Аудит методологияси ва андозалари - Экономика - Рефераты

Аудит методологияси ва андозалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Аудит методологияси ва андозалари Режа: 1. Аудит методологияси ва андозаларининг мақсади, вазифалари. 2. Аудит андозаларига қўйиладиган талаблар. 3. Аудит ишларини режалаштириш. 4. Аудиторлик назоратини ўтказиш тўғрисида шартнома тузиш тартиби 5. Аудиторни мижоз олдидаги мажбурияти.

1. Аудит методологияси ва андозаларининг мақсади, вазифалари. Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатлар иқтисодиётни эркинлаштиришга, аҳоли турмуш тарзини яхшиланишига қаратилгандир. Республикада амалга оширилган мулкчилик шакллари ва ундан кутилаётган иқтисодий самара шундан иборатки, истеъмол бозорини товар билан тўлдириб бериш, сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлаш ва рақобат муҳитини яратишга қаратилгандир. Юқоридаги вазифаларни бажариш биринчи навбатда мулкни тўкинлигини таъминлаш, кам харажат қилиб, тежамкорлик асосида фаолият кўрсатишни талаб қилади. Мулк тўкинлигини назорат қилиш тадбиркорлик фаолиятини ривожланишига ўз хиссасини қўшади. Аудит назорати хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини тўғри баҳолашда хизмат кўрсатувчи муассаса сифатида олиб борилади. Аудитнинг зарурати биринчидан ҳисоблаб бериш имкониятларидан келиб чиқса, иккинчидан мулк шаклидаги ўзгаришлар билан боғлиқдир. Аудит назорати ёрдамида хўжалик фаолиятида эришилган ютуқ ва камчилик, нуқсонларни бартараф қилиш имконияти яратилади. Аудитни тўғри ташкил қилишда аудит стандартларига риоя қилиш талаб қилинади. Стандартлар ёрдамида аудитнинг сифати ва ишончлилиги таъминланади. Аудит андозаларида аудиторларни тайёрлаш тартиби аудит назоратини ўтказиш учун талаблар белгиланади. Аудит андозалари ёрдамида текширув сифатига алоҳида аҳамият берилади. Ўзбекистон Республикасида аудит назоратини ўтказишда Молия Вазирлиги томонидан тасдиқланган ва Адлия Вазирлиги томонидан рўйхатан ўтказилган аудит миллий стандартлари алоҳида аҳамиятлидир. Ўзбекистон Республикаси аудит миллий андозасининг 3-сони "Аудитни режалаштириш" га (14 май. 1999 йил. №54) бағишлангандир. 3-сонли "Аудитни режалаштириш" миллий стандартида текширув ишларини режалаштириш, аудит назорати ишларини тартибга солиш, аудит назорати бўйича дастур ишлаб чиқариш масалаларига қаратилгандир. 4-сонли "Мижоз фаолияти билан текширув" миллий стандартида хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини ўрганиш, ҳисобот кўрсаткичлари таркиби, мижозни молиявий холати ва натижалари билан танишув тартиби кўрсатилган. Аудит ишларини тўғри ташкил қилиниши аудиторнинг иш фаолиятини тўғри тақсимланишига олиб келади. Аудитор иш фаолиятининг сифати биринчи навбатда андозаларда кўрсатилган мезонлар асосида ташкил қилиниши керак. Аудит андозалари иқтисодиётдаги ўзгаришлар, фойдаланувчиларнинг эҳтиёжлари билан вақти-вақти билан ўзгариб туриши мумкин. Бу холат аудит методологиясига ҳам тегишли ўзгартиришлар киритилишига олиб келиши мумкин. Аудит методологиясини тўғри ишлаб чиқилиши биринчидан, назорат ишларини таъсир кучини оширса, иккинчидан ўтказилган аудит сифатини белгилаш учун асос ҳисобланади.

Аудит андозаларига риоя қилиш, назорат ишларида илмий ютуқларни жорий қилишга уни такомиллаштириш билан боғлиқ амалий ишларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш имконини беради. Республикамизга чет эл инвестицияларини кириб келиши, ҳамма корхоналарни ташкил қилиниши, миллий аудиторлик андозаларини халқаро андозаларга мос келишини тақозо қилган холда ишлаб чиқилган бўлиб, унга риоя қилиш аудитни халқаро талабларини бажаришга олиб келмоқда. Аудит методологияси ва андозалари халқаро тизимда ҳам ўзининг муаммо ва ечимларини биргаликда хал қилинишига тегишли фирма ва амалиётчилар томонидан ўрганилиб чиқилмоқда. Аудит андозалари ёрдамида аудиторнинг иш фаолиятини тартибга солиш билан бирга текширишнинг мақсади, жавобгарлик томонлари ўрганилади. Андозалар ёрдамида назорат ўтказиш давомида амал қилинадиган қоидаларга риоя қилиш талаб қилинади. Аудит андозаларида назорат ўтказишдаги хужжатлардан фойдаланиш тартиби ҳам кўрсатилади. Аудиторлик фаолиятида қўлланиладиган усуллар, қоидалар мавжуд бўлиб улардан фойдаланиш тартибига риоя қилиш аудитордан талаб қилинади. Шунинг учун аудиторлик текширувида бухгалтерия ҳисобида акс эттирилган маълумотларга шу жумладан, счетларда хўжалик муомалаларини тўғрилигини ҳисобот кўрсаткичлари бир-бирига мос келишига алоҳида эътибор берилади. Айрим холларда ҳисоб кўрсаткичлари билан ҳисобот кўрсаткичлари ўртасида фарқ суммаларини келиб чиқиши мумкин. Мисол учун "Давр харажатлари" счетидаги ёзувлар билан давр харажатлари ҳисоботида фарқ бўлиши табиий, чунки харажатлар сотилган ва қолган товарларга тақсимланган холда ҳисоботда "Давр харажатлари" счетининг қолдиғи сифатида кўрсатилади. Аудит назоратини тўғри ташкил қилишда иш хажмини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Иш хажмини тўғри белгилаш аудиторлик назоратини самарадорлигини оширади. Аудит ишларини олиб бориш тегишли режани талаб қилади. Бу режада аудитор ўз иш фаолиятини тартибга солади, барча маълумотларни тўплаш, умумлаштириш, текширув якунларини тайёрлашга асос яратади. 2. Аудит андозаларига қўйиладиган талаблар. Аудиторлик фаолиятини сифати, ишланганлиги ва улар учун белгиланган (қабул қилинган) андозаларнинг талабларида келиб чиқади. Аудит стандартларига риоя қилиш, текшириш натижаларини кетма- кетлигини, сифатини, самарадорлигини таъминлайди. Аудит стандартлари иқтисодий фаолиятини ўрганган холда ишлаб чиқилган бўлиб, унга риоя қилиш аудитор этикаси, мижоз олдидаги мажбурияти, ҳуқуқи. вазифаларини аниқлашда ҳам яқиндан ёрдам беради.

Аудит стандартларига асосан махсус аудиторларни тайёрлаш бўйича дарсларни ташкил қилиш тадбирлари белгилайди. Аудит стандартлари асосида аудитни ўтказиш метадалогиясига риоя қилиш белгиланади. Аудит стандартларини ишлаб чиқишда ва жорий қилишда халқаро тажрибадан ўтган аудит мақомлари ҳисобга олинганди. Республикамизга чет эл инвестицияларини кириб келиши, қўшма корхоналарни барпо қилиниши аудит халқаро стандартларига риоя қилиш ва қўллашни тақозо қилмоқда, зарурияти ошиб бормоқда. Асосан аудит андозалари билан 1997 йилда ташкил қилинган бухгалтерларнинг халқаро федерацияси шуғулланади. Бу ташкилот ҳузурида аудиторлик амалиёти комитети ташкил қилинган бўлиб, унинг асосий вазифаси аудит ишларини такомиллаштиришга қаратилгандир. Дунёдаги кўп давлатлар халқаро аудит андозаларини миллий андозалар шакли сифатида қабул қилишган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Рспубликасида бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари ишлаб чиқилган бўлиб, аудит андозалари ишлаб чиқишга шароит яратилди деб ҳисоблаш мумкин. Аудит ўтказишдан асосий мақсад амалга оширилган хўжалик муомалаларининг, хўжалик фаолиятини амалдаги қонунларга, белгиланган низом ва йўриқномаларга мос келишини таъминлашдан иборатдир. Бу вазифани хал қилиш аудитордан юқори малакани, касб маҳоратини талаб қилиш билан бирга аудит ўтказилаётган корхона фаолияти бўйича етарли ва керакли маълумотлар билан таъминланиб бориши керак. Аудит ўтказишга тайёргарлик кўриш бу назоратни тайёргарлигини ошириш, ишни сифатли бошқариш билан бирга хўжалик юритувчи субъект фаолиятини бошқариш услуби қандай ташкил қилинганлигини ўрганиш алоҳида эътиборлидир. Аудит ишларини ўтказишга тайёргарлик биринчи навбатда аудитор ўз режасини тўғри, аниқ тузган бўлиши керак. Режада бошқариш услуби, ички назорат ҳолати, назорат натижаларини, ҳисоб ва ҳисобот кўрсаткичларини бир-бири билан боғлиқлиги, қабул қилинган қарорларни бошқарилиши, кохона фаолияти ҳар томонлама тахлил қилинган ҳолда кўрсатилган бўлиши керак. Аудитор тегишли корхонада аудит ўтказиш учун тайёргарлик кўрар экан, асосий эътиборни қуйидагиларга қаратилган ҳолда ўз тайёргарлигини кўради: 1. Аудит ўтказилаётган корхона тўғрисида тўлиқ маълумот тўплаш; 2. Мақсад, вазифаларни тўғри белгилаб олиш; 3. Ички назорат холатини ўрганиб чиқиш; 4. Ҳисобот кўрсаткичларини иқтисодий тиллардан ўтказиш. Умуман олганда, аудит тайёргарлик кўриш аудитор ва мижоз томонидан ташкил қилинса. Иқтисодий ҳамкорлик янада мустаҳкамланади. Мижоз томонидан тайёргарлик ишларига тегишли хужжатларни аудиторга тайёрлаб бериш, уларни кетма-кетлигини сақлаш, ўтказилган йиғилиш қарорларини тайёрлаш, турли корхоналар билан олиб борилган ҳисоб-китобларни

тасдиқловчи ҳужжатлар тайёрлаб қўйилиши керак. Аудитор ва мижозни тайёргарлик холати текширишни сифатли ўтказилишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрдаги "Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги Қонуннинг 2-моддаси 2- бандидан "Аудиторлик фирмаси-юридик ва жисмоний шахс томонидан тузилган, белгиланган рўйхатдан ўтказилган, ўз уставига кўра фаолият соҳаси аудиторлик хизматлари кўрсатишдан иборат бўлган корхонадир" деб белгиланган. Аудиторлик фирмалари ўз уставига биноан фаолият кўрсатадилар, бунинг учун фирма давлат рўйхатидан ўтган ва лицензияга эга бўлиши шарт. Аудиторлик фирмалари мижоз билан иш фаолиятини шартнома асосида олиб борадилар. Фирма ўтказилган текширишларни сифати учун жавобгардир. Аудиторлик фирмалари билан тузилган шартнома асосан бухгалтерия ҳисобини юритиш, ҳисоботлар холати, ҳисоботларни амалдаги қонунлар асосида тузилганлигини текшириб, бу тўғрида ташкилот раҳбарига аниқланган камчиликларни маълум қилади. Корхона ва ташкилот раҳбари, бош бухгалтерлари текширув ўтказиш учун аудиторга молиявий холати билан боғлиқ ҳужжатларни тақдим қиладилар. Аудиторлик фирмалари ўз иш фаолиятини асосан қўшма, ижара хиссадорлик жамиятлари, концепцияларда яъни юқори ташкилоти бўлмаган корхоналарда олиб борадилар. Иш фаолиятида Ўзбекистн Республикаси Молия Вазирлиги ва Давлат Солиқ идорасининг кўрсатмалари асосида ташкил қилади ва улар билан яқиндан алоқа иши олиб боради. Аудиторлик фирмасига раҳбарлик қилишга таъсис этувчилар томонидан тайинланади, фирма иш фаолияти бўйича жавобгар деб ҳисобланади. Аудиторлик фирмасининг иш фаолияти бевосита фирма директори томонидан олиб борилади. Фирма директори мижоз билан шартномалар тузади, ходимларни иш фаолиятини назорат қилади, иш режаларин тасдиқлайди, яъни аудиторлик фирмасининг иш фаолиятини бошқаради. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган " Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги Қонуннинг 5-моддасида : "Аудиторлик ташкилоти аудиторлик фаолиятини амалга ошириш лицензиясига эга бўлган юридик шахсдир. Аудиторлик ташкилотлари ўз фаолиятини амалга оширишда мустақилдир. Аудиторлик ташкилотлари, Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралари томонидан тузилиши мумкин эмас..." деб белгилангандир. Аудиторлик ташкилотлари Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлигида давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Аудиторлик фаолиятини амалга ошириш мустақил ҳисобланар экан, бу фаолият ўз ишининг мутахассиси, билимдони, ҳисоб-китоб ва ҳисобот ишларини мукаммал эгаллаган ходимлар томонидан олиб борилиши амалдаги Қонунда кўрсатилгандир. Аудитор бухгалтерия ҳисоби, молия, кредит хўжалик фаолияти тахлили каби фанларни билиш билан бирга амлдаги Қонун ва Низомларни амалда қўлланиш даражасига алоҳида эътибор бериш керак. Шунинг учун ҳар бир аудиторлик фирмаси ва аудитор тегишли малака сартификатига эга бўлиши керак. Аудиторлик лицензияси (гувоҳномаси) махсус ваколати бўлган давлат

органлари томонидан берилади. Аудиторлик лицензияларини бериш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини олиш учун мутахассислик бўйича имтиҳонлар ўқув-методик марказларида ўтказилади. Мустақил ишлаётган аудиторлар ва аудиторлик фирмалари аудиторлик фаолияти билан фақат амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензияни олганларидан кейингина шуғулланишлари мумкин. Аудит ишларини тартибли, сифатли ўтказиши, белгиланган муддатларга риоя қилиши биринчи навбатда мижоз билан аудиторлик фирмаси ўртасида тузилган шартномада ўз ифодасини топган. Шартнома шартларини бажариш учун ҳар икки томон ҳам манфаатлидир ва амалдаги Қонунларга асосан жавобгардир. Кўп холларда мижоз билан аудиторлик фирмалари ўртасида тузилган шартномалар асосан фирманинг имтиёзларига алоҳида аҳамият берилади, яъни мижоз ўз ҳуқуқини ҳимоя қилишдан етарли фойдалана олмайди, шунинг учун шартнома-шартларини бажарилишига салбий таъсир кўп холларда мижозлар зиммасига юклатилади. Аудиторлик фирмаси шартномага асосан мижозга аудит ўтказишга ўз розилигини ёзма равишда билдиради. Розилик хатида Ўзбекистон Республикасида амал қилинаётган Қонунлар асосида ўтказилишини кўрсатиб ўтади. Аудитор ишининг сифатини бевосита аудитор фирмаси раҳбари назорат ишини ташкил қилади. Назорат қилишда асосий эътибор аудитнинг иш дастури назоратидан бошланади. Дастурни тўлиқ бажарилишини таъминлаш аудитордан юқори савияни, малакали аҳлоқий ваколатларга риоя қилишни талаб қилади. Аудитор ишини давлат идоралари томонидан назорат қилиш амалдаги қонунларда белгиланган. Аудиторни иш тажрибаси, аудит ўтказишда алоҳида аҳамиятлидир, шунинг учун корхона раҳбари, хўжалик юритувчи субъектлар аудиторлик фирмалари билан шартнома тузишда ҳар бир фирма фаолияти билан ундаги аудиторларнинг иш фаолияти билан танишиб чиққан ҳолда иш кўришлари керак. Аудиторни танлашдан олдин, аудиторга қандай масалаларни хал қилиш топшириқларини белгилаб олиш мақсадга мувофиқдир. Агар аудиторга юклатилган вазифа, бошқа ташкилотлар фаолияти билан боғлиқ бўлса, ёки солиқ органлари билан иш кўриш хусусида бўлса, унда аудитор шу органлар билан бахслашса, оладиган бу тўғридаги қонун ва Низомларни аниқ биладиган аудиторни танлаш мақсадга мувофиқдир. Аудиторни танлашда биринчи навбатда, бухгалтерия ҳисоби, ҳисоботи холатини қандай юритилиши тўғрисида аниқ фикрга эга бўлиш аудитор ишини тез ва сифатли бўлишини таъминлайди. Иккинчидан иш ҳажми албатта алоҳида аҳамиятни талаб қилади. Агар корхона фаолиятини тўлиқ аудитдан ўтказиш талаб қилинса, ҳамда йирик бу соҳада тегишли тажрибага эга бўлган аудитор фирмаларининг аудиторини танлашда мақсадга мувофиқдир.

Аудит назоратини ташкил қилиш, илоб бориш андозалар ёрдамида тартибга солинади. 3. Аудит ишларини режалаштириш. Аудиторлик ишларини самрадорлиги бевосита мижозларга кўрсатилган хизмат турларини сифатли, ўз вақтида бажарилишига боғлиқдир. Аудиторлик фирмасининг умумий иш фаолиятини ривожлантиришда мижознинг холати, тузилган шартномаларни белгиланган муддатларда бажарилиши ҳисобга олинади. Аудит ишларини режалаштиришда аудиторнинг иш фаолияти тўлиқ назорат қилинса, иккинчидан аудит ишларини аниқлаш учун шароит яратилади, учинчидан текшириш ўтказиладиган корхона тўғрисида иқтисодий маълумотлар билан танишиб бориш имконияти яратилади. Аудит ўтказиш режаси тузилаётган кохонанинг хўжалик фаолиятини ўрганиш, тахлил қилиш тартиби аудит хулосасини ёзиш каби ишлар ҳисобга олиниб аудит муддатлари билан таққосланиб чиқилади. Режалаштириш асосида мижознинг иқтисодий маълумотларини йиғиш, ички аудит назорати хизматини ўрганишга имконият яратилади. Аудит ишларини тўғри ташкил қилинишида, режалаштиришга алоҳида аҳамият бериш керак. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган 3-сонли "Аудитни режалаштириш" миллий стандартида режалаштиришнинг мақсади, вазифалари белгилаб берилган. Аудит ишларини режалаштириш назоратни бошланғич даври ҳисобланиб, унда бажариладиган ишлар ҳажми, назорат режаси ва дастурларига алоҳида аҳамият берилади. Аудит ишлари режалаштирилаётганда аудитор томонидан кўрсатиладиган хизматларга (косальтинг) эътибор қаратилади. Аудит назоратини таъсир кучини ошириш мақсадида аудит ташкилоти (фирмаси) корхона раҳбари билан режа топшириқларини олдиндан режалаштириш, назорат ўтказиладиган корхона фаолиятини тўлиқроқ ўрганиш имконини беради. Шу билан бирга корхонани бошқариш-ташкилий тузилмаларини, ишлаб чиқариш холати ва маҳсулот турларини ўрганиш, капитал маблағлар холатини тахлил қилиш, тўлов қобилиятини ўрганиш учун асос яратади. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги қонунда мажбурий ва ташаббус тарзида аудиторлик текшириши ўтказиш (кўзда тутилган) белгиланган. Қонуннинг 11-моддасида: "Ташаббус тарзида аудиторлик текширув хўжалик юритувчи субъектнинг ёки бошқа аудиторлик текширув буюртмачиларнинг қарорига биноан, қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ўтказилиши мумкин" деб белгиланган. Аудит назоратини тўғри ташкил қилиш фаолият давомида, бажариладиган иш ҳажмини тўғри аниқлаб олишда, мижоз фаолияти бўйича

тўпланган маълумотларни тахлил қилиш, ички назорат ҳолатини ўрганишга алоҳида аҳамият беради. Аудит ишларини режалаштиришдан олдин, аудитор мижознинг молиявий ҳолатини, олдинги аудиторлик фирмаси билан бўлган муносабатлари тўғрида тўлиқ маълумотга эга бўлиши керак. Хўжалик юритувчи субъект фаолияти мажбурий ёки ташаббус тарзида аудиторлик назоратидан ўтказиш учун, аудиторлик фирмаси билан текшириш ўтказиш тўғрисида шартнома тузадилар. Аудиторлик фирмаси билан мижоз ўртасидаги шартнома тузишдан олдин бажариладиган иш ҳажми, аудит муддати, тўлов суммаси кўрсатилади. Аудиторлик текширувининг самараси мижоз билан фирма ўртасидаги муносабатларни тўғри баҳоланишига ҳам боғлиқ бўлади. Аудиторлик назоратини таъсир кучи биринчидан, хўжаликда амалга оширилган муомалаларни амалдаги қонун йўриқномаларга тўғри келишини таъминлаш бўлса, иккинчидан уларни хўжалик фаолияти билан боғлиқлигини аниқлашдир, учинчидан эса корхонанинг молиявий холатига иқтисодий баҳо беришдир. Иқтисодий маълумотлар йиғишда мижоз билан аудиторлик фирмаси ўртасида тузилган шартнома шартида қандай хизмат кўрсатиш келишилганлигига боғлиқдир. Агар мижоз билан узоқ муддатли шартнома тузилган бўлиб, иш олиб борилса аудитор корхона фаолияти тўғрисида тегишли маълумотларга эга бўлиб боради. Аудит ўтказишдаги иқтисодий маълумотларни тўғри танлаш аудитордан амалдаги маълумотни талаб қилади, чунки маълумотлар иқтисодий мазмунига қараб ҳам туркумланади. Мисол учун таннархга бевосита киритиладиган харажатлар, тақсимлаш йўли билан ўтказиладиган харажатларга ёки бўлмаса фойда ҳисобидан қопланадиган харажатлардан иборат. Шунинг учун аниқлаш назоратида харажат турларига алоҳида эътибор бериш керак. Ҳар бир харажатни тўғри расмийлаштиришга, бухгалтерия счётларидаги ёзувларнинг тўғрилигини текширишга аҳамият бериш лозимдир. Аудит назоратида иқтисодий маълумотларни умумлаштириш, якка тартибда текшириш талаб қилинади. Иқтисодий кўрсаткичлар умумлаштирилганда фақат бир турли кўрсаткичларга эътибор берилади. Мулк шаклидан қатъий назар корхона, ташкилотларнинг иш фаолияти бевосита ўзаро ҳисоб-китобларни ташкил қилиш, юритиш, товар-моддий бойликларини тўлиқлигини таъминлаш, молиявий холатини яхшилаш каби вазифаларни бажара бориб, ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун асос яратадилар. Ҳар бир корхона фаолиятида бошқаришни тўғри ташкил қилиш, биринчидан- харажатларни камайтиришга, ўз навбатида маҳсулот таннархини арзонлаштиришга, фойдани кўпроқ олишга тўғри келади. Корхонанинг молиявий холатини яхшиланишида ҳисоб кўрсаткичларини тўғрилиги, хўжалик муомалаларини хужжатлар билан ифодалашга алоҳида эътибор берилади, чунки турли кўринишдаги талон-тарожлик, асосан

нотўғри хужжатлаштириш оқибатида содир бўлади. Аудит назорати ёрдамида йўл қўйилган камчиликлар ва хатоларни бартараф қилиш имконияти яратилади. Аудитнинг асосий мақсади, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботида кўпсатилган маълумотларни ишончлилигини аниқлаб беришдир. Аудитор ва аудиторлик фирмалари фақат тижорат структуралари эмас, балки давлат органлари билан ҳам ўзаро ҳамкорликда фаолият кўрсатади. Аудитор ва аудиторлик фирмалари суд-тергов органларининг талабларига биноан ҳам (фаолият) хизмат кўрсатадилар. Бунинг учун аудиторлик фирмаси суд-тергов органи билан шартнома тузади. Шартномада бажариб берилиши лозим бўлган иш ҳажми, муддати, шартнома суммасида кўрсатилади. Аудитор суд-тергов органларининг талабига биноан иш олиб борар экан, бу ҳолда тергов органи аниқ бир корхонада аудит назоратини ўтказиш тўғрисидаги қарорига асосланган бўлиши керак. Қарорда аудитдан ўтказиладиган ишларнинг мазмуни, аудиторлик фирмасининг номи, лицензия санаси, аудиторнинг исми-фамилияси кўрсатилади. Назорат давомида қилинадиган ишлар ҳажми, терговчи томонидан белгиланади. Агар аудиторлик назорати суд-тергов органларининг қарорига асосан ўтказилаётган бўлса, текширишда тергов вакиллари иштирок этади. Аудит текшириш давомида бухгалтерия ҳужжатларини сақлаш, чоралари кўрилган бўлиши керак. Бунинг учун алоҳида хона, сейф билан таъминланиши керак. Иш вақти тугагандан кейин хона ва сейф мухрланиши керак. Аудитор томонидан тузилган далолатномаларини аудиторлик фирма раҳбари, аудитор, корхона бош бухгалтери ва моддий жавобгар шахслар имзолайдилар. Текшириш якуни бўйича ёзилган далолатномада аудиторнинг фикр ва мулоҳазалари кўрсатилмайди. Аниқланган камчилик, камомадлар бўйича аудитор ҳар бир моддий жавобгар шахслардан тушунтириш хатларини талаб қилади ва улар далолатномага илова қилинади. Текшириш натижасига кўра, бухгалтерия хужжатларини сохталаштириш холлари айниқса, бундай хужжатлар далолатномага илова қилинади ва бундай сохта хужжатлар рўйхати тузилиб терговчи томонидан тасдиқланади. "Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги Қонуннинг 10-моддасида: Ҳар йили аудиторлик текширувидан ўтадиган корхона ва ташкилотларнинг манбалари кўрсатилган. Мажбурий аудиторлик текширувининг буюртмачиси хўжалк юритувчи субъект ҳисобланиб, аудиторлик ташкилотини танлашда акциядорларнинг умумий йиғилишида бу масала келшиб олинади. Мажбурий аудиторлик текширувини ўтказишдан бош тортиш, амалдаги Қонунга асосан тегишли жарималарни ундиришга олиб келиши мумкин Давлат тассаруфида бўлган кохоналар билан нодавлат корхоналар ўртасидаги аудиторлик фаолиятини олиб боришда бир қатор ўхшашликлар, фарқлар келиб чиқади. Нодавлат корхоналарда аудиторлик назоратина ташкил қилиш бевосита хўжалик юритувчи субъект ҳисобланади, назоратни ўтказиш аудиторлик фирмаси билан мижоз ўртасидаги тузилган шартномага асосан амалга оширилади.

Давлат тассаруфидаги корхоналарда тафтиш ўтказиш амалда қўлланилиб келмоқда. Тафтиш ўтказиш бўйича йиллик режа, яъни тафтиш ўтказиш режаси тузилади ва юқори ташкилот раҳбари томонидан тасдиқланади. Режада тафтиш ўтказиш муддатлари, тафтишчининг исми, фамилияси кўрсатилади. Давлат тассаруфидаги корхона ва ташкилотларда аудит ўтказиш давлат идораларининг топшириғига кўра ўтказилади. Кўп холларда аудиторлик текшируви давлат корхоналарида тергов органларининг талаби билан ўтказилмоқда. Агар аудиторлик текшируви тергов органларининг топшириғи билан ўтказиладиган бўлса, бу тўғрида прокурор санкцияси бўлиши шарт ва муддати 2 ойдан ошмаслиги керак. Аудит текширувини ўтказиш билан боғлиқ ҳаражатлар бевосита текшириш ўтказилаётган ташкилот томонидан тўланади. Суд-тергов органларининг талабига биноан, аудиторлик текширувида экспортлар хизматидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Масалан аудит текширувида суд-бухгалтерия экспертизаси хизматидан фойдаланиш ижобий самара беради. Кўп холларда бухгалтер-экспорт функциясини аудитор бажариши мумкин. Ўтказилаётган текширув натижаларини тўғри аниқланиши, уни амалдаги қонунларга мос холда олиб бориш аудиторни қонун олдидаги маъсулиятини янада оширади. Суд-тергов органлари талабига биноан, аудиторлик назорат амалдаги қонуннинг маълум бир моддасига асосланган холда ўрказилади. 4. Аудиторлик назоратини ўтказиш тўғрисида шартнома тузиш тартиби. Аудит назоратини ташкил қилиш, ўтказиш натижаларини аниқлаш бевосита аудиторлик фирмаси билан мижоз ўртасида тузилган аудит ўтказиш тўғрисидаги шартномага асосан олиб борилади. Аудитор ўз фаолиятини тасдиқланган режа асосида олиб боради. Аудиторни мижоз олдидаги мажбурияти бевосита шартнома шартларига асосан аниқланади. Аудитор мижознинг иш фаолияти бўйича тегишли кансультация бериши мумкин, амалга оширилган хўжалик муомалаларини корхона фаолияти билан бевосита боғлиқлигини аниқлаб бериши мумкин. Аудиторлик фаолиятида бевосита иқтисодий тахлилига молиявий холатини аниқлашга алоҳида эътибор берилади. Аудитор мижоз томонидан тузилган ҳисоботларни тўғрилигини таъсинлашда иқтисодий маълумотларни умумлаштириш тартибига алоҳида эътибор бериши ва тузилган ҳисоботни тўғрилигини кўрсатиб бериш керак ва бу тўғрида бухгалтерия ҳисоби кўрсаткичларига мос холда тузилганлигини тасдиқлаши ёки йўл қўйилган хатоликларни аниқлаб, уларни бартараф қилиш учун тегишли маслаҳатларини бериши мумкин. Мулкчилик муносабатларини ривожлантириши, назорат ишларини ташкил қилиш, ўтказиш, натижаларини аниқлашда аудиторлик хизматини

талаб қилади. Мулк эгасига, хўжалик юритувчи субъектлар, ўз фаолиятини тўғри юритишни таъминлаш, хўжалик муомалаларини бевосита корхона фаолияти билан боғлиқлигини аниқлашда аудиторлик фирмаларига мурожат қиладилар. Аудиторлик фирмаси ва мижоз ўртасидаги бажариладиган ишлар ҳажми аниқланиб, улар ўртасида шартнома тузилади. Шартнома узоқ муддатга ёки бир марта аудиторлик назоратини ўтказиш учун тузилган бўлиши мумкин. Шарномада аудиторлик фирмасининг номи, буюртмачи ташкилоти номи, раҳбарлари, яъни шартнома тузувчиларнинг исми, фамилияси, бажариладиган иш ҳажми, муддатсиз кўрсатилади. Шартномада ҳар иккала томонни шартнома шартларини бажаришдаги маҳсулотлари, томонларнинг реквизитлари кўрсатилади. Фикримизнинг далили сифатида намунавий шартномадан мисол тариқасида келтирамиз. АУДИТОРЛИК ХИЗМАТИ КЎРСАТИШ ТЎ/РИСИДА ШАРТНОМА "12"январ 200__й Андижон шаҳри Низом асосида фаолият юритувчи "АУДИТ-СЕРВИС" аудиторлик фирмаси (кейинчалик "ИЖРОЧИ") номидан фирма директори МЎЙДИНОВ Э.Ж. бир томондан, Низом асосида фаолият юритувчи "ЧИНОР" ишлаб чиқариш бирлашмаси (кейинчлик "Буютмачи") номидан унинг директори Солиев Б.К. иккинчи томондан қуйидаги келтирилган холатларни амалга ошириш учун мазкур шартномани туздилар. 1. ШАРТНОМА МАЗМУНИ Буюрмачи топширади ва И жрочи мазкур шартномада кўрсатилган ҳажм ва шароитда буюрмачининг молиявий хўжалик фаолиятини аудиторлик текширувидан ўтказишни ўз зиммасига олади. Ижрочи мазкур шартнома билан белгиланган фаолиятини фирма Низоми ва Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 1995 йил "5"май куни берилган "53"сонли лицензия асосида ташкил этади. 2. ТОМОНЛАРНИНГ МАЖБУРИЯТЛАРИ 2.1. Буюрмачининг мажбуриятлари. Компанияни аудиторлик текширувига тайёрлаш бўйича тегишли тадбирларни амалга ошириш. Аудиторлик текшируви учун зарур бўлган хужжатларни 1998 йилнинг "15" январигача Ижрочига топшириш. Зарурият туғилганда аудиторнинг талабига биноан айрим саволларга ёзма равишда тушунтириш бериш.

Аудиторни алоҳида хона, иш анжомлари, компаниянинг олисда жойлашган шаҳобчаларини текширудан ўтказиш зарурияти туғилса, автомашина билан таъминлаш. 2.2 Ижрочининг мажбуриятлари. 2.2.1 Компаниянинг 1997 йил "1" январидан 1997 йил "31" декабригача бўлган молиявий-хўжалик фаолиятини аудиторлик текширувидан ўтказиш. 2.2.2 Текширув натижаларига кўра ёзма равишда ҳисобот ва аудиторлик хулосасини тайёрлаш 2.2.3 Компанияда бухгалтерия ҳисобини юритишни такомиллаштириш ва молиявий ҳисоботлар аниқлигини ошириш бўйича кўрсатмалар ишлаб чиқиш. 2.2.4 Компанияга текширув жараёнида аниқланган ва қонун бўйича жиноий жавобгарлик кўзда тутилмаган камчиликларни бартараф қилишда амалий ёрдам бериш. 2.2.5 Текширу жараёнида дастлабки хужжатларни расмийлаштиришда қўпол хатоликлар, уларнинг кўпчилигини мавжуд эмаслик, бухгалтерия ҳисобини юритиш, солиқларни ҳисоблаш ва тўлаш ҳамда ажратмалар қилишда қонундан жиддий тарзда четга чиқиш холатлари аниқланса, аудитор Буюрмачига аудиторлик хулосаси ўрнига, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботининг холати тўғрисида эксперт хулосасини топширади. 3. ХИЗМАТ ХАҚИ ВА ТЎЛОВЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБИ. 3.1 Мазкур шартноманинг 1.1 банди бўйича Ижрочига топширилган ишнинг баҳоси аудиторлар томонидан сарфланган иш вақтини соатлик иш қийматига кўпайтирилиб топилади. Соатлик иш қиймати эса 19 ррррр йилнинг "рррр" рррррррррр да рррррррр та тасдиқланган ва мазкур шартноманинг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланувчи аудиторлик текширувини ўтказиш бўйича битим баённомаси бўйича аниқланади. 3.2 Буюрмачи шартнома имзолаган вақтдан бошлаб 7 кун ичида Ижрочининг счетига бўнак сифатида_______________________сўм ўтказиб беради. 3.3 Буюрмачи Ижрочи билан якуний ҳисоб-китобни ишни қабул қилиб олган вақтдан бошлаб 7 кун ичида амалга оширади. 4. ИШНИ ТОПШИРИШ-ҚАБУЛ ҚИЛИШ ТАРТИБИ Шартнома якунига кўра тегишли тартибда расмийлаштирилган ҳужжатлар Буюртмачига Ижрочи томонидан ишни топшириш-қабул қилиш ДАЛОЛАТНОМАси асосида топширилади. Буюртмачи ишни топшириш-қабул қилиш ДАЛОЛАТНОМАСИни олган вақтдан бошлаб7 кун ичида уни кўриб чиқиши, эътирози бўлмаса

ДАЛОЛАТНОМАни имзолаб Ижрочига жўнатиши, ёки ишни қабул қилишдан бош тортмоқчи бўлса, ўз ҳаракатларини асослаб бериши лозим. Буюртмачи томонидан ишни қабул қилишдан бош тортиш асосга эга бўлса, Ижрочи 7 кун ичида мавжуд камчиликларни бартараф қилиши ва тегишли хужжатларга ўзгартириш киритиши лозим. Ишни муддатидан илгари бажарилиши холати юз берса, Буюртмачи уни муддатидан илгари қабул қилиб олиш ва ишга шартнома баҳоларида хақ тўлаш ҳуқуқига эга. 5. ТОМОНЛАР МАЪСУЛИЯТИ. Мазкур шартнома бўйича белгиланган мажбуриятларни бажармаслик ёки тегишли тарзда бажармаслик холлари бўйича Буюртмачи ва Ижрочи ҳаракатидаги қонунлар ва мазкур шартнома шартларига кўра жавобгардирлар. Ижрочи аудиторлик хулосасида келтирилган маълумотлар орқали Буюртмачига етказган зиёни учун тўлиқ моддий жавобгарликни ўз зиммасига олади. Иш давомида Буюртмачининг ташаббуси билан аудитор хизматидан асоссиз тарзда воз кечиш холати юз берса, Ижрочига ўтказиб берилган бўнак суммаси қайтарилмайди. Ижрочининг айби билан иш шартномада кўрсатилган муддатда якунланмай қолса, Ижрочи Буюртмачига кечиктирилган ҳар бир кун учун тўлов суммасининг 0,2 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Тўлов муддати ва шартлари, ҳамда ишни қабул қилиб олиш вақти бўйича кечиктириш холларига йўл қўйган Буюртмачи Ижрочига кечиктирилган ҳар бир кун учун умумий тўлов суммасининг 0,2 фоизи миқдорида жарима тўлайди. 6. ХУФФИЙЛИК. Томонлар ўз зиммаларига олган шартноманинг мавжудлиги ва мазмуни, ҳамда шу шартнома орқали бир-бирларига берган барча ахборотлар ва маълумотларни сир сақлаш, шартномада иштирок этаётган бирон-бир томоннинг ёзма равишда берган розилигисиз хеч бир маълумотни тўлиқ ва қисман ҳолда учинчи томонга ошкора қилмаслик мажбуриятини оладилар. Буюртмачи-корхона билан аудит фирмаси ўртасида аудит назоратини ўтказиш тўғрисидаги шартномаси бўйича аудиторлик хизматларини тўғри баҳолаш алоҳида эътиборлидир. Бажариладиган иш ва хизматлар ҳажмини оширишга ёки пасайтиришга ҳаракат қилиш аудиторлик фирмасининг фаолиятига салбий таъсир қилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида аудиторлик хизматлари шаклланган бир пайтда иш ҳажмини тўғри ҳисоблаш зарурдир. Бугунги шароитда аудит назорати бўйича хизмат ҳақини вақтида ташкил қилиниши мақсадга мувофиқдир.

Аудиторлик текширувини Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги Қонун асосида ўтказишни таъминлайди. Аудит текширувида бухгалтерия баланси унга бириктирилган иловалар, ҳисоб юритиш холати, молиявий натижаларни тўғри аниқланганлиги ўрганилади. Аудитнинг мақсади 2001 йил учун ҳисоб ва ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилигини аниқлашдан иборатдир. Аудит текшируви сизнинг корхонангиз ходимлари билан ҳамкорликда ўтказилишида, тегишли ҳисоб ва ҳисобот ёзувларини. Хужжатларини аудитор талабига биноан тақдим қилинишини сўраймиз. Сизга юборилаётган розилик хати бўйича ўз фикр ва хулосаларингизни сўраймиз. Аудит фирмаси раҳбари: Э. Мўйдинов Аудиторлик ташкилоти томонидан розилик хати берилгандан кейин мижоз ҳақида иқтисодий маълумотларни йиғиш фаолияти бошланади. Мижоз ҳақида маълумотларни йиғишда асосий эътиборни бошқариш ҳисоби тўғрисида, ҳисоб ва ҳисобот маълумотларини тўғри текшириш, ахборотлар билан таъминланиш даражаси, иқтисодий кўрсаткичлар тахлил қилиниб борилади.

Похожие

Аудит ва кимматли когозлар бозори

Аудит фанининг предмети ва услублари

Инновацион менежментнинг методологияси

Аудит фаолиятининг миллий ва ҳалқаро стандартлари

Бизнесни банк, солиқ ва аудит билан алоқалари