Банклар ва банк фаолияти - Экономика - Рефераты

Банклар ва банк фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Банкларнинг моҳияти, келиб чиқиш асослари, тараққиёти ва уларни бозор иқтисодиётидаги ўрни. 2. Ўзбекистон Республикаси банк тизими ва унинг ривожланиш босқичлари. 3. Марказий банк ва унинг функциялари. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки фаолиятининг асослари 4. Тижорат банклари, улар фаолиятининг тамойил ва функциялари. Тижорат банкларининг операциялари. 5. Марказий банкнинг тижорат банклари билан ўзаро алоқалари. 6. Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда қўлланиладиган иқтисодий меъёрлар. 7. Банк тизими фаолиятини тартибга солишда қўлланиладиган иқтисодий чоралар.

www.arxiv.uz Банкларнинг моҳияти, келиб чиқиш асослари, тараққиёти ва уларни бозор иқтисодиётидаги ўрни Банк деб, пул маблагларини йиғувчи, сақлаб берувчи, кредит-хисоб ва бошқа воситачилик операцияларини бажарувчи муассасаларга айтилади. Банклар пайдо бўлишининг асоси бўлиб товар-пул муносабатларининг ривожланиши хисобланади. Товар-пул муносабатлариниг бўлиши ва уларнинг ривожланиб бориши барча ижтимоий-иқтисодий тизимларда банкларнинг ҳам бўлишини тақазо этади. Банклар ўрта асрларда пулдорлар томонидан пулни қабул қилиш ва бошқа давлат, шахар пулига алмаштириб бериш асосида келиб чиққан. Кейинчалик пулдорлар ўз бўш турган маблағларидан фойда олиш мақсадида уларни вақтинча фойдаланишга маблағ зарур бўлган субъектларга ссудалар беришган. Бу ҳол пул алмаштирувчи пулдорларнинг банкирларга айланишига олиб келган. Банк сўзи италянча «банка» сўзидан олинган бўлиб, «стол», «пуллик стол» деган маънони англатади, чунки ўрта асрларда италиялик пулдорлар ҳамёнларидаги, идишларидаги тангаларни стол устига қўйиб хисоб-китоб қилганлар. XII асрларда Генуяда пул алмаштирувчиларни «bancherii» деб аталиб, агар пулдорларнинг қайси бири ишончни оқламаса ва ишига маъсулиятсизлик қилса, у ўтирган стол синдириб ташланган ва уни «Banco rotto», яъни банкрот деб аташган. Банклар пайдо бўлишининг бошланғич нуқтаси бўлиб XVI асрда Флоренция ва Венецияда ташкил қилинган кичик жиро-банклар хисобланади. Кейинчалик бундай банклар Амстердамда (1605), Гамбургда (1618), Миланда, Нюренбергда, Генуяда вужудга келган. Бу банклар асосан ўз мижозлари – савдогарларга хизмат қилган, улар ўртасида нақд пулсиз хисоб-китобларни олиб борган. Англия банк тизими (XVI аср) юзага келган ва ривожланган биринчи давлат ҳисобланади. Англия банкирлари олтинни сақлаб берувчилар ва савдогарлардан келиб чиққан.

www.arxiv.uz Тарихда биринчи юзага келган банк Англия банки ҳисобланади, у 1694 йилда акционер банк сифатида ташкил бўлган. Кейинчалик саноат ривожланиши натижасида банклар бошқа мамлакатларда ҳам ташкил бўлган. Натурал хужалик муносабатларининг тугаши, савдо-сотик муносабатларининг ривожланиши пуллик хисоб-китоблар олиб боришга, кредит тизимини ривожланишига йўл очди. Ссуда капиталисти асосан ўз бўш маблағини карзга бериб ссуда фоизи сифатида даромадга эга бўлса, банкирлар асосан четдан жалб қилинган маблағларни кредитга бериб фойдага эга булади. Банклар корхона, ташкилот, давлат муассасалари, аҳоли бўш пул маблағларини жалб қилиш орқали катта ҳажмдаги маблағни жамлаб уни харакатини бошқаради. Банкларни йириклашуви ва улар фаолиятини такомиллашуви уларни махсус корхоналар – кредит муассасаларига айланишига олиб келди. Хозирги вақтда жаҳонда умум қабул қилинган банк тизими икки поғонали банк тизими бўлиб у марказий банк ва тижорат банклари тармоғини ўз ичига олади. Банк тизимини бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиқиб қайта ташкил этиш қуйидаги тамойилларга асосланган ҳолда олиб борилади: - Хорижий ва маҳаллий инвесторларнинг ишончини қозониш мақсадида банк- молия тизими барқарорлигига эришиш - банк тизимидаги ислоҳатлар умумиқтисодий ислоҳатларнинг ўтказилиши билан мос келиши - банк-молия тизимини босқичма-босқич такомиллаштириш йўли билан жаҳон банки тизимига яқинлаштириш - пул-кредит сиёсатини олиб боришда мамлакатнинг ички эҳтиёжини ва унинг иқтисодининг хусусиятини ҳисобга олиш - банклар фаолиятида мижозлар манфаатини устун қуйиш ва бошқалар. Жаҳон амалиётидаги хозирги мавжуд банкларнинг ривожланишини қуйидаги икки даврга бўлиш мумкин: 1. Биринчи давр – бу Ўзбекистон мустақилликка эришгунгача бўлган даврдаги банк тизими

www.arxiv.uz 2. Иккинчи давр Ўзбекистон мустакилликка эришгандан кейинги даврдаги банк тизими. Банк тизими ривожланишининг биринчи даври қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: - Биринчи босқич XIX-асрнинг охиридан 1930-32 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олиб бунда олдинги мавжуд бўлган банклар заминида собиқ иттифоқнинг кредит тизими ташкил қилинди. Бу даврда шу вақтдаги иқтисодиётнинг ривожланишига мос келувчи тармоқ банклари, ўлка банклари, тижорат банклари, махсус банклар, давлат банклари каби банклар фаолият кўрсатган. - Иккинчи босқич 1932 йилдан 1959 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда банклар корхоналарни вексел орқали кредитлашдан (эгри кредитлаш) тўғридан-тўғри кредитлашга ўтди. Бунда банклар халқ хўжалиги соҳалари бўйича ташкил қилинди ва улар шу соҳаларга муддатли кредитлаш ва молиялаштириш билан шуғулланган. Давлат банки асосан қисқа муддатли кредитлашни олиб борган. - Учинчи босқич 1959 йилдан 1988 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бунда мавжуд тармок банклари қайта ташкил қилиниб мамлакатдаги барча кредит муносабатларни олиб бориш мақсадида учта йирик банк - Давлат банки, қурилиш банки, ташқи савдо банки ташкил қилинди. Давлат банки халқ хўжалигининг барча соҳаларига (қишлоқ хўжалигига ўзоқ муддатли кредит ҳам) қисқа муддатли кредит берган. Қурилиш банки капитал қуйилмалар билан боглик операцияларни бажарган. Ташки савдо банки мамлакатнинг экспорт-импорт операцияларини бажарган. - Туртинчи босқич банк тизимини қайта ташкил қилиш босқичи бўлиб, у 1988 йилдан 1990 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда давлат банки билан бир қаторда кўплаб махсус тармоқ банклари ташкил этилди. Бу давр бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиқиб икки поғонали банк тизимига ўтиш билан ҳам боғлиқ. Халқаро амалиётда икки поғонали банк тизими Венгрияда 1987 йилда, СССРда 1988 йилдан, Польшада 1989 йилдан, Болгария, Руминия ва Чехославакияда 1990 йилдан жорий этилган.

www.arxiv.uz Бозор муносабатлари шароитида банклар иқтисодиётни самарали бошқаришнинг муҳим субъекти ҳисобланади. Банклар бозор муносабатининг бошқа субъектларидан фарқ қилиб пул билан ишловчи, вақтинча бўш турган пул маблағларини йиғувчи, уни унга эҳтиёж сезган субъектларга вақтинча фойдаланишга бериб турувчи ва пул маблағларини самарали ишлатиш асосида ўз фаолиятини олиб борувчи муассаса ҳисобланади. Банклар бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётни харакатга келтирувчи субъект ҳисобланиб моддий ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва олиб боришда воситачи сифатида капитал айланишининг узлуксизлигини таъминлаб жамиятнинг равнақ топишига, иқтисодиётнинг ривожланишига, жамият аъзолари фаровонлигига замин яратади. Бозор иқтисодиёти шароитида товар-пул муносабатларининг кенг миқёсда ривожланиши банклар олдида янгидан-янги операциялар бажаришга имконият очиб беради. Шунинг учун ҳам республикамизда бозор иқтисодиёти талабларига мос келувчи замонавий банк тизими яратиш зарурияти туғилди. Ўзбекистон Республикасининг банк тизими ва унинг ривожланиш босқичлари Республикамиз мустақиллигининг эълон қилиниши бутун дунё мамлакатлари томонидан тан олинган бозор иқтисодиёти дастакларини бизнинг республикамизга ҳам кириб келишига замин яратди. Шунинг учун ҳам республикамизда бозор иқтисодиёти талабларига мос келувчи замонавий банк тизимини яратиш зарурияти туғилди. Банк тизимини қайта қуриш: - икки поғонали банк тизимини вужудга келтириш. Марказий эмиссион банк ва бевосита хўжалик субъектларига хизмат кўрсатувчи ихтисослашган давлат банклари; - ихтисослаштирилган банкларни тўлалигича хўжалик ҳисобига ва ўз-ўзини молиялашга утказиш;

www.arxiv.uz - иқтисодий тизим доирасида юридик ва жисмоний шахслар билан бўладиган кредит муносабатлари, услублари ва шаклларини такомиллаштириш ва бошқаларни ўз ичига олади. Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма-босқич йўлини танлагани боис банк тизими тараққиёти ҳам қуйидаги босқичларга эга: - Биринчи босқич миллий валютани муомилага киритиш учун асос яратилган ва икки поғонали банк тизимининг пойдевори қурилган 1991 йилдан 1994 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда мамлакатимизнинг мустақил банк тизимини яратиш бўйича олиб борилган тадбирлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Қонуни асосида амалга оширилди. Ушбу қонун асосида собиқ СССР давлат банкининг республика муассаси асосида Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўзилди (1992 йил сентябрь) ва унга республикада пул муомиласини тартибга солиш, тижорат банклари тизимини вужудга келтириш ва тулов тизимини ташкил этиш вазифалари юклатилди. Ушбу даврда ташкил этилган махсус ихтисослашган банклар жумласига саноат қурилиш банки, коммунал қурилиш ва социал тараққиёт банки, агросаноат банки, ташқи иқтисодий фаолият банки, жамғарма банки ва бошқа банкларни киритиш мумкин. Ўзбекистонда банк тизимини ташкил қилишнинг иккинчи босқичи миллий валюта муомилага киритилган (1994 йил 1 июль) ва икки поғонали банк тизимининг хуқуқий асослари яратилган 1994-1996 йилларни ўз ичига олади. 1994 йил 18 мартдаги Вазирлар Маҳкамасининг «Банк тизимини такомиллаштириш ва пул-кредит муносабатларини барқарорлаштириш бўйича чора- тадбирлари тўғрисида»ги қарори, 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида»ги ва 1996 йил 25 апрелда «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг янги таҳрирда қабул қилиниши банк тизимини жаҳон андозаларига яқинлаштириш соҳасидаги мустаҳкам қонуний пойдевор яратди.

www.arxiv.uz Ушбу босқичнинг хусусиятларидан бири 1995 йилдан бошлаб Ўзбекистонда махсус нобанк кредит ташкилотлари (инвестиция компаниялари, суғўрта компаниялари ва бошқалар) ташкил қилина бошланди. Ўзбекистон банк тизимини шакллантиришнинг учинчи босқичи 1997-2000 йилларни ўз ичига олиб у босқичнинг асосий хусусияти банкларни хусусийлаштириш ва акциядор – тижорат банкларида бошқарувнинг сифатини ошириш, банклар фаолиятида назоратни кўчайтиришдан иборат. Бу босқичда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хусусий тижорат банклари ташкил қилишни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги (1997 йил 24 апрель), «Акциядорлик-тижорат банклари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги (1998 йил 2 октябрь), «Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора-тадбирлари тўғрисида»ги (2000 йил 21 март) фармонлари муҳим аҳамиятга эга. Шу каби 1999 йил 15 январда Ўзбекистон Республикасининг «Банк тизимини ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тўғрисида» ги, 2000 йил 24 мартдаги «Банк тизимини ислоҳ қилишга доир қўшимча чора тадбирлар тўғрисида» ги қарорлари қабул қилинди. Шу босқичда банк тизимини ислох қилиш республика комиссисияси тузилди, мижозларга хизмат курсатиш сифати оширилди, кичик ва ўрта бизнесни янада ривожлантиришга, ички назорат таъсирчанлигини оширишга эътибор қаратилди. Банк тизими ривожланишининг тўртинчи босқичи 2001 йилдан бошланди ва унинг асосий хусусиятлари бўлиб куйидагилар ҳисобланади: 1. Банклар фаолиятини янада ривожлантириш асосида аҳолининг банк тизимига бўлган ишончи мустаҳкамланди. Агар 2001 йилни бошига тижорат банклар капитали 502 млрд сўмдан 2008 йилни бошига 1500 млрд. сўмга, яъни 298,8% га ошган бўлса, шу даврда ахолининг банклардаги пул жамгармалари (янги омонат турлари, юкори фоизлар ва бошқалар хисобига) 91,5 млрд. сўмдан 994,6 млрд. сўмга ёки 10,9 баробарга ошди.

www.arxiv.uz Сўнгги йилларда мамлакатимизда аҳолининг миллий валютамиз-сўмдаги муддатли ва жамғарма омонатлари бўйича тўлаётган ўртача фоиз ставкалари 16-18 фоизни ташкил этмоқда. 2. Тижорат банкларининг хусусий тадбиркорлик, кичик ва ўрта бизнес субъектларига кўрсатган ёрдами ортди. Маълумки, кичик тадбиркорлик субъектларининг сони йил сайин ошиб бормоқда ва уларни сони 1.01.2000 йилга 159,7 минг тани ташкил этади. 2007 йилнинг бошига кичик бизнес субъектларининг сони 384,1 мингтага етди. Барча манбаалар томонидан кичик бизнес субъектларига берилган кредитлар 2004 йилни бошига 354 млрд сўмни ташкил этган бўлса бу кўрсаткич 2006 йилнинг бошига 510,4 млрд сўмни ташкил этди. Кичик бизнес субъектларининг ЯИМдаги улуши 2006 йилда 42,1 фоизни ташкил этди, 2007 йилни режасига кўра уни 45 фоизга етиши мулжалланган. Тижорат банкларининг микро кредитлари туфайли 2007 йилда кичик бизнес субъектлари томонидан 106778 та янги ишчи ўринлари яратилди. Бу кўрсаткич 2006 йилга нисбатан 1,5 баробарга кўп демакдир. 3. Валюта муносабатларини эркинлаштириш бўйича ишлар жадаллаштирилди. Бу босқичда миллий валютани эркин айирбошлаш ишлари босқичма-босқич амалга оширилди ва 2003 йил 15 октябридан бошлаб жорий халқаро операциялар бўйича сўмнинг эркин алмаштирилиши жорий этилди. Валюта муносабатларини такомиллашуви муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2003 йил 11 декабридаги 557 сон қарори билан «Валютани тартибга солиш тўғрисида»ги қонунига ўзгартиришлар киритилди. Шу асосда республикамизда банк тизимини тараққий этиши ва такомиллашуви давом этмоқда. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги «Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2007 йил 12 июлдаги “Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисоди|тни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора -тадбирлари тўғрисида”ги Қарорлари катта аҳамиятга эга

www.arxiv.uz Умуман, Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А. Каримов ўзбек моделига муносиб банк тизими асосчиси ҳисобланади. 3. Марказий банк ва унинг функциялари. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки фаолиятининг асослари Марказий банк – кредит тизимининг бош банки бўлиб, мамлакатда пул-кредит сиёсатини, эмиссия жараёнларини олиб боради. Биринчи марказий банклар бундан қарийиб уч юз йил олдин тижорат банкларининг ривожланиши натижасида вужудга келган. Булар 1668 йилда ташкил бўлган Швед Рикс Жиро банки, 1694 йилда ташкил қилинган Англия банкларидир. Европа мамлакатларида Марказий банклар анча кечроқ, асосан XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб фаолият кўрсата бошлаган. АҚШда Марказий банк функциясини 12 федерал резерв банкидан иборат федерал резерв тизими бажаради. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки 1992 йилнинг сентябрь ойидан собиқ СССР давлат банкининг Республика бўлими заминида пайдо бўлган. Жахон амалиётида Марказий банклар вужудга келишининг икки асосий йули мавжуд: Биринчи йул – ўзоқ давр мобайнида тижорат банкларининг ривожланиши натижасида уларни Марказий банкка айланиши. Шу ҳолат 1844 йилда Англияда, 1848 йилда Францияда, 1874 йил Испанияда, 1875 йилда Германияда (Рейхсбанк), 1893 йилда Италия Марказий банклари ташкил бўлиши билан боғлиқ. Иккинчи йўл – бир йўла Марказий банк – эмиссион марказ сифатида ташкил қилинган банклар. Бундай банкларга АҚШнинг федерал банклари, 1913 йилдан ташкил этила бошланган Лотин Америкаси мамлакатлари банклари, Австрия Марказий банки ва бошқаларни киритиш мумкин. Марказий банк иқтисодиётни бошқаришда ва банк тизимини назорат қилишда муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам унинг фаолияти унинг Уставига нисбатан юқори кучга эга бўлган қонун билан тартибга солинади. Марказий банк алоҳида статусга эга бўлгани ҳолда бутун банк тизимини, давлат органларини назорат қилиб

www.arxiv.uz унинг фаолияти, вазифалари ва юклатилган мажбуриятлар уни тижорат фаолияти чегарасидан чиқади. Республикамизда Марказий банк тўғрисидаги қонун 1995 йилни 21 декабрда қабул қилиниб 2002 йилда унга айрим ўзгартиришлар киритилган. Қонуннинг 3-моддасига кура Марказий банкнинг бош мақсади миллий валютани барқарорлигини таъминлаш ҳисобланади. Валюта барқарорлиги тушунчаси пул массаси барқарорлигини, баҳо ва миллий валюта алмашув курсини барқарорлигини англатади. Қонуннинг 6-моддаси Марказий банкнинг мустақил эканлигига бағишланиб у қуйидагиларда кўринади: - Марказий банк хукуматнинг иқтисодий сиёсати чегарасида фаолият кўрсатади. Марказий банк хукумат сиёсатидан ўтиб ўзининг алоҳида сиёсатини юргизмайди. - Марказий банкнинг мустақиллиги унга юклатилган вазифалар чегарасида амалга ошади. Бу мамлакатдаги пул-кредит сиёсатини белгилашда, кредитлар бўйича фоиз ставкаларини белгилашда, банк ликвидлиги нисбати, алмашув курсларини белгилаш билан боғлиқ бошқа ишларда кўринади. Марказий банк ўзига юклатилган вазифаларни бажарилишини таъминлаш учун тегишли таркибни ташкил этади. Қонуннинг 8-моддасига биноан Марказий банк Қорақалпоғистон Республикасининг пойтахти, вилоят марказлари ва Тошкент шаҳрида Бош бошқарма ва хизмат бўлимларига эга. Қонуннинг 15-моддасига биноан Марказий банкнинг Олий Органи бўлиб банк Правленияси ҳисобланади. Банк Правленияси 11 кишидан иборат бўлиб унинг таркибига Марказий банк раиси, унинг муовинлари ва банк асосий бўлимлари бошлиқлари киради. Банк Правлениясининг раиси бўлиб Марказий банк Раиси ҳисобланади. Правления аъзолари Марказий банк раиси тавсиясига биноан Олий Мажлис кенгаши томонидан тасдиқланади. Қонуннинг 5-моддасига кура Марказий банк ўз фаолияти натижалари бўйича Республика Олий Мажлисига бўйсунади. Олий Мажлис:

www.arxiv.uz - Республика Президентининг тавсиясига биноан Марказий банк раисини тайинлайди ва вазифасидан бўшатади. - Йиллик хисобат ва аудитор хулосасини кўриб чиқади. Қонуннинг 44-моддасига биноан Марказий банк қуйидаги функцияларни бажаради: 1. Банкноталар (нақд пуллар) эмиссияси Марказий банкнинг қадимги ва муҳим функциясидир. Қонуннинг 38-моддасига кўра муомилага нақд пулларни чиқариш ва ундан олиш фақат Марказий банк томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 6 апрелдаги «Пул массаси ошишини чегаралаш ва молиявий интизомни таъминлаш жавобгарлигини ошириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги фармони нақд пулларни банкка ўз вақтида қайтишини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Республикамизда муомилада нақд пул муомиласини чегаралаш мақсадида пластик карточкалардан кенг фойдаланиш ва бошқа чоралари кўрилмоқда. 2. Тижорат банклари касса резервларини тўплаш ва сақлаш. Қонуннинг 28- моддасида бу ҳолат ўз аксини топган бўлиб минимал захиралар бу тижорат банклари ресурсларининг Марказий банкда сақланиши зарур бўлган қисмидир. Мажбурий резерв миқдори тижорат банкининг йиғилган ресурсларига нисбатан фоизда белгиланади. Минимал заҳира жамғарма турига, унинг ҳажмига, банкнинг жойлашган ўрнига боғлиқ бўлган ҳолда турли мамлакатларда турлича. Жумладан, Японияда минимал резервлар ставкаси 2,5%, АҚШ да 12%, Германияда 12,1%, Португалияда 17%, Ўзбекистонда 2005 йилдан 15%. Марказий банк бундан пул муомиласини мувофиқлаштиришда фойдаланади. 3. Олтин-валюта заҳираларини сақлаш. Бу мамлакат тўлов баланси дефицитини қоплаш ва миллий валюта курсини барқарорлигини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Республикамизда 2006 йилда олтин-валюта заҳиралари 35%га ошиб, ташқи савдо ижобий қолдиғи 1,445 млрд. АКШ долларига етди ва олтин-валюта захираларимиз республикамизнинг 8 ойлик импортини қоплашга етади.

www.arxiv.uz 4. Тижорат банкларини кредитлаш. Кредит муассасалари депозитларини марказлашуви кредит операцияларини кенгайтириш учун база ҳисобланади. 2006 йилда банклар томонидан иқтисодиётнинг реал секторига миллий валютада берилган кредитлар 4095,4 млрд. сўмни ташкил этди, унинг 77,8% и узоқ муддатли кредитни ташкил этади. 5. Давлат банки сифатида хукумат учун кредит бериш ва ҳисоб-китоб операцияларини бажариш. Бу марказий банкда хукумат ташкилотлари ва муассасаларининг ҳисобварақларини юритилишида, шу ҳисобварақлар орқали қимматли қоғозлар, узоқ ва қисқа муддатли кредитлар, давлат облигацияларини сотиб олиш, чет эл валютаси бўйича ва бошқа операцияларни амалга оширилиши билан боғлиқ. Марказий банк хукуматининг фискал (хазина) вакили вазифасига мувофиқ хукумат органлари ҳисоб-варақларини юритар экан (47 модда), хукуматнинг молия операцияларини амалга оширишда кумаклашади, бюджет киримлари ва чиқимлари юзасидан маслахатлар беради. 6. Хисоб-китоб ва алмашув операцияларини амалга ошириш. Қонуннинг 40,43 моддаларига биноан Марказий банк миллий валютани чет эл валютасига нисбатан курсини белгилайди, уни алмашиш лимитини белгилайди, республика худуди ва ундан ташқарида валюта операцияларини амалга оширади. 7. Пул-кредит сиёсати. Пул-кредит сиёсатининг асосий мақсади миллий валюта барқарорлигини таъминлаш, валюта курси ва фоиз ставкаларини оқилона ўрнатиш асосида инфляция суръатларини камайтириш, кредитдан фойдаланишнинг самарадорлигини ошириш ва иқтисодиётнинг барқарор ўсишини таъминлашдан иборат. Пул-кредит сиёсати давлатнинг иқтисодни бошқариш сиёсатининг бир қисми бўлиб муомиладаги пул массаси, кредит ҳажми, фоиз ставкалари даражаси ва бошқа пул муомиласи курсаткичларини ўзгартириши билан ишлаб чиқариш ҳажмини ўсиши ва пасайишига мослаб пул таъминотини йўлга куяди. Жумладан, Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати 2007 йилга қуйидагича белгиланган: 1. Истеъмол нархлар индексининг йиллик даражаси 5,7% дан ошмаслиги.

www.arxiv.uz 2. ЯИМ ни реал ўсиши 7,7%. 3. Бюджет тақчиллиги ЯИМнинг 1,0% дан ошмаслиги. 4. Соф ташқи савдо айланмасини ўсиши ва уни ижобий қолдиғи 2 млрд. АҚШ доллари ҳажмида бўлиши. 5. Банклардаги аҳоли жамғармаларининг қолдиғи 678,3 млрд.сўмга етиши ва бошқалар. 8. Назорат функцияси. Бу функцияга қонуннинг VIII-боби 50-54 моддалари бағишланган бўлиб, уларда тижорат банклари фаолиятининг назорати ва уларни Марказий банк билан ўзаро муносабатлари акс этган. Умуман тижорат банклар фаолияти назорати қуйидаги йўналишларда олиб борилади: 1. Давлат назорати – банк тизимидаги қонунчилик асосида, чунки ҳамма банклар, шу жумладан Марказий банк ҳам қонун асосида фаолият кўрсатади. 2. Юқори ташкилот назорати, яъни Марказий банк томонидан. 3. Мустақил ташкилот томонидан – аудиторлик ташкилоти ва бошқалар. Тижорат банклари, улар фаолиятининг тамойил ва функциялари. Тижорат банкларининг операциялари Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонуннинг биринчи моддасида таъкидланганидек «Банк – бу тижорат муассасаси бўлиб жисмоний ва хуқуқий шахсларнинг бўш турган пул маблағларини жалб қилиш ва уларни ўз номидан тўловлилик, муддатлилик, қайтариб бериш шарти асосида жойлаштириш операцияларини ва бошқа банк операцияларини бажаради». Тижорат банклари банк тизимининг муҳим бўғини бўлиб кредит ресурсларининг асосий қисми шу банкларда йиғилади ва бу банклар хуқуқий ва жисмоний шахсларга хизматларни кўрсатади. Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари банк тизимининг Марказий банкдан кейинги поғонаси ҳисобланади. Хозирги кунда Республикамизда 2007 йилни 1июл ҳолатига 28 турдаги, шундан 3 та давлат мулкига асосланган, 11 та акционер -

www.arxiv.uz тижорат, 9 та хусусий ва 5 та чет эл сармоясини ҳиссаси билан тижорат банклари мавжуд. Республика худудида тижорат банклари ўз фаолиятларини Марказий банк томонидан берилган лицензия асосида амалга оширадилар. Банкларга лицензия бериш Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банк тўғрисида»ги, «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги, «Акционерлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқини химоя қилиш тўғрисида» ги ва бошқа қонунлари ҳамда банклар бўйича тегишли меъёрий хужжатлар талаблари асосида амалга оширилади. Тижорат банкларини ташкил қилиш 1999 йилни 11 – февралида қабул қилинган «Банкларни рўйхатга олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида»ги 630 – сонли Низом асосида олиб борилади. Ушбу Низомга асосан тижорат банклари очиқ ёки ёпиқ акционерлик жамиятлари шаклида ташкил этилиши мумкин. Банкни давлат рўйхатидан утказиш учун Марказий банк томонидан белгиланган банк устав капитали энг кам миқдорининг 0,1 фоизи миқдорида, филиаллар рўйхатга олинаётганда эса ушбу маблағнинг ярми миқдорида хақ тўланиши, устав капиталининг 30 фоизидан ортиғи хорижий шахсларга тегишли бўлган банклар ва шуъба банкларини рўйхатдан ўтказишда 5000 АҚШ долларига тенг сўммада хақ тўланганлигини тасдиқловчи ва бошқа хужжатлар тақдим этилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунга асосан банк устав капиталини шакллантиришга давлат хокимият органлари, жамоа бирлашмалари, жамоа фонди маблағлари, шунингдек кредитга ва гаровга олинган маблағлардан фойдаланиш ман этилади. «Банкларни рўйхага олиш ва уларга лицензия бериш тартиби тўғрисида»ги Низомга асосан ҳар бир акциядорнинг устав капиталидаги улуши 2002 йилнинг 1 январидан бошлаб устав капитали умумий миқдорининг 7 фоизидан ошмаслиги керак. Шунингдек банкларнинг бошқа банклар устав капиталида иштирокига рухсат этилмайди. (шуъба банклар ташкил этиш бундан мустасно). Ҳар бир банк ўз устави асосида фаолият курсатади.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 – ноябрдаги «Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорига кўра тижорат банклари ўз капиталларини бир маромда усиб боришини таъминлаш, кредит портфели сифатини яхшилаш, лойиҳаларини молиялашни такомиллаштириш ва бошқа вазифалар қўйилган. Жумладан, қарорда кўзда тутилишича 2008 йилни 1 январидан янги ташкил этиладиган тижорат банкларининг устав капитали 5 млн Евродан, хусусий банкларни устав капитали 2,5 млн Евродан кам бўлмаган миқдорга етказиш кўзда тутилган. Банклар капиталини ортиб боришини таъминлаш Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 12 июлдаги 670-сонли “Банкларнинг капиталлашуни янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қароридан келиб чиқади. Банк фаолиятини тухтатиш ва банкларни тугатиш «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонун ҳам Марказий банкнинг 240 – сонли «Банкларни тугатиш тартиби тўғисида»ги Низомга асосан амалга оширилади. Ўз фаолиятини тухтатган банк Марказий банк томонидан банкларни Давлат рўйхатига олиш дафтаридан чиқарилади. Уни фаолияти тухтатилганлиги матбуотда эълон қилинади. Тижорат банкларининг фаолияти қуйидаги тамойилларга асосланади: 1. Кредит ресурсларини ташкил этишда четдан жалб қилинган ресурсларга таяниши 2. Мавжуд маблағлар чегарасида хизмат курсатиш. Бу банкнинг нафақат ўз ресурс ва кредит қуйилмаларининг мутоносиблиги, балки банкнинг активлари билан унинг жалб қилинган маблағлари ўртасидаги мутоносиблигини таъминлашини билдиради. 3. Банк фаолиятининг тула иқтисодий мустақиллиги. Бунда банк ўз ва жалб этилган маблағлардан мустақил фойдаланиши, мижозлар ва омонатларни ўзи мустақил равишда танлаши, кредит сиёсатини мустақил тўзиши ва амалга ошириши, фоиз ставкаларини мустақил ўрнатиши ва ўзгартириши, даромадларни мустақил

www.arxiv.uz равишда таксимлаши ва бошқа фаолият турларини бажариши мумкинлиги кўзда тутилади. 4. Банклар фаолиятини тижоратлашуви. Бу тамойил банкларни камроқ ҳаражат қилиб фойда билан, кўпроқ фойда билан фаолият кўрсатишга асосланади. Банк фаолиятининг хавфсизлиги (кам хатарлилиги) ҳам банк тижоратининг асосларидан бири ҳисобланади. 5. Мижозлар манфаатини химоялаш. Банк ўзининг капитали, даромади билан риск қилиши мумкин, лекин у мижознинг даромади ёки капитали билан риск қилиши мумкин эмас. Бу тамойил «ҳамма нарса мижоз учун» маънони англатиб у банк мижоз учун тўлалигича жавоб бериш зарурлигини билдиради, уни даромадини таъминлайди. 6. Банклар фаолиятининг универсаллашуви ва диверсификацияси (лотинча deilersiteatro - ўзгариш, хилма – хиллик) банклар фаолиятини турли тармоқ ва соҳаларни қамраб олишини билдиради. 7. Ўзаро манфаатдорлик. Банкнинг ва мижознинг бир – бирига бўлган ишончи ўзаро ҳамкорликни мустахкамлайди. Мижоз банкга нафакат пул ёки кредит учун эмас, балки молиявий малакавий ёрдам, малакали хизмат, маслахат олиш учун боради. Мижоз банкдан ўз маблағини нимага ва қандай сарфлаш, ўз фойдасини қандай ошириш ёки йўқотишларга қандай барҳам беришликни ўрганади. Тижорат банклари фаолияти қуйидаги функцияларга асосланади: 1. Хуқуқий ва жисмоний шахсларнинг бўш пул маблағларини йиғиш. 2. Халк хўжалигида ҳисоб – китоблар ва туловларни амалга ошириш 3. Хўжалик субъектларини кредитлаш, ички ва ташқи хўжалик оборотига кредит – молия хизмати кўрсатиш 4. Молиявий ва моддий қийматлар сақланишини таъминлаш 5. Мижозлар мулкини ишончли бошқариш (факторинг, траст ва бошқа операциялар) 6. Молия – валюта бозорида фаолият кўрсатиш, яъни қимматли қоғозлар чиқариш, уларни жойлаштириш, сотиб олиш ва бошқалар

www.arxiv.uz 7. Иқтисодий молиявий аборотлар бериш, маслахат хизматларини кўрсатиш ва бошқалар Тижорат банклари томонидан амалга ошириладиган барча операцияларни актив, пассив, депозит, нодепозит ва бошқа операцияларга бўлиш мумкин Банк ресурсларини шакллантириш билан боглик бўлган операциялар банкларнинг пассив операциялари дейилади. Банкларнинг пассив операциялари уларнинг фаолиятини ташкил қилишда катта роль уйнайди. Пассив операциялар ёрдамида тижорат банклари кредитлаш учун зарур бўлган ресурсларини ташкил этади. Пассив операциялар асосан қуйидаги шаклга эга: 1. Қимматли қоғозларни муомилага чиқариш йўли билан ресурслар йиғиш 2. Банк фойдаси ҳисобидан ҳар хил фондлар ташкил қилиш ёки фондлар сўммасини ошириш 3. Бошқа кредиторларнинг маблагларини жалб қилиш 4. Депозит операцияларини амалга ошириш Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари, жалб қилинган ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади. Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг дастлабки иккитасида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади ва қолган икки шаклида кредит ресурсларининг жалб қилинган ресурслар қисми юзага келади. Банкларнинг ўз маблағларига – устав капитали, резерв капитали, махсус фондлар (моддий рағбатлантириш ва бошқа ташкил этилган фондлар) ва тақсимланмаган фойда киради. Банкларнинг кейинги йиллар балансларида ўз маблағлари таркибида акциялар бўйича эмиссия устамаси, асосий восита ва чет эл капиталини қайта баҳолаш сўммалари ҳам ўз аксини топган. Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизига яқини банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади. Банк ўз маблағлари ичида асосий ўринни банк устав капитали эгаллайди. Банкларнинг устав капитали уларнинг мажбуриятларини бажарилишининг асоси бўлиб хизмат қилади ва у банклар ташкил қилинганда моддий

www.arxiv.uz ва пул маблағларидан ташкил топади. Банк кредитлари ҳамда четдан бошқа пул маблағларини жалб қилиб уни ташкил қилиш мумкин эмас. Шу каби банкларни захира капитали ва тақсимланмаган фойдага тегишли манбалар ҳисобидан шаклланади ва сарфланади. Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади. Бўларга депозитлар, шунингдек контокоррент ва вакиллик ҳисоб варақларидаги маблағлар киради. Банк ресурслари таркибида аҳолининг қуйилмалари муҳим рол уйнайди ва у 2007 йилни 1 июлига 678,3 млрд сўмни ташкил этади. Банкларнинг эмитентлашган маблағлари. Банклар мижозлар маблағларидан етарли даражада ўзроқроқ фойдаланишни амалга оширишдан манфаатдордирлар. Шу сабабли банклар облигация қарзлари, банк векселлари ва бошқаларни чиқариш йўли билан ўз ресурсларининг миқдорини кўпайтириб борадилар. Даромад олиш мақсадида банк ресурсларини жойлаштириш билан боғлиқ операциялар банкларнинг актив операциялари дейилади. Банкларни актив операцияларида асосий ўринни уларнинг кредит операциялари эгаллайди. Хозиги кунда тижорат банклари томонидан берилаётган кредитларнинг таъминоти сифатида кучмас мулк, қимматли қоғозлар, учинчи шахс ва сугурта ташкилотининг кафолати қабул қилинган. Тижорат банкларининг кредитлаш жараёни қуйидаги боскичларни ўз ичига олади: - Кредит олиш учун мижоз аризасини кўриб чиқиш - Қарз олувчининг туловга ва кредитга лаёқатлигини банк томонидан ўрганиш - Кредит қўмитасини қарори - Кредит шартномасини расмийлаштириш - Кредит бериш - Кредитни фоизи билан қайтарилишини банк томонидан назорат қилиш Тижорат банклари ресурсларининг 2002 йилда 66,83 фоизи, 2003 йилда 68,08 фоизи, 2004 йилда 70 фоизи кредитлашга йўналтирилган.

www.arxiv.uz Тижорат банклари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг пул маблағларини банкга жалб қилиш билан боғлиқ операциялари депозит операциялари дейилади. Депозит операциялари тижорат банкларининг 90 фоизгача пассивлари ташкил қилиниши мумкин. Депозит операцияларининг суьъектлари бўлиб бир томондан тижорат банклари, иккинчи томондан корхона, ташкилотлар, молия, суғурта, инвестицион ва траст компаниялари, хусусий корхоналар, қўшма, хиссадорлик корхоналари, жамоа ташкилотлари, алоҳида жисмоний шахслар ҳисобланади. Депозит операцияларининг объекти бўлиб эхтиёждан ортиқча пул маблағлари (қуйилмалари) ҳисобланади. Пул қуювчиларнинг тоифасига кўра депозитлар бўлинади: - юридик шахслар (корхона, ташкилотлар ва бошқалар) қуйилмалари - жисмоний шахслар қуйилмалари Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар бўлинади: - Муддатли депозит маблағлар - Талаб қилиб олгунга қадар депозит маблағлар - Аҳолини жамғарма маблағлари Муддатли депозит маблағлар бўлинади: - 3 ой муддатгача - 3 ойдан 6 ойгача - 6 ойдан 9 ойгача - 9 ойдан 12 ойгача - 12 ойдан юқори бўлган депозит маблағлари Назарий жиҳатдан замонавий банк тизимида нақд пулсиз айланишларнинг ривожланиши натижасида дастлабки шакллантирилган депозитларни чекланмаган тарзда бир банкдан иккинчи банкга утказиш, шу билан бирга тижорат банклари томонидан берилаётган кредитларни чексиз ошириш имконияти мавжуд. Хорижий назарияда бу жараён депозит мультипликацияси (маблағларни бир банкдан иккинчи банкга ўтказилиши) ва кредит экспанцияси деб ном олган.

www.arxiv.uz Масалан «А» банкдан дастлабки депозит 1000 бирликни ташкил этса унинг 20 % мажбурий заҳира сифатида Марказий банкга ўтказилса банкни кредит бериш имконияти 800 бирликни ташкил қилади. Бу кредит мижозга берилгандан кейин бошқа банкда депозитга айланиши мумкин. Жумладан, ушбу берилган кредит сўммаси «Б» банкнинг мижози бўлган маҳсулот етказиб берувчининг ҳисоб варағига сотувдан тушум шаклида келиб тушади. Бунда А банкнинг кредити Б банкда депозитни вужудга келтиради. Б банк бу депозитдан кредит берадиган бўлса, мажбурий заҳирани ҳисобга олган ҳолда унинг миқдори 640 (800 – 160) бирликка тенг бўлади. Тижорат банкларининг нодепозит операциялари деб тижорат банкларининг йирик пул бозорларидан пул маблағларини жалб қилиш, қимматли қоғозлар, облигацияларни муомилага қўйиш йўли билан маблағларни жалб қилиш соҳасидаги операцияларига айтилади. Жаҳон банки амалиётида тижорат банкларига маблағларни жалб қилишнинг кенг тарқалган нодепозит шаклларига қуйидагилар киради: - Банклараро бозордан қарз олиш - Қимматли қоғозларни қайтиб сотиб олиш шарти билан сотиш (Репо операциялари) - Банк акцептларини сотиш - Тижорат қоғозларини чиқариш - Евро – долларлар бозоридан қарз олиш - Капитал ноталар, облигациялар чикариш ва бошқалар Нодепозит операциялар бозорда рақобатчилик асосида, васитачилар (брокерлар) орқали сотиб олинади. Бунда биринчидан маблағларни сотиб олиш ғояси банкнинг ўзига тегишли, иккинчидан бу ғоя банкнинг бирор – бир мижози билан боғлиқ эмас. Нодепозит манбалардан асосан молиявий марказларда жойлашган ҳамда молия бозори механизмидан эркин фойдаланиш хуқуқига эга бўлган йирик банклар кенг фойдаланадилар. Нодепозит маблаглар йирик миқдорда сотиб олинади. Тижорат банкларининг бошқа операцияларига банк хизматлари ва воситачилик операцияларини киритиш мумкин. Бунда банклар мижознинг ҳисобидан уларнинг

www.arxiv.uz турли топшириқларини бажарадилар. Бундай топшириқлар мамлакат ичида ёки бир мамлакатдан бошқа мамлакатга пул утказиш билан боғлиқ. Шундай операциялардан бири бўлиб факторнинг (инглизча воситачи) операцияси бўлиб бунда банк мижознинг қарзга оид талабларини, уларни етказиб бериш қийматининг 80 фоизи шу заҳоти тўлаш ва қолган қисмини кредит учун фоизлар ва воситачилик ҳақини чиқариб тўлаш шарти билан сотиб олади. Воситачилик операцияларининг бири бўлиб траст (инглизча ишончли) операциялари ҳисобланиб у мулкка эгалик қилишнинг энг тарқалган шакли – акция, облигация ва пул маблағларининг бир эгаликдан (шахсдан) иккинчи эгаликга (шахсга) ўтказишни банклар орқали амалга оширишни билдиради. Бу мижоз билан келишилган ҳолда уни маблағларини бошқариш ишончини қулга киритишдир. Банклар траст операцияларининг нафақат жисмоний шахслар бўйича балки юридик шахслар учун ҳам амалга оширадилар. Жисмоний шахслар учун траст бўйича меросни бошқариш ишонч ва восийлик билан боғлиқ операциялар бажарилади. Шундай операцияларга тратта (италиянча утказма вексел) операцияларини ҳам киритиш мумкин. Бу кредиторнинг қарздорга (одатда банкга) ёзма буйруғи. Бу ташқи савдодаги ҳисоб – китобларда қулланилиб унда банкнинг учинчи шахс (такдимчи) га ёки траттани тақдим этганга муайян сўммани тўлаш кўрсатилади. Марказий банкнинг тижорат банклари билан ўзаро алоқалари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 124-моддасида “Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини Республика Марказий банки бошқаради”- дейилган. Марказий банкнинг тижорат банклари билан ўзаро алоқалари Ўзбекистон Республикасининг “ Марказий банк тўғрисида ” ги ва “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги Қонунлар ҳамда банклар фаолиятига тегишли бошқа меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади .

www.arxiv.uz Жумладан , “ Марказий банк тўғрисида ” ги Қонуннинг 55- моддасида – “ Марказий банк ва банклар бир - бири билан бўлган мажбуриятлари бўйича масъулдир , агар улар ўзига тегишли бошқа мажбурият олмаган бўлса ” - дейилган . Қонуннинг 56- моддасига кўра Марказий банкга банклардан депозитлар қабул қилиб ҳисобварақлар юритишга рухсат берилган . Қонуннинг 57- моддасида –“ Марказий банк банкларга банклараро ҳисоб - клеринг хизматини ташкил этишда кўмаклашади ”- дейилган . Қонуннинг 58- моддасида –“Марказий банк банк тизими учун ахборот тармоғини ташкил этади”- дейилган. Марказий банк ўз ваколати чегарасида тегишли ташкилотлар билан статистик маълумотларни тўплаш, ишлов бериш ва тарқатиш қоидалари ва амалиёти бўйича келишувларда иштирок этади. Қонуннинг 59-моддасига биноан Марказий банкка қарздорнинг ҳисобварақларидаги қолдиғни ва бошқа активлари ҳисобига талабларни қондириш устунлиги белгиланган ва ўзаро муносабатларга бағишланган Қонуннинг 60- моддасида- “Марказий банк қарори ва ҳаракати қонунда белгиланган тартибда шикоят қилининши мумкин”- дейилган. Шу каби “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонуннинг 44-моддасида Марказий банк банклар фаолияти устидан назоратни амалга оширади дейилган. Марказий банк банклардан ахборотларни талаб қилиш ва ушбу Қонунни бажарилиши юзасидан бошқа ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқига эга. Тижорат банклари фаолиятини Марказий банклари томонидан назорат қилиш зарурлиги бозор иқтисодиёти шароитида Марказий банкнинг муҳим рол ўйнаши билан асосланади, чунки у иқтисодиёт билан банк тизими ўртасида воситачи сифатида фаолият кўрсатади. Банк назорати икки мақсадни : 1. Мижозлар манфаатини ҳар хил мумкин бўлган зарарлардан ҳимоя қилиш; 2. Хатарларни олдини ола туриб молиявий бозорнинг барқарорлигини таъминлашга қаратилган. Марказий банк тижорат банклар фаолиятини назорат қилиши қуйидагиларда кўрилади:

www.arxiv.uz 1. Банк фаолиятини олиб боришда лицензиялар бериш. 2. Банклар ҳисоботларини текшириш. 3. Жойларда текширишлар ўтказиш. 4. Банк операцияларини бажаришда тегишли меъёрларга риоя қилишниши. Марказий банк тўлов, ҳисоб-китоб муносабатларини ташкил қилиш функциясини бажара туриб молия ва тўлов тизимини барқарорлигини таъминлаш, тўлов тизимини самарали бўлишига эришиш, пул-кредит сиёсатини ўтказиш каби масалаларни ҳал қилишни ўз олдига қўяди. Тижорат банклари фаолиятини тартибга солишда кулланиладиган иқтисодий меъёрлар Тижорат банклари учун иқтисодий меъёрларнинг урнатилиши – бу аввало Марказий банк томонидан самарали банк назоратини олиб боришга эришиш, тижорат банклари фаолиятида вужудга келадиган муаммоларни олдиндан аниқлаш ва барқарор банк тизимини яратишда муҳим воситадир. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тижорат банклари фаолиятини тартибга солишни халқаро андозларига мос равишда такомиллаштириш ҳамда тижорат банкларининг молиявий ҳолатига реал баҳо беришни 1997 йил 22 августда тасдиқланган 10 – сонли «Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш қоидалари» асосида олиб боради. Бу қоидаларга кўра республика тижорат банклари фаолиятини баҳолашнинг қуйидаги меъёрлари тасдиқланган ва улар барча банклар томонидан бажарилиши лозим: 1. Янгидан ташкил этилаётган ва фаолият курсатаётган банкларнинг энг кам устав жамғармаси миқдорини ўрнатиш 2. Капиталнинг етарлилик коэффициенти 3. Банк капитали билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичлари 4. Банк баланси ликвидлиги кўрсаткичи 5. Бир қарз олувчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта ҳажми

www.arxiv.uz 6. Барча катта кредитларга тўғри келадиган хатарнинг энг юқори ҳажми 7. Бир омонатчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта миқдори 8. Қимматли қоғозлар бўйича операцияларда ўз маблағларидан фойдаланиш кўрсаткичи 9. Дахлдор шахслар билан иш олиб бориш Мавзунинг тўртинчи саволида таъкидланганидек янгидан ташкил этилаётган ва фаолият кўрсатаётган банклар устав жамғармасининг энг кам миқдори 2008 йилни биринчи январидан 5 млн Евродан, хусусий банклар бўйича эса буйича 2,5 млн Евродан кам бўлмаган миқдорга етказиш кўзда тутилган. Капиталнинг етарлилик коэффиценти қуйидагича аниқланади:хА К М 1 бунда К – банк капитали; А х – хатарни ҳисобга олиб чамаланган банк активлари Банк капитали асосий икки қисмдан – асосий ва қўшимча капиталдан иборат. Бунда асосий капитални умумий капиталдаги салмоги 50 фоиздан кам бўлмаслиги керак. Банк капитали ўзининг хатар даражасига кўра бўлинади: 1. Хатардан холи бўлган активлар 2. Минимал хатарли активлар 3. Юқори хатарли активлар 4. Максимал хатарга эга бўлган активлар Мазкур коэффицентнинг минимал миқдори 0,08 га тенг бўлиши керак. Банк капитали билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат курсаткичи қуйидагича аниқланади: М К М 2 Бунда М – банк мажбуриятлари Бу курсаткич банк мажбуриятларини ўз капитали билан таъминланганлигини кўрсатади ва унинг энг юқори миқдори 0,05 га тенг. Тижорат банклари учун қуйидаги ликвидлик коэффицентлари белгиланган (банк ликвидлиги деб ўз активларини нақд пул сифатида ишлатиш ёки уларнинг

www.arxiv.uz номинал қийматини сақлаб қолган холда тезда пул маблағларига айлантириш йўли билан мавжуд молиявий мажбуриятларини қоплай олиш қобилиятига айтилади): а) Лаҳзали ликвидлик коэффиценти ва у қуйидаги нисбат бўйича аниқланади:БМ ЛА М 3 Бунда: ЛА – банкнинг пул шаклидаги активлари БМ – банкнинг муддатсиз депозит ҳисоб варақларига доир мажбуриятлари Бу меъёр банкнинг омонатчилари олдидаги мажбуриятларини шу лаҳзада бажара олиш қобилиятини англатади ва уни Марказий банк томонидан кунлик баланс асосида тезкор тарзда назорат қилиб борилади. Бу коэффицентнинг минимал миқдори 0,25 дан кам бўлмаслиги керак. б) Жорий ликвидлик коэффиценти ликвид шаклдаги банк активларининг талаб қилиб олингунга қадар бўлган ҳисоб варақлари буйича ва муддати 30 кунгача бўлган мажбуриятлар нисбати сифатида аниқланади: )1( )1( 4 БМ ЛА М  Бунда: ЛА (1) – қайтариш муддати 30 кунгача муддатда берилган банкнинг ликвид активлари ва кредитлар БМ (1) – қайтариш муддати 30 кунгача бўлган йўқлаб олингунгача турадиган мажбуриятлари Бу коэффицентнинг минимал миқдори 0,3 га тенг в) Киска муддатли ликвидлик коэффиценти банкнинг қайтариш муддати 30 кундан 1 йилгача бўлган депозитлар, олинган кредитлари ва бошқа қарз мажбуриятларига нисбати тарзда аниқланади. К Д А М  5 Бунда А – 30 кундан 1 йилгача бўлган банк активлари Д – муддати 30 кундан бир йилгача бўлган жалб қилинган депозитлар ва жалб қилинган ресурслар Бу курсаткичнинг хажми 1 – га тенг бўлиши керак.

www.arxiv.uz Бир қарз олувчига тўғри келадиган хатарни энг катта ҳажми қуйидагича аниқланади. К ЙК М 6 Бунда ЙК – банк хатарининг бир қарз олувчига тўғри келадиган сўммаси қўшилган депозитлардан ташқари 75 фоиз балансдан ташқари мажбуриятлар. Бу давлат кафолатланган кредитларига тегишли эмас. Бу меъёрнинг юқори чегараси 0,25 га тенг. Барча катта кредитларга тўғри келадиган хатарнинг энг юқори ҳажми қуйидагича аниқланади: К ЖЙКС М 7 Бунда: ЖЙКС – жами йирик кредитлар сўммаси Умуман бир қарз олувчига берилган кредитлар қўшилган шу қарз олувчига нисбатан берган, банк капиталидан 15 фоиз ортиқ бўлган балансдан ташқари мажбуриятлар сўммасининг 75 фоиз жамланган қарз катта кредит ҳисобланади. Банк учун катта кредит тоифага кирадиган ва бир қарз олувчига бериладиган кредитлар сўммасини шу қарз олувчининг ўз маблағлари сўммасидан оширмаслик тавсия этилади. Бу меъёр банк капиталининг 5 баробаридан ошмаслиги керак. Бир омонатчига (кредиторга) тўғри келадиган хатарнинг энг юқори меъёри олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта депозиторнинг депозит ҳисоб варағидаги қолдиқ қийматини банкнинг ўз маблағлари миқдорига нисбати билан аниқланади. К О М 8 Бунда О – олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта омонатчининг ҳисоб рақамидаги, жорий рақамидаги ва қимматли қоғозлар бўйича операциялар қолдиқлари. Ушбу меъёр учун ўрнатилган энг юқори миқдор 1999 йилнинг 1 январидан 2000 йилни 1 январигача – 0,50. Демак бу ҳар йилга алоҳида белгиланади.

www.arxiv.uz Қимматли қоғозлар билан бўлган операцияларда ўз маблағидан фойдаланиш кўрсаткичи банкнинг олди – сотти учун ҳарид қилган нодавлат қимматли қоғозлари миқдорини ўз маблағларига нисбати билан белгиланади.АК КК М 9 Бунда: КК – олди – сотти мақсадида қимматли қоғозларни сотиб олишга йўналтирилган банкнинг ўз маблағлари АК – акционер капитали Банкнинг бошқа банклар, корхоналар, ташкилотлар устав фондига қуйадиган жами инвестиция сўммаси миқдорининг улуши банк капиталининг 20 фоизидан, Устав фондининг 10 фоизидан оширмаслик тавсия этилади. Мазкур меъёр учун белгиланган миқдор 0,5 га тенг Банкнинг асосий акциядорлари, унинг рахбарлари, ходимлари ва улар билан боғлиқ шахслар банк хизматларидан имтиёзли асосда фойдаланмасликлари ва амалдаги қонунларга риоя қилишлари талабларидан келиб чиқиб дахлдор шахслар курсаткичи мавжуд. Кенгрок маънода шундай шахсларга киритилади: - банк кенгаши, банк бошқаруви, тафтиш комиссияси таркибига кирган барча шахслар, шунингдек уларнинг яқин қариндошлари - банк устав фондининг 10 фоизидан кўпроқ қисмига эга бўлган ҳар қандай юридик ва жисмоний шахслар, шу юридик шахсларнинг ҳар қандай раҳбарлари, шунингдек уларнинг яқин қариндошлари - қонунга кўра банк фаолиятини назорат қилувчи юридик шахслар ва уларнинг бошқарувчилари Уларга имтиёзли шароит яратмаслик керак деганда: - бошқа мижозлардан талаб қилинадиганидан кам ҳажмда фоизлар, бадаллар, бошқа туловларни ундириш ёки таъминотни кам кабўл қилиш - кредитни қайтариш муддатини етарли асосларсиз ўзгартириш - ўз табиатига, мақсадига ва йул қуйиладиган хатарга кўра банк дахлдор бўлмаган мижозлар билан тўзмайдиган битимларни тўзиш.

www.arxiv.uz Тижорат банклари томонидан уларнинг фаолиятининг дастлабки икки йили мобайнида дахлдор шахсларга кредит бериш тақиқланади.АК КСх М 100 10  Бунда: КС – битта дахлдор шахсга берилган кредит миқдори Бу курсаткич банк капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак. Банк барча дахлдор шахсларга берадиган кредитларнинг умумий сўммаси банк устав фондининг 100 фоизидан ошмаслиги керак. АК ЖКМ М  11 Бунда: ЖКМ – дахлдор шахсларга берилган жами кредитлар миқдори. 7. Банк тизими фаолиятини тартибга солишда қўлланиладиган иқтисодий чоралар. Марказий банк мамлакатнинг бош банки, раҳбар сифатида тижорат банклари фаолиятини бошқаради, назорат қилади. Жумладан, Марказий банк мавзунинг 6-саволида келтирилган иқтисодий меъёрларга амал қилмаган банкларга тегишли қонун хужжатлари асосида қуйидаги жазо чораларини қуллайди: - Иқтисодий меъёрларни ўзгартириш - Мажбурий резерв фондини ошириш - Айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаш - Хиссадорларга дивидендлар тўлашни тухтатиб қўйиш - Банк устидан васийлик ўрнатиш - Энг охирги чора уларга берилган лицензияларни қайтариб олиш Марказий банк томонидан лицензияларни қайтариб олиш банклар бажарадиган айрим операциялар бўйича ёки бутун фаолият бўйича бўлиши мумкин. Лицензияни қайтариб олиниши банк фаолиятини тўхтатилишини билдиради.

www.arxiv.uz Банк фаолиятини тўхталиши «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Қонунда ҳам ўз аксини топган бўлиб, унинг 19-моддасида ушбу ҳолат қуйидаги ҳолларда амалга ошиши таъкидланган: - акциядорлар йиғилиши қарорига кўра; - Лицензияни қайтариб олганда - Банк банкрот деб эълон қилинганда. Шу каби Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 5 августдаги «Банклардаги депозит ҳисоб варақларидан нақд пул тўловларини ўзлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида»ги қарорига биноан Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тижорат банкларининг иш якунларини кўриб чиқиш вақтида аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларга банкларнинг депозит ҳисоб варақларидан нақд пулларни кечиктирмай тўлаш борасида ўрнатилган тартиб бир неча марта (ойига 3 мартадан кўпроқ) бўзилган такдирда тижорат банклари худудий бўлимлари ва филиалларининг рахбарлари эгаллаб турган лавозимидан озод қилиниши, нақд пул маблағлари беришни мунтазам кечиктириш холлари мавжуд бўлганида тижорат банкларига нисбатан қаттиқ жавобгарлик чоралари, хатто банк операцияларини амалга ошириш хуқуқини берадиган лицензияни қайтариб олиш чоралари қулланилиши белгиланган.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Тошкент, 2001й. 2. Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонун , Тошкент,1996й. 3. Марказий банк тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2002й. 4. Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 5. Банк сири тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003й. 6. Валютани тартибга солиш тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2003й. 7. Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 8. Фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2004й. 9. Кредит уюшмалари тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2006й. 10. Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003-й. 11. Бюджет тизими тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 12. Ўзбекистон Республикасининг Мехнат Кодекси, Тошкент, 1995й. 13. Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2004й. 14. www.ziyonet.uz

Похожие

Банклар ва банк иши. Марказий банклар

Банклар ва банк тизими

Банклар ва уларнинг операциялари

Банклар ликвидлиги ва тњловга лаёкатлилиги таќлили

Банклар ва уларнинг операциялари. Кредит тизим