlarini qandaydir xaker osonlik bilan “buzishi” mumkin degan fikr bilan bog‘liq. Ushbu mif insonning ongida mustahkam o‘rnashib olgan, navbatdagi veb-saytlarga uyushtirilgan hujumlar haqida OAVlarda muntazam chop etib borilishi ushbu fikrni yanada mustahkamlab bormoqda. Ammo zamonlar o‘zgarib boradi va elektron aloqa vositalari ertami-kechmi bir hisob raqamidan boshqasiga naqdsiz pul mablag‘larini o‘tkazishni amalga oshirmoqchi to‘lovchining shaxsiy mavjudligini o‘rnini bosadi. Elektron - raqamli imzo (ERI) - xavfsizlik kafolati. Bank va mijoz o‘rtasida tuzilgan namunaviy shartnomaga muvofiq elektron hujjat ostida vakolatli shaxslarning ro‘yxatga olingan elektron - raqamli imzolarining mavjudligi

mijozning hisob raqamlarida amaliyotlarni amalga oshirish uchun yetarli asos hisoblanadi. Har bir elektron raqamli imzo kaliti vakolatli shaxsning o‘z qo‘li bilan qo‘yilgan imzoning analogi bo‘lib hisoblanadi. Agar tashkilotda qog‘ozdagi “to‘lovnomalarni” odatda boshliq va bosh hisobchi imzolashsa, elektron tizimda ham shu tartibni saqlab qolish yaxshiroq hisoblanadi va ularga alohida elektron raqamli imzo kalitlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. ERI kaliti ikki qismdan iborat bo‘ladi - yopiq va ochiq. Ochiq kalit egasi tomonidan generatsiya qilinganidan so‘ng tasdiqlovchi markazga taqdim etiladi, uning vazifasini odatda bank bajaradi. Shunday qilib, ERI sertifikati shakllanadi, uni bank elektron to‘lovlar tizimlarida ro‘yxatga olish zarur bo‘ladi. ERI yopiq kaliti (mahfiy kalit) uning egasi tomonidan hech qanday holatlarda boshqa shaxslarga berilishi kerak emas. Agar ushbu kalit qisqa vaqtga bo‘lsa-da, boshqa shaxsga berilgan yoki biror joyda qarovsiz qoldirilgan bo‘lsa, ushbu kalitni ishonchni yo‘qotgan (ya`ni nusxalash ehtimoli yoki kalitdan noqonuniy foydalanish nazarda tutiladi) hisoblanadi Boshqa so‘z bilan aytilganda, kalit egasi bo‘lmagan shaxs tashkilot rahbariyati tomonidan tasdiqlanmagan elektron hujjatni imzolash imkonini qo‘lga kiritadi va bu hujjatni bank ijroga qabul qiladi va to‘g‘ri qilgan bo‘ladi, chunki ERI tekshiruvi uning haqiqiyligini ko‘rsatib beradi. Bunday holatda barcha javobgarlik kalit egasi zimmasiga yuklanadi. ERI kaliti egasining harakatlari plastik kartalar yo‘qolganda amalga oshiriladigan paytdagidek bo‘lishi zarur: kalit egasi xizmat ko‘rsatuvchi bankka kalit “ishonchni yo‘qotganligi” yo‘qotilganligi) to‘g‘risida axborot berishi lozim. Shunda bank o‘z to‘lov tizimida ushbu ERI ning sertifikatini bloklab qo‘yadi va qonunbuzar o‘zining noqonuniy topilmasidan oydalana olmaydi. Shunday qilib, biznesda elektron to‘lovlarni qo‘llash an`anaviy xizmat ko‘rsatishga nisbatan katta afzalliklarni taqdim qiladi. ERI kalitlaridan foydalanish va ularni saqlash bo‘yicha tavsiyalarni mijoz o‘z bankidan olishi mumkin va unga rioya qilsa to‘lovlarning ishonchliligi kafolatlanadi.

Bank xavfsizligini informatsion-analitik usullar bilan ta`minlash Xavfsizlik tizimlarining aksariyati jismoniy shaxslarning shaxsiy ma`lumotlarini yo‘qolishini oldini olish maqsadida foydalanuvchidan o‘z shaxsini tasdiqlashni talab qiladi. Foydalanuvchini identifikatsiyasi quyidagilar asosida amalga oshiriladi: — u muayyan bir ma`lumotni (maxfiy kod, parol) biladi; — u muayyan bir predmetga ega (kartochka, elektron kalit, jeton); — u shaxsiy xususiyatlar to‘plamiga ega (barmoq izlari, qo‘l panjalarining shakli, ovoz tembri, ko‘z setchatkasining surati va h. k.); — u maxsus kalit qayerdaligini va undan qanday foydalanishni biladi. Birinchi usul klaviaturada muayyan ko dli ketma-ketlikni terishni talab etadi - shaxsiy identifikatsiya raqamni (Personal identification number - PIN). Odatda ushbu ketma-ketlik foydalanuvchi tranzaksiyani amalga oshirayotganda kiritilishi lozim bo‘lgan 4-8 raqamlardan iborat bo‘ladi. Ikkinchi usul foydalanuvchi tomonidan identifikatsiyalashning muayyan maxsus elementlarini taqdim qilinishini talab etadi nusxalanmaydigan elektron qurilma, kartochka yoki jetondan o‘qib olinadigan kodlarni. Uchinchi usulda kirish vazifasini inson shaxsining individual va fizik xususiyatlari o‘taydi. Har qanday biometrik mahsulotga tanib olishda qo‘llaniladigan tegishli tasvirlar yoki boshqa ma`lumotlarni saqlovchi katta hajmdagi ma`lumotlar bazasi hamrohlik qiladi. To‘rtinchi usulda uskunaning yoqilishi yoki kommutatsiya qilinishining alohida prinsipi taklif etadi, bu uning ishlashini ta`minlaydi (bu usuldan kamdan- kam foydalaniladi). Bank ishida ikkinchi guruhdagi shaxsni identifikatsiyalash vositalari ko‘proq tarqalgan: aniq bir predmet (kartochka, elektron kalit, jeton). Tabiiyki bunday kalitdan foydalanish birinchi guruhdagi identifikatsiyalash vositalari va usullari bilan hamjihatlikda amalga oshiriladi: ma`lumotdan foydalanish (maxfiy kod, parol).

Keling bank ishida qo‘llaniladigan identifikatsiyalash vositalarini batafsil ko‘rib chiqamiz . PLASTIK KARTALAR Bugungi kunda dunyoning turli davlatlarida bir yarim milliard trofida kartochkalar foydalanishga chiqarilgan. Ulardan eng taniqli bo‘lganlari: Visa va MasterCard kredit kartochkalari; Eurocheque va Posteheque xalqaro chekli kafolatlar; sayohatlar va ko‘ngilxushliklarni to‘lash uchun American Express va Diners Club kartochalari. MAGNIT KARTOCHKALARI Bank ishida identifikatsiyalash vositalari sifatida magnit polosali plastik kartochkalar anchadan beri tanilgan va foydalanib kelinmoqda (ko‘pchilik tizimlar oddiy kredit kartochkalardan foydlanishga imkon beradi). Ma`lumotni o‘qib olish uchun kartochkani (magnit polosa tomoni bilan) riderning (o‘qib oluvchi) maxsus tuynugidan o‘tkazish zarur. Odatda riderlar tashqi qurilma ko‘rinishida ishlangan bo‘ladi va kom- pyuterning izchil ishlaydigan yoki universal porti orqali ulanadi. Riderlar, shuningdek klaviatura bilan birlashtirilgan holda ham ishlab chiqariladi. Biroq ushbu kartalardan foydalanishning afzalliklari va kamchiliklari ham mavjud . Kamchiliklar: — magnit kartochka qo‘l ostidagi usukuna yordamida osonlik bilan nusxalanishi mumkin; — kirlanish, magnit qatlamiga o‘tkazilgan kichik mexanik ta`sir, kartaning elektromagnit maydonlarining kuchli manbalari yon-atrofida bo‘lishi kartaning ishdan chiqishiga olib keladi. Afzalliklar: bunday kartalarni chiqarishga va ular orqali xizmat ko‘rsatishga xarajatlar unchalik katta bo‘lmaydi; magnit plastik kartalar industriyasi oxirgi o‘n yillar davomida rivojlanib kelgan va hozirgi kunga kelib kartalarning 90% dan ortig‘i - bu plastik kartalardir;

— magnit kartalarning qo‘llanishi foydalanuvchilarning katta miqdori va kartalarning tez almashib turishi bilan o‘zini oqlagan (masalan, mehmonxona nomeriga kirish uchun). PROXIMITY-KARTALAR Umuman olganda - bu elektron jetonlarni rivojlantirish g‘oyasi hisoblanadi. Bu qurilma - ichida takrorlanmas kodi yoki radiouzatkichi bo‘lgan kontaktsiz kartochka (biroq u brelok yoki braslet). Ma`lumotni o‘quvchi uskuna doimiy ravishda elektromagnit energiya tarqatuvchi maxsus antenna bilan jihozlangan. Kartochka ushbu maydonga kirgan zahoti kartochkaning chipiga ishlov beriladi va karta o‘qib oluvchi uskunaga o‘zining takrorlanmas kodini yuboradi . SMART-KARTALAR Magnit kartadan farqli ravishda smart-kartada mikroprotsessor va energiya uzatish hamda o‘quvchi uskuna bilan ma`lumot almashish uchun kontakt maydonchalari mavjud bo‘ladi. Smart-karta himoyanganlikning yuqori darajasiga ega. Smart-kartalar texnologiyasi yigirma yildan beri mavjud va rivojlanib kelmoqda, biroq juda ham keng tarqalishi oxirgi bir necha yillarda ro‘y berdi. Smart-karta bilan ishlash uchun kompyuter maxsus qurilma bilan jihozlangan bo‘lishi zarur — bu ichki yoki tashqi kartrider. Kartalarning ko‘pchiigi autentifikatsiyaning turli xilini (algoritmlarni) ko‘zda tutadi. Elektron tanib olish jarayonida uch tomon ishtirok etadi: karta foydalanuvchisi, karta, terminal qurilma (kartani o‘qish qurilmasi). ELEKTRON JETONLAR Hozirgi kunda foydalanuvchilari yoki egalarini identifikatsiyasini talab qiluvchi turli tizimlarda elektron jetonlardan kirish usuli sifatida keng foydalanilmoqda. Bunday jetonning tanilgan namunasi - elektron “tabletka”. “Tabletka” zanglamaydigan po‘latdan dumaloq korpusda ishlanadi va ichida takrorlanmas raqami bo‘lgan chip o‘rnatilgan. Foydalanuvchining autentifikatsiyasi “tabletka”, odatda kompyuterning izchil ishlaydigan portiga ulanadigan maxsus kontakt qurilmaga tegganidan so‘ng amalga oshiriladi. Shunday qilib, xonaga kirishga va shuningdek kompyuterda ishlashga ruxsat

berish hamda noqonuniy foydalanuvchilarning kompyuterdagi ishini to‘xtatish mumkin. Bank ma`lumotlarini himoya qilish muammosi, uni bee`tibor qoldirish uchun juda jiddiy hisoblanadi Oxirgi vaqtda ba`zi banklarda maxfiylik darajasining buzilishi holatlari kuzatilmoqda. Bunga misol qilib turli tijorat kompaniyalari va alohida shaxslar haqi- dagi ma`lumotlarning kompakt-disklarda erkin foydalanishda paydo bo‘lishini keltirsa bo‘ladi. Nazariy jihatdan bizning mamlakatimizda bank ma`lumotlarini himoyalashni ta`minlash uchun qonunchilik bazasi yetarli, biroq uning amalda qo‘llanishi hali ko‘ngildagidan ancha yiroq. Hozirga qadar birorta bank ma`lumotni tarqatgani uchun yoki biror bir kompaniya maxfiy ma`lumotga egalik qilishga uringani uchun jazolanganlik holatlarini uchratganimiz yo‘q. Bankdagi ma`lumotlarni himoyalash - bu kompleks masala bo‘lib, faqat bank dasturlari doirasida hal bo‘lishi mumkin emas. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda, bank sohasida ishlayotganda korporativ va tijorat ma`lumotlar yopiq holda bo‘lishiga ishonch hosil qilish kerak degan xulosaga kelsa bo‘ladi. Biroq nafaqat hujjatlar va boshqa ishlab chiqarish ma`lumotlarini himoyasi uchun, balki tarmoq sozlamalari va kompyuterda tarmoq faoliyatining parametrlari uchun ham qayg‘urish zarur bo‘ladi. Bankda ma`lumotlarni himoyalash masalasi boshqa tashkilotlarnikidan ko‘ra ancha jiddiy tarzda qo‘yiladi. Ushbu masalani hal qilish o‘z ichiga himoyani ta`minlovchi tashkiliy, tizimli chora-tadbirlarni qamrab oladi.

Adabiyotlar: 1. Астанов Х.З. Пул-кредит орқали мувофиқлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: “Иқтисодиёт”. 2015 й. 121 б. 2. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик, II нашри. А.Омонов, Т. Қоралиев, ТМИ, -Т.: “Иқтисод-Молия”, 2014. 241 б. 3. Қоралиев Т.М., Абдуллаев Ё.А. “Банк иши” ўқув қўлланма. - Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2009. - 580 4. Наврўзова К., Н.Ғ.Каримов. Банкларда бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. - Т.: Молия, 2012. -320 бет. 5. Наврузова К.Н., Ортиков О А. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими -Т.: « ИҚТИСОД-МОЛИЯ » , 2014 й. 6. Тоймухамедов И., Умаров З., Хусаинов Ғ. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ва тўлов тизими. Ўқув қўлланма. LESSON PRESS , 2018. - 435 бет.

Похожие

Bank sirini himoyalashni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi 2

Kreditlashni tashkil etish asoslari