Банк ҳуқуқи тушунчаси ва предмети - Экономика - Рефераты

Банк ҳуқуқи тушунчаси ва предмети

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Банк ҳуқуқи тушунчаси ва предмети Режа: 1.Банк иши тарихи. 2 . Банк ҳуқуқи таърифи ва предмети З.Банк ҳуқуқи тизими.

Замонавий банк тизими тўла фақатгина XIX асрнинг иккинчи ярмида Ғарбий Европа давлатларида саноатнинг тез суратлар билан ривошланиш даврида вужудга келган бўлсада, банк иши ўз илдизлари билан ўрта асрларга кетади. «Банк» атамаси ўрта асрларда италиялик савдогарларга улар савдо ишлари билан бораёттан давлатлар валютаси билан таъминловчи пул алмаштирувчиларнинг столини биддирган италянча «Ьапсо» сўзидан келиб чиққан. «Вапсго!» сўзи ҳам шу сўздан келиб чиққан. Агар ўрта асрлардаги пул алмаштирувчи ўз мажбуриятларини бажара олмаса, савдогарлар уни столини синдириб, уни банкрот деб эЯон қилардилар. Замонавий банк қуйидаги учта асосий операцияларни бажаради - 1) аҳоли ва юридик шахсларни бўш пул маблағларини қабул қилади. Банк ишида бу операциялар «омонат операциялари» деб аталади; 2) қабул қилган маблағлармч вақтинча пул маблағларига мухдчэж бўлганларга такдим этади, ёки «кредитлаш» билан шуғурланади; 3) юридик ва жисмоний шахслар ўртасида ҳисоб-китобларни амалга оширади. Асосий банк операцияларининг бири - кредитлаш содда шакдда қулдорлик давридан бошлаб ҳамма маданиятларда бўлган. Жамиятнинг бой аъзолари вақтинча пул маблағларга муҳгож бўлган шахларга фоизлар билан қайтариш шарти билан қарз берганлар. Бу маблағлар уруш олиб бориш, узоқ мамлакатларга савдо ишлари билан бориш, давлат мансабларини сотиб олиш ва ҳоказо учун ишлатилган. Банк тизимининг тез суратлар билан ривожланиши Европа давлатларида саноат тўнтарилиши билан боғлиқ бўлган. Саноатнинг ривожланиши ўз таваккалига товар етказувчилар, иш бажарувчилар ва хизмат кўрсатувчиларга доимий молиявий ердам кўрсатилишисиз мумкин эмасдир. Банклар бир тадбиркорларнинг бўш маблағларини йиғиб, уларга муздгож иккинчи

тадбиркорларга беришни бошлайди. Банклар ўша пайтида ҳам, ҳозирги даврда ҳам бир шахсларни бўш пулларини иккинчи шахсларга берувчи ва шундан анчагина фойда кўрадиган воситачи вазифасини бажарганлар ва бажарадилар. Кейинчалик банклар қимматли қоғозлар билан операцияларни фаол равишда бажаришга ўтадилар. XX аср ўртасида халқаро иқтисодий муносабатларни умумий интернационализацияланиши бошланганда ва битга мамлакат доирасида ривожланиш мумкин эмаслиги маълум бўлганда, тижорат банклар валюта бозорларида ўз операцияларини фаоллаштиришади. Халқаро ҳисоб-китоблар, миллий иқтисодларга чет эл инвестициялари кириб келиши, халқаро кимматли қогозлар бозорлари тез суратда ривожлана бошлайди. Замонавий банк тизими етакчи мамлакатларда тижорат банклари бошига қўйилган марказий (бош) давлат банклари пайдо бўлишидан кейин тўла шакилланади. Бу банкларга пул бирликларини босиб чиқиш, компаниялар ва тадбиркорлар ўртасида ҳисоб-китобларни ташкил қилиш, мамлакатнинг олтин ва валюта захираларини бошқариш, аҳолини тижорат банклар раҳбарларининг суйистеъмол ва нотўғри ҳаракатларидан ҳимоя қилиш мақсадида тижорат банклар устидан назорат олиб бориш каби фавқулодда ҳуқуқла берилади. Чор Россиясигача бўлган Марказий Осиёда Буюк ипак йўли фаолият кўрсатган даврида ҳам Ғарбий (Италия, Франция, Польша, Англия) ва ҳам Шапрқий (Хитой, Хиндистон, Япония) мамлакалари билан савдо ривожланган бўлган. Савдо, қишлоқ хўжалиги, хунармадликнинг тез тарзда ривожланиши қарз бериш операцияларини ривожланишини талаб қилган. Марказий Осиё савдогарлари бир бирларига ғарбдан тамаки, тери ва жун, шаркдан эса қурол яроқ, хрусталь, ширинликлар олиб келиш учун қарз беришган. , Европадан Жанубий ва Жанубий-Шарқий Осиёга қуруқлик йўлидан орзон ҳисобланган ва португалиялиқ, испаниялик ва англиялик денгизчиларининг буюк

географик кашфиётлари билан очилга денгаз йўли Буюк ипак йўлини аҳамиятини пасайтиради ва бу йўл аста секин инқирозга учрайди. Ғарбий ва Шарқий давлатлар ўртасидаги қуруқ йўл бўйича амалга оширилаётган савдо тўхтайда ва бу Марказий Осие мамлакатларидаги нафақат савдогарлар, балки бутун аҳолини фаровонлигига таъсир қилади. Фоизларга қарз бериш анча пасаяда. Марказий Осиёнинг Россия империясига қўшилганидан сўнг бу ерга банк ишининг замонавий шакллари кириб келади. Марказий Осиё XIX аср охири - XX асрнинг бошида капиталистик муносабатлар тез тарзда ривожланган Россия империясининг умумий иқтисодий тизимига аста секин кира бошлайди. Россия банклари Марказий Осиё иқтисодининг қишлоқ ҳўжалиги ва кон қазиб олиш тармоқларини кредитлашни бошлайди. Қимматли қоғозлар бозора фаол этишни бошлайди. Марказий Осиёда шаклланган буржуазия синифи орасида биринчи банкирлар чиқа бошлайди. Лекин банк иши ўз ривожланишининг дастлабки даврида бўлади ва шу ҳолатда қолади. Большевикларни ҳокимиятга келганларидан сўнг 1917 йил 27 декабрдаги декрет билан банк иши бутун Россия империясида, шу жумладан, Марказий Осиёда ҳам давлат монополияси деб элон қилинади, тижорат банклар давлат мулкига айлантирилади. Банк ходимларининг бир қисми чет элга чиқиб кетади, уларнинг бир қисмини Шўро ҳукумати қириб ташлайди, бир қисми эса янги хукуматга хизматга ўтади. 1917-1921 йиллар даврида тижорат банклар бекор қилинади, уларнинг вазифалари эса ҳисоб-бюджет бошқармасига юкланади. Лекин товар-пул муносабатларига рухсат этилган янги иқтисодий сиёсатга ўтиш даври тижорат банкларининг мавжудлиги зарурлигани кўрсатди. Шу сабабли Совет Иттифоқида янги кредит тизими шаклланади. Давлат банки кредит муассасалар, ва биринчи ўринда тижорат банклар фаолияти устидан назорат олиб боради. Тижорат банклар мулкнинг турли шакллари асосидан ташкил қилинади ва мижозларга ҳизмат кўрсатади.

1930-1932 йилларда ўтказилган кредит ислоҳотлар натижасида тижорат банклар бекор қилинади. Давлат банклари рубл билан назорат қилувчи органларга айланади. Банклар бир вақтда ҳам давлат органлари ҳам хўжалик фаолиятини юрутувчи юридик шахсларга айланадилар. Собиқ Совет Иттифоқида банк тизими ва банк иши капиталистик давлатлар банк тизими ва банк иши ташкил қилиш принципларидан алоҳида принциплар асосида ташкил қилинган. Чор Россиясида банк фаолияти тармоғида бўлган муносабатларни Совет Иттифоқида давлат режа кўрсатқичларидан келиб чиқиб маъмурий-буйруқбозлик услуби билан тартибга солган. Кредитлаш тармокдари ва ҳажми режа тартибида аниқланган, социалистик корхоналар ўртасидаги ҳисоб- китобларга ҳамма корхоналар давлат мулки ҳисобланганлиги сабабли етарли аҳамият берилмаган. Собиқ Совет Иттифоқида тижорат банкларга «чираёттан капитализ» иқтисодининг бир элементи сифатида муносабат бўлган. Тижорат банклар юрагини ташкил қилган катга молиявий корпоряцияларни бошқарадиган истеъдодли ва тажрибали молиячилар миллион меҳнаткашларни қонини ичадиган какапитализм «акулалари» деб элон килинган. Тижорат банкларнинг ташкил қилиниши ва фаолияти учун на қонуний на иқтисодий шароитлар бўлган. Коммунистик партия томонидан шакллинтирилган жамиятдаги фикр банклар бошқа бозор иқтисоди элемементлари қаторида қоралаган. 1987 йилга қадар собиқ Совет Итгифоқида учта банк фаолият кўрсатган. Бу Давлат банки, Саноат-қурилиш банки ва Ташқи савдо банки. Совет Итгифоқи Коммунистик партиясининг Марказий Қўмитаси ва Совет Итгифоқининг Вазирлар Маҳкамасининг 1987 йил 17 июддаги 821-сон Қарорига кўра шу учта банк асосида олтита банк ташкил қилинади. Давлат банки, Агросаноат банки, Саноат-қурилиш банки, Ташқи иқтисодиет банки, Мехнат омонатлари банки, Қурилиш-ижтимоий банки.

Ҳисоб-китоблар, кредитлаш ва омонат операциялари юқорида кўрсатилган ихтисослашган давлат банклари томонидан амалга оширилган. Давлат банки бошқа банкларни бошқарган, социалистик корхоналарни кредитлаган, уларни маблағларини сақлаган, ва уларга ҳисоб-китоб ва касса хизматларини кўрсатган. Саноат-қурилиш банк капитал қурилиш ва саноатга хизмат кўрсатган. Мехнат омонатлари банки жизмоний шахсларнинг омонатларини аниқ муддат ўтгандан сўнг қайтариш шарти билан сақлаган. Омонатлар муддати ўтгандан сўнг аниқ товарларни сотиб олиш хуқуқини берадиган мақсадли, ютуқли, фоизли ва ҳоказо бўлган. Ташқи иқтисодиет банки социалистик корхоналарнинг ташқи савдолари билан боғлиқ бўлган банк операцияларини бажарган. Агросаноат банки агросаноат комплексига хизмат кўрсаттан. Давлат банки бошқа банкларни бошқаришига қарамай, Совет Иттифоқи банклари бошқа давлатлардаги банк тизимига ўхшаш икки поғонали банк тизимини ташкил қилмаган. Банклар ўртасида рақобат бўлмаган. Давлат банки ҳам ўз функциялари ва вазифаларини бажариш учун шарт бўлган мустақилликка эга бўлмаган. Унинг фаолияти кўп ҳолларида ижро органлари ҳаракатларига боғлиқ бўлган. Банк тизимини , бу орқали бутун иқтисодни ривожланиши учун кучли сабаб бўлган ва Ғарбий давлатларнинг иқтисодий хаетида амалга ошириладиган кўп операциялар собиқ Совет Итгафоқи банклари томонидан амалга оширилмаган. Масалан, совет банклари қимматли қоғозлар, траст, лизинг, факторинг операцияларини амалга оширмаган. Ҳеч қандай банк рақобати тўғрисида гап бўлиши мумкин эмас эди. Банклар ўртасида мижозлар учун кураш бўлмаган. Бундай кураш ривожланган давлатларда банк хизмати сифатини ошириш учун жудда кучАи стимул бўлади. Корхоналарнинг қайси банкда хисобварағларини юрутишлари ва бўш маблағларини сақлашлари маъмурий тартибга аникданарди. Банк ўз

мажбуриятларини бажармаса ҳам, банк хизмати жуда паст даражада бўлса ҳам мижозлар хдзмат кўрсатувчи банкларининг алмаштира олмасдилар. Шу сабабли банк ва мижоз ўртасидаги муносабатлар фуқаролий-хуқуқий шартномалар асосида тартибга солинса ҳам, корхоналар хисоб-китобларни ва кредитлашни амалга оширганда банклардан боғлиқ бўлиб қолардилар. Бундан ьашқари, банклар кўп ҳолларда корхоналар устидан назорат олиб борар эдилар. Бундай нотўғри банк тизими товар ишлаб чиқарувчилар, иш бажарувчилар ва хизмат кўрсатувчиларнинг иқтисодий манфаатдорлигини, рақобатни, умуман мулдорликнинг кўп шакллилига эга бўлган бозор иқтисодиётини инкор қилган режалий иқтисоднинг мавжудлиги натижасида келиб чиққан ва фаол кўрсатган. Асосий иқтисодий кўрсатқичлар маъмурий тартибда аниқланган, мамлакат хўжалиги маъмурий-буйруқбозлик ва ягона мулк шакли (давлат мулки)да асосларида ташкил қилинган, социалистик корхоналарнинг манфаатлари бўлмаган. Бундай шароитда хўжалик субъектларига рақобат асосида хизмат кўрсатадиган, уларга керакли маблағларни етказиб берадиган ва улар ўртасида ҳисоб-китобларни амалга оширадиган ва кўп тизорат банкларини ўз ичига киритадиган банк тизимига эҳгиёж бўлмаган. Ўзбекистон Республикаси ҳолати, шу жумладан банк тармоғида ҳам, тўла марказдан боғлиқ бўлган. Ўзбекистон иқтисодиёти Совет иттафоқини ягона хўжалик комплексининг бир қисми бўлган. Ўзбекистонда фақат марказий аппарати Москвада бўлган юқорида кўрсатилган банкларнинг жумхурият бўлимлари бўлган. Мустаққиликка эришилгандан сўнг давлат олдида турган муҳим вазифалардан бири дунё талабларига жавоб берадиган ва хўжалик субъектларига ва жисмоний шахсларга бозор иқтисодиети шароитларида ҳизмат кўрсата оладиган банк тизимини тузиш эди. Ўзбекистон Банк тизимининг ташкил қилиш асосий йўналишлари, унинг босқичлари ва банк тизимининг хусусиятлари банк тизимига бағишланган 2-бобда батафсил кўриб чиқилади.

Банк ҳуқуқи таърифи ва предмети Юридик фанда Банк хуқуқ мақоми тўғрисида турли фикрлар мавжуд. Бир гуруҳ хуқуқшунос-олимлар Банк ҳуқуқини мустақил хуқуқ соҳаси деб хдсоблайдилар. Ҳуқук соҳаси деганда жамиятдаги муносабатларни нисбатан мустақил хисобланган кенг қисмини тартибга соладиган хуқуқ меъёрларини йиғиндиси тушинилади. Бу олимлар Банк хуқуқи ўз предметига ва услубига эгалигини назарий асослайдилар ва амалий кўрсатадилар. Ҳуқуқшунос-олимларнинг иккинчи гуруҳи Банк хуқуқини Молия хуқуқининг бир қисми, унинг хуқукий инствдути сифатида таърифлайди. Бу олимларнинг фикрича, Банк ҳуқуқи биринчи навбатда пул муносабатларини тартибга солади. Молия хуқуқи давлат-ҳокимият, пул муносабатларини солганлиги сабабли, бу хуқуқий институт ўз ичига марказий банклар томонидан банк фаолиятини тартибга солшн, банк назоратини амалга ошириш, бюджетни кредитлаш, давлат қимматли қоғозларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатларни амалга тартибга солинади. Ҳуқуқшунос-олимларнинг учинчи гурухд Банк ҳуқуқини соҳалараро ҳуқуқ интситути сифатида таърифлайди. Уларнинг фикрича банк хуқуқи ўз ичига молия, фуқаролий ва давлат хуқуқ соҳалари меъёрларини киритади. Тижорат банкларнинг мақомини ва уларни фаолиятини тартибга солувчи меъёрлар фуқаролий қонунчилиги ҳужжатларида жойлашган. Масалан, тижорат банкларнинг ҳуқуқий мақоми жуда кўп хусусиятларга эга бўлганлигига қарамай, банклар юридик шахс ҳисобланадилар ва уларга тижорат юридик шахсларнинг фаолиятини тартибга солувчи қоидалар тегашлидир. Банк назорати, валютани тартибга солиш, пул муомиласини ташкил этиш Молия ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинади.

Марказий банкнинг давлат органи сифатидаги фаолиятини Конституцион ҳуқуқ меъёрлари томонидан тартибга солинади. Франция ҳуқуқшунос - олимлари мустақил ҳуқуқ соҳаси деб Кредит хуқуқини тан олишади. Кредит ҳуқуқи кредит ташкилотларининг фаолиятини тартибга солади. Банкларнинг эса улар кредит ташкилотларининг бир тури деб тан олишади. Бизнинг фикримизча, Банк ҳуқуқини мустақил ҳуқуқ тармоғи деб белгилайдиган биринчи гуруҳ олимлар ҳақиқатга яқиндирлар. Аниқки, жамиятдаги муносабатларни тартибга солиш предмети и услуби ҳуқуқ меъёрларининг йиғинларини мустақил ҳуқуқ соҳасига ажратиш асосий критерияларидир. Ҳуқуқий тартибга солиш предмети - бу жамиятдаги муносабатлардир. Жамиятдаги муносабатлар турли бўлиб, улар ўз хусусиятларидан келиб чиқиб ҳуқуқнинг у ёки бу соҳалари томонидан тартибга солинади. Жамиятлардаги муносабатлар қўйидаги ички структурага эгадир: 1)муносабатлар иштироқчилари. Жамиятдаги муносабатларда жисмоний шахслар ва уларнинг бирлашмалари, юридик шахслар ва уларнинг бирлашмалари, давлат органлари, мамурий-ҳудудий бирликлар, давлат, халқ, миллат ва ҳоказолар муносабат иштирокчилари ҳисобланади; 2)муносабатлар объектлари. Субъектларнинг манфаати билан боғлиқ бўлган турли предметлар ва ҳаётдаги ҳодисалар жамиятдаги муносабатларда объект бўлади: мулк, жисмоний шахсларнинг ўзлари, уларнинг иззатлари, шаъни, бошқариш тартиби ва ҳоказо; 3)муносабатларнинг мазмуни, яъни субъектларнинг объектга йўналтирилган ҳаракатлари ва сўзлари; 4)муносабатларларнинг асослари. Бу - жамиятдаги муносабатларни келиб чиқишига, ўзгаришига ва тугатилишига олиб келадиган ҳаётдаги ҳодисалар ёки инсонларнинг ҳаракатлари.

Шу тўрта элементлардан келиб чиқиб, жамиятдаги муносабатлар мулки, бошқарув, оилавий, шахсий ва ҳоказо муносабатларга бўлиниши мумкин. Замонавий жамиятларда муносабатларнинг кўп қисмини мулкий муносабатлар ташкил қилади. Мулкий муносабатлар - бу муносабат субъектларининг мулкка нисбатан қилган ҳаракатларидир. Мулкий муносабатлар ҳуқуқнинг турли соҳалари меъёрлари билан тартибга солинади. Бу аввалам бор Фуқаролий ҳуқуки. Мулкий муносабатлар шунингдек Хўжалик хуқуқ, Маъмурий ҳуқуқ, Молиявий ҳуқуқ ва бошқа ҳуқуқ соҳалари меъёрлари билан ҳам тартибга солинади. Агар мулкий муносабатларнинг объекти сифатида пул маблағлари бўлса, бундай муносабатлар аввалам бор Молия ҳуқуқи ва Фуқаролик ҳуқуқ меъёрлари билан тартибга солинади. Банк ҳуқуқи ҳам пул муносабатларни тартибга солади. Банк ҳуқуқи тартибга соладиган муносабатларнинг бошқа ҳуқуқ тармоғлари билан тартибга солинадиган пул муносабатлардан асосий фарқи бу муносабатларнинг субъектларидадир. Банк хуқуқи фақат муносабатларнинг ҳеч бўлмаса бир томони тижорат ёки марказий банк бўлган пул муносабатларини тартибга солади. Бу муносабатлар банк муносабатлари деб аталади. ш Бундай муносабатлар Банк ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солингандан сўнг банк-хуқуқий муносабатларга айланади. Муносабат иштироқчилари хуқуқий муносабатнинг аниқ ҳуқуқий мақомга эга бўлган субъектларига айланади. Банк муносабатларнинг объектлари аниқ ҳуқуқий тартибга эга бўлади. Муносабатларнинг мазмуни хуқуқ ва мажбуриятлар шаклига ўтади. Муносабатларнинг келиб чиқиши, ўзгариши ва бекор қилиниши асослари юридик факлар мақоми сифатларини қабул қилади. Банк хуқуқининг бошқа ҳуқуқ тармоқларидан асосий фарқи банк муассасаларининг алоҳида ҳуқуқий мақомидадир. «Банклар ва банк фаолияти

тўгрисида»ги Қонуннинг 1-моддасига биноан банк - банк фаолияти ҳисобланган жисмоний ва юридик шахслардан омонатларни қабул қилиш, уларни кредитлашга ва инвестициялашга сарфлаш, ҳисоб-китобларни амалга ошириш бўйича фаолият кўрсатадиган юридик шахс ва тижорат ташкилотдир. Тижорат банкларнинг бошқа ташкилотлардан асосий фарқи кредит, омонат ва ҳисоб-китоб операцияларни амалга оширишдадир. Кўп молиявий ташкилотлар шу операцияларни ҳам бажаришлари мумкин. Масалан, инвестицион компания ва инвестицион фондлар жисмоний ва юридик шахсларнинг омонатларни жалб қилиб, бу маблағларга бошқа ташкилотларнинг акцияларини ва улушларини сотиб олиши мумкин. Кпи&ШГ ташкилотлар жисмоний ва юридик шахслар ўртасида ҳисоб-китоб амалга оширишлари мумкин. Ўзаро кредит жамиятлари ўз аъзоларига кредитлар бериши мумкин. Банк деб фақат юқорида кўрсатилга учта операциялар турини ҳаммасини бажарадиган ташкилот ҳисобланади. Бу - банкларнинг бошқа кредит муассасаларидан биринчи фарқи. Банкларнинг бошқа кедит ташкилотлардан иккинчи фарқи - фақат тижорат банклар учинчи шахсларнинг маблағларини кредитлашда фойдаланиш ҳуқукига эга бўладилар. Бу нуқтаи назардан банкларга инвестицион компаниялар ва инвестицион фондлар яқин туради. Бу ташкилотлар ўртасидаги асосий фарқ шундаки, инвестицион компаниялар ва инвестицион фондлар бошқа ташкилотларга жойлаштирган маблағларга эга бўлиб қоладилар. Улар сотиб олинган корхоналар акциялари ва улушлари, яъни шу қорхоналари мулкдори бўлади. Банк ташкилоти кредит берганда берилган пул маблағларига мулкдорлик хуқуқини йўқатади. Унинг ўрнига аниқ вақт ўтгандан сўнг берилган маблағларни фоизлари билан қайтариб беришни талаб қилиш хуқуқига эга бўладилар. Улар берилган кредит маблағларга қарз олувчи томонидан сотиб олинган мулкка эгалиқ қила олмайдилар.

Банкларга ўзаро кредитлаш жамиятлари ҳам жуда ўхшашдир. Бу жамиятларнинг банк ташкилотларидан асосий фарқи шундаки, улар фақат ўз аъзоларига ўз аъзоларидан йиғилган бадаллардан кредитлар бериши мумкин. Банклар эса бир шахснинг бўш пул маблағларини иккинчи шахсларга вақганча такдим этиш хуқукига эгадирлар. Банкларнинг айнан шу хуқуқи банк тизимини асосида ётади. Айнан шу хуқуқ банклар учун ўрнатилган жуда кўп талабларга сабабдир. Бу талабларнинг асосий мақсади банклар томонидан аҳоли ва юридик шахсларнингжалб қилинган маблағларини сақланишини, уларни вақгида қайтарилшцини, банк тизимининг барқарорлигани таъминлашдир. Ривожланган давлатлар банк ҳуқуқи бўйича олимлари банкларнинг бошқа кредит ташкилотлардан асосий фарқи талаб қилиниб олгунча депозитларни қабул қилиш ҳуқуқига эгалигини аникдайди. Шундай қилиб, Банк ҳуқуқи предмети - хеч бўлмаса бир томони банк муассасаси бўлган жамиятдаги муносабатлардир. Ҳуқуқ меъёрларини ҳуқуқ соҳалари ўртасида тақсимлаш учун иккинчи асос - бу ҳуқуқий тартибга солиш услубидир. Ҳуқуқий тартибга солиш услубли ўз ичига қўйидаги элементалрни киритади: 1) ҳуқуқ тармоғи меъёрлари билан тартибга солинган хуқуқий муносабатлар қатнапгаиларининг хуқуқ ва мажбуриятларини ўзаро боғлаш усуллари. Банк- ҳуқуқий муносабат томонлари ҳам бири иккинчисига бўй синадиган «вертикал» (масалан, ЎР МБ томонидан банк назорати амалага ошириш жараёнида тижорат банклар Марказий банк талабларини бажаришлари шарт), ҳам бир бирига тенг бўлган «горизонтал» (масалан, банк ва унинг мижози ўртасидаги муносабатлар фуқаролий-ҳуқуқий шартномалар асосида тартибга солинади ва шартнома томонлар тенг ҳуқуқлидир) муносабатларни боғлаш усулидан фойдаланади.

2) ҳуқукий муносабатларни келиб чиқишига, ўзгаришига ва бекор қилинишига асос бўлган юридик фактлар йиғини. Банк соҳасида юридик фактлар сифатида аввалам бор кредитлаш, омонатларни қабул қилиш ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш бўйича фуқаролий-хуқуқий шартномалар асос бўлади. Куп банк ҳуқуқий муносабатларида юридик факт сифатида Марказий банк расмий ҳужжатлари бўлиши мумкин. Масалан, «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Қонуннинг 19-моддасига биноан Марказий банк Бошқарувининг тижорат банкка лицензия бериш тўғрисидаги қарори тижорат бакка лицензияда кўрсатилган операцияларни бажариш ҳуқуқини беради. 3) ҳуқуқий муносабатлар субъектларини ҳуқуқ ва мажбуриятларини шакллантириш усуллари. Банк ҳуқуқининг хусусияти шундаки, субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари жуда кўп ҳолларда банк фаолиятини тартибга солувчи меъёрий ҳужжатларда аникданади. Бунинг сабаби шундаки, ҳар қандай замонавий давлат молиявий ва кредит имтизомни мустаҳкамлаш ниятида банк фаолиятини қатгиқ тартибга солади. Баъзи бир ҳолларда субъектларнинг хуқуқ ва мажбуриятлари фуқаролий- ҳуқуқий шартномаларда белгиланади. Кредит, омонат ва ҳисоб-китоб шартномаларини имзолаб банк ва мужоз ўзларига ҳуқуқ ва мажбуриятлар белгилайдилар. 4) ҳуқуқ ва мажбуриятларни бажармаганлиги учун ўрнатилган чоралар, уларни амалга ошириш усулари. Аниқки, юридик амалиётда мажбуриятларни бажармаганлик учун чораларнинг тўрт тури бор - жиноий-ҳуқуқий, маъмурий- ҳуқуқий, фуқаролий-ҳуқуқий ва мехнат муносабатларини бузилганлиги учун қўлланадиган чоралар. Жиноий, Фуқаролий, Маъмурий ва Меҳнат ҳуқуқидан бошқа ҳамма ҳуқуқ соҳалари юқоридаги чоралар аралашидан фойдаланади. Банк ҳуқуқи ҳам шу ҳуқуқ соҳалари қаторига киради. Банк ҳуқуқи маъмурий- ҳуқуқий ва фуқаролий-ҳуқуқий чоралардан фойдаланади. Агар тижорат банклар Марказий

банк томонидан ўрнатилган иқтисодий меъёрларга риоя қилмаса, мажбурий захира талабларини бажармаса, Марказий банк давлат назорат органи сифатида бунай банкларга нисбатан «ЎР Марказий банки тўғрисида»ги Қонун меъёрларига асосан чоралар кўради. Агар тижорат банклар мижозлари билан имзоланган шартномаларда кўрсатилган мажбуриятларини бажармасалар, шартномада ва фуқаролий қонунчилигида кўрсатилган жавобгарликка тортилиши мумкин. Шундай қилиб, Банк ҳуқуқ бошқа ҳуқуқ соҳаларидан ажратадиган ва ўз ҳусусиятларига эга бўлган ҳуқуқий тартибга солувчи предмети ва услубига эгадир ва Банк ҳуқуқини мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида қабул қилиш учун етарли асос бордир. З.Банк ҳуқуқи тизими. Ҳуқуқ соҳаси сифатида Банк ҳуқуқи турли банк операцияларини тартибга соладиган ҳуқуқий меъёрларни ўз ичига киритади. Уларнинг ҳаммаси жамиятдаги муносабатларнинг катта бир гуруҳини ёки уларнинг бир компонентини ҳуқуқий тартибга солувчи ҳуқуқий институларга бирлаштирилади. Банк ҳуқуқининг ҳуқуқий институтлари иккита кичик ҳуқуқ соҳаси - банк тизими ва банк операциялари соҳаларига бирлаштирилади. Биринчи кичик банк ҳуқуқи соҳаси ўз ичига иккита ҳуқуқий интситутни киритади - 1) Марказий банкнинг ҳуқуқий мақоми, мақсади, ваколатлари, вазифалари, фаолиятини тартибга солувчи меъёрларни ўз ичига киритган ҳуқуқий институт ва 2) тижорат банкларнинг ташкил қилинишини, кайта ташкил қилинишини ва бекор қилишини, уларнинг ҳуқуқий мақомини, бошқаришни, бошқарув органларини ваколатларини, филиал ва ваколатхоналарини ҳуқуқий

мақомини тартибга соладиган ҳуқуқий меъёрларнинг ўз ичига киритган ҳуқуқий интститут. Иккиничи кичик ҳуқуқ соҳаси банк операцияларини амалга ошириш бўйича жамиятдаги муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий меъёрларни ўз ичига киритади. Бу кичик ҳуқуқ соҳаси ўз ичига кредитлашни, омонатларни қабул қилшпни, ҳисоб-китобларни, банк сирини ва хоказоларни тартибга соладиган бир неча ҳуқуқ интситутларини ўз ичига киритади. Банк ҳуқуқи меъёрлари ўртасида Банк ҳуқуқининг ҳамма институтларига тегашли баъзи меъёрларни ажратса бўлади. Бу меъёрлар Банк хуқуқининг Умумий қисмини ташкил қилади ва банк назорати, банк операцияларини лицензиялашни тартибга солади ва банк тизимига ва банк операцияларига тегашли умумий қоидаларни аниқлайди. Банк муносабатларини тартибга соладиган бошқа меъёрлар Банк ҳуқуқининг Махсус қисмига киради. Бу ерда Марказий банкнинг ҳуқуқий мақомини, ваколатларини бошқариш тартибини, тижорат банкларнинг ташкил этишни, қайта ташкил этишни ва бекор қилинишини, уларни бошқариш тартибини ҳуқуқий тартибга соладиган меъёрлар бирлаштирилган. Махсус қисмнинг кўп меъёрлари банк операцияларини ҳуқуқий тартибга солшга бағишланган. Банк ҳуқуқининг тизими Банк ҳуқуқи курсининг тузилишини аниқлайди. Банк ҳуқуқи қурси ҳам Умумий ва Махсус қисмга бўлинади. Банк хуқуқи курсининг Умумий қисмида Банк ҳуқуқи предмети ва услуби, банк банк тизими (Узбекистон Республикаси банк тизимининг шакланиши ва хусусиятлари, поғоналари ва поғоналар ўртасидаги муносабатлар ва ҳоказо) ва банк операциялари (уларнинг моҳияти ва аҳамияти, ҳуқуқий таърифи ва турлари ва ҳоказо) умумий қоидалари, банк ҳуқуқий муносабатлар,банк қонунчилиги каби саволлар кўриб чиқилади. Банк ҳуқуқи курсининг Махсус қисми банк Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг ҳуқуқий мақоми, ваколати, вазифалари ва

бошқаруви, тижорат банкларнинг ташкил этиш, қайта ташкил этиш ва бекор қилшп, банк операцияларини алоҳида турларини амалга ошириш ҳуқуқи тартибга солиш, банк сири, банк соҳасида ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарлик каби масалаларга бағишланган.

Похожие

Молия ҳуқуқи предмети, услуби, тизими ва манбалари

«Банк фаолиятлари таҳлили» фанининг предмети ва иқтисодиётни эркинлаштириш шароитидаги вазифалари

Банклар ва банк фаолияти

Банклар ва банк тизими

Банк тизими