Аудит фаолиятининг миллий ва ҳалқаро стандартлари - Экономика - Рефераты

Аудит фаолиятининг миллий ва ҳалқаро стандартлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159.5 KB

Аудит фаолиятининг миллий ва ҳалқаро стандартлари Р е ж а: 1. Аудит стандартлари 2. Аудит стандартларини қўллаш. 3. Аудиторлик фаолиятининг халқаро тажрибаси 4. Умумий ва техник стандартлар

1. Аудит стандартлари Ҳорижий давлатларда аудитор фаолияти стандарт (қоида) ва меъёрлар билан тартибга солинади. Тафтиш (аудиторлик) стандартлари ҳар бир тафтиш органи бажариши мажбурий ҳисобланган ёзма буйруқ ҳисобланмайди, лекин улар тафтиш амалиётини умумлаштиришдан олинган хулосалар асосида ишлаб чиқарилган. Ҳар бир муайян тафтиш органи тафтиш стандартлари, унинг мақсад ва вазифаларига мувофиқ (тўғри) суиисте o молқилиш даражасини мустақил белгилашни талаб қилади. Аудит назарияси ва амалиётида стандартлар ибораси аудиторлик тадбирларининг асос солувчи принциплари ёки асосий қоидаларига айтилади. Мазкур қоидалар тафтиш тадбирларини қўллаш ва ўтказиш услубини белгилашда аудиторга ёрдам беради, тафтиш натижаларини баҳолаш мезони ҳисобланади. Стандартлар аудит ўтказилувчи шароитлардан қат o ий назар бажарилиш керак. Айтилганлар билан бир қаторда аудиторлик стандартлар ўзининг шахсий фикрини билдиришини талаб қилади. Аудиторлик стандартлар тафтиш фаолиятини халқаро стандартлар талабига жавоб берувчи зарур даражада сақлаб туришига ёрдам беради, аудиторларни ўз билим ва малакаларини доимо оширишга мажбур қилади, айрим аудиторлик ташкилотлари бажарган ишлар сифатини таққосланиши та o минланади, аудиторлик ишларни иҳчамлаштирадива енгилллаштиради. Стандартдан фарқлироқ аудит нормалари (меъёрлари) асосий қоидани назарда тутмайди. Лекин, амалиётда фойдаланиши мумкин бўлган тадбирлар буйича қўлланмаларни ўз ичига олади (ўзига хос масалаларни текшириш, саноатнинг алоҳида тармоқлари ва хизмат кўрсатиш соҳасида қўллаш, аудиторлик ҳисоботларни тайёрлаш буйича қўлланмалар). Меъёрлар ишонарли бўлиши керак, лекин бажарилиш мажбурий тавсифга эга эмас. Я o ни аудитор меъёрлардан четлаши мумкин – лекин, уларга риоя қилмаслик сабабларига изоҳ беришга доим тайёр бўлиши керак. Содир бўлиши мумкин бўлган вазиятларга меъёр белгилаш амалий жиҳатдан ноқонуний бўлар эди чунки улар тижорат янгиликларини қаноатлантирмайди ва аудиторнинг ривожланишини тўхтатиб қўйиши мумкин. Э o лон қилинган аудиторлик стандарт ва меъёрлар каби расмий ҳужжатлар ҳуқуқий босқичлар томонидан аудиторнинг иши ва ўз касбий билимидан хабардор эканлигини текшириш, қўлланма ва мўлжал олиш сифатида фойдаланиш мумкин. Асосий қоидалард

Стандартларга мувофиқ келишлик Мулохазаларнинг беғаразлиги (холислиги) Жамоа ҳисобдорлиги Раҳбариятнинг жавобгарлиги (ма o сулияти) Стандартларнинг тушунарли бўлишлиги Стандартларнинг келишилганлиги Ички назорат воситаси Ахборотга эришмоқлик Фаолиятнинг назорат қилиниши Тафтиш техникасининг яхшиланиши Аудит фаолиятининг стандартлари ўзаро боғланишда ва изчилликдаги тўрт қисмдан иборат. Манфаатларнинг тўқнашуви 1. УМУМИЙ СТАНДАРТЛАР Мустақиллик. Иш соҳаси буйича яхши хабардор бўлишлик. Етарли э o тибор беришлик. 2. БОШқА УМУМИЙ СТАНДАРТЛАР 3. ИШЧИ СТАНДАРТЛАР Режалаштириш (тайёргарлик кўриш) Назорат ва текшириш Ички назорат воситалари Ма o лумотлар (далил, исботлар) Ҳужжатлар тахлили 4. ҲИСОБОТ СТАНДАРТЛАРИ Номланиши, сана, имзо Тўла баён қилиниши, тафтиш предмети, қонуний асоси, стандартларга мувофиқ келиши, вақтида тайёргарлиги АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИДАГИ СТАНДАРТЛАР ТИЗИМИ Ушбу стандартлар аудиторлик тафтиш ўтказишда (жумладан автоматлаштирилган бошқарув тизимларида ҳам) риоя қилиниши керак бўлган тасвир ҳисобланади. Асосий тамойиллар – бу аудиторлик фаолияти стандартларининг умумий асосини тасаввур этувчи шароитлар, мантиқий принциплар ва қонуниятлардир. Улар аудиторга фикр – мулохаза қилиш ва ҳисобот тузиш (хусусан, муайян стандартлардан фойдаланиш имконияти бўлмаган вазиятларда) учун йўналиш сифатида хизмат қиладилар. Аудитнинг қуйидаги тамойиллари мавжуд: - стандартларга мос келишлик; - мулоҳазаларнинг холисоналиги; - жамоат ҳисобот беришлиги; - раҳбарият ма o сулиятлиги; - стандатрларнинг тушунарли ва фойдаланиш имконияти мавжудлиги; - стандартларнинг келишилганлиги;

- ахборотларга эга бўлишлик имконияти; - фаолият назорати; - тафтиш техникасини яхшилаш. Аудит соҳасида, айниқса унинг тамойилларнинг амалий аҳамияти мухим бўлиб, уларнинг зарурлиги тўғрисида мулоҳазалар ғарб давлатларидаги ҳамкасабаларимизда аллақачон пайдо бўлган. Икки йирик тадқиқотчилар Р.К.Маутц, У.А.Шараф 1961 йилда аудитнинг тамойилларини изохлашган. 1982 йилда Т.Ли ва Д.К.Робертсон уларни тўлиқлаш кераклиги тўғрисида таклиф киритишди. Аудитига оид ғарб адабиётларида Р.К.Маутц ва У.А.Шараф тамойиллари кенг тарқалган бўлиб, унинг мазмуни қуйидагилардан иборат: 1. Ҳисоботни текшириш зарурияти: агар текшириш учун талаб қилинган ҳужжатлар тақдим этилмаса ёки ҳисоботда жиддий камчиликлар аниқланган вазиятда аудитор хулоса бера олмайди. Тамойилнинг мақсади – аудиторга та o зийқ ўтказиб мумкин қадар кўп талабчанликни юзага келтириш, мижозларга эса – аудитор иш шароитини яхшироқ тушуниб етишга та o зийқ ўтказиш. 2. Аудитор ва ма o мурий манфаатлар ўртасида низо чиқишини гумон қилмаслик керак. Ушбу тамойил текширилувчилар ва текширувчи орасида ўзаро ишонч ва қувватлашни яратиши керак. 3. Текширилмаган ҳисобот ишончга сазовор эмас. Мазкур тамойил биринчисига нисбатан тескари бўлиб, қуйидагилар тасдиқланади: а) мижоз учун учинчи шахс (аудит фирма) томонидан томонидан ҳисоботларнинг тўғри тузилганлиги тўғрисида тасдиқнома олиш зарурати; б) текширилган ҳисобот ма o лумотларининг нафақат об o ективлиги ва тўғрилиги балки аудитор томонидан берилган хулоса эҳтимол тутилган оқибатлари учун ма o навий ва иқтисодий жавобгарлиги я o ни текширувчиларнинг кафолати. Ушбу холатда аудиторлик фирмалар акционер жамияти ва фирма мижози қарздорларининг эҳтиёт қилиб сақлаб қолувчи сифатида вужудга келди. 2. АУДИТ СТАНДАРТЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ишчи гурухи ва Ўзбекистон бухгалтерлар ва аудиторлар уюшмаси ( проф Ю.М. Иткин) хамкорлигида аудиторлтк фаолиятининг қатор қоидалари (стандартлари) ишлаб чиқилган. Бундай расмийлаштиришни кўзда тутган аудит ўтказишда қоида талабларининг бажарилиш мажбурийдир, бундай хулосасини кўзда тутмаган аудит ўтказишда ва аудитга боғлиқ хизматларни бажаришда эса бу талаблар тавсиявий характерга эга. Одатда, аудиторлик текширишни ўтказишга шартнома тузаётганда, иқтисодий суб o ектлар аудит натижасида расмий хулоса олишга таянадилар. Аудит ўтказишда юқоридаги касб талаблари бажарилиши муҳимдир. Шубхасиз, аудиторлик фаолияти стандартлаштиришни талаб қилади, аудиторлик фаолиятининг ички стандартлари аудит мавжуд бўлган барча мамалакатларда мавжуддир. Уларнинг вазифалари:

- аудиторлик фаолиятининг хуқуқий асосларини та o минлаш; - аудиторлар ва текширилаётган суб o ектлар ўртасида жавобгарликнинг хуқуқий чегараланиши; - аудиторлик исботлар ва натижаларнинг таққосланишини олиш мақсадида текшириш ўтказишда мақбул принциплар қўллаш; - мижозлар билан жавобларни келишини жараёнини тартибга солиш ва бошқалар. Аудиторлик фаолиятининг қоидалари тасдиқлангандан сўнг стандартлаштиришнинг зарурияти хақидаги савол барча аудиторлик бирлашмалар, йирик аудиторлик ташкилотлар томонидан кўтарилади. Шунингдек турли хил ташкилотлар томонидан тавсия этиладиган ва кейинги ишларда асос бўла оладиган аудиторлик стандартларининг лойихалар сони етарли эди. Шубхасиз, бу қоидаларнинг ижобий томони бўлиб, уларнинг мавжудлик фактидир. Бунда қоидалар кўрсатилаган барча талабларни бажариш харакатлари, афсуски, қатор сабаблар туфайли ҳар доим кўпинча муваффакиятли тугамайди. Аудиторлик фаолияти стандартлари қонун томонидан жорий этилган меъёрларни конкретлаштирадиган ва тушунтирадиган хужжатлар бўлиши керак. Ички фирма стандартлари ва йўриқномаларини яратиш бўйича масалани ечиш йирик аудиторлик компаниялари учун хам жиддий масала хисобланади бу компанияларда услубиятли йўналишлар, ташкилот ва ишларни ўтказиш, тажрибали услубий қоидалари ва бошқалар. Бундай тузилмаларга эгалик қилиш мураккаб бўлган кичикроқ компаниялар кўпинча жуда оғир вазиятда қоладилар, чунки стандартларнинг барча талабларини бажаришга сарфланган вақт қатор холларда текшириш жараёнининг бевосита бажарилишига сарфланган вақтдан кўп бўлиши мумкин. Бу ҳолда мустақил ишлаётган аудитор ёки аудиторлик компанияларида қуйидагича танлови мавжуд: 1. Тайёр ички хўжалик стандартларини унинг ишлаб чиқарганларини сотадиган йирик аудиторлик компанияларидан олиш мумкин. Бундан олинган стандартлар барибир ма o лум даражадаги кўникишни талаб қилади. 2. Услубий нашр ёки ахборот базаларидаги бошқа аудиторларнинг ишланмалари хақидаги ма o лумотлардан фойдаланиш. 3. Ўз кучлари билан шундай стандартлар ва услубларни ишлаш ёки аниқ компания бошқарувнинг фикрича, улар янада мухим кўринишда бўлиши керак. Бунда аудиторлик ишининг сифатини ёмонлашувига олиб келмайдиган бошқа талабларнинг шаклий схемасини ўйлаб топиш керак. Аудиторлар фаолиятини стандартлаштириш кўпинча аудиторлик компаниялар ходимлари томонидан норозиликни келтириб чиқаради. Бу кўп холларда уларни янги одатий бўлмаган иш усулларига кўникишларига тўғри келаётганлигига боғлиқ. Аудиторлик компаниялари рахбарларига бу психологик чекинмага бардош бериш талаб қилинади, стандартлаштиришни зарурийлигини ўзларининг ходимларини янги иш усулларига ўргатишни ташкил этиш.

Ички хўжалик стандартларини киритиш рахбарларга хар бир иш босқичида аудиторлик текшириш сифатини оператив назорат қилишни, зарурий бошқарув қарорларини қабул қилиш, ва нихоятда, аудиторлик хулосага ўзларининг имзоларини қўйишни имконини беради. Хозирги кунда республикада аудиторлик фаолиятининг 26 қоидалари (стандартлари ) жорий қилинган. Бундай қоидалардан бири бўлиб, 1997 йилдан бошлаб иқтисодий суб o ектларнинг бухгалтерия ҳисоботи бўйича аудиторлик хулосалари тайёрлашда қўлланиладиган «Бухгалтерия ҳисоботининг аудиторлик хулосасини тузиш тартиби» хисобланади. қоида бухгалтерия хисоботининг аудиторлик хулосасини аудиторлар томонидан тузишнинг ягона тартибини жорий қилади. Стандарт томонидан аудиторлик хулосаларининг бир неча турлари кўриб чиқилган: ижобий аудиторлик хулоса, шартли ижобий, салбий хулоса ва аудиторлик фирмасининг ўз фикридан воз кечиш. Амалиётда салбий хулосани қайси холларда ишлатиш кераклиги ноаниқ бўлиб қоляпти. Стандартларда салбий хулосада аудитор текширилаётган иқтисодий суб o ектлар хисоботи аниқланган холлар туфайли тайёрланиши керак. Фикримча, агар текширишда бундай холат юз берса, унда хеч қандай хулоса талаб қилинмайди, текшириш пайтидаги хатоликларни тузатиш талаб қилинса, аудитор йўл қўйилган хатоликларни бўйича тавсиялар билан бирга ҳисобот тузишлари, ўтказилаган тузатишларни текшириш натижаси бўйича салбийдан фарқ қиладиган хулоса беришлари зарур. Агар хатоликлар тузатиб бўлмайдиган бўлса, текширилаётган иқтисодий суб o ектга аудиторлик хулосаси эмас, балки балансини тузатишда ёрдам талаб қилинади. Стандартда олдиндан «иқтисодий су o бектнинг бухгалтерия ҳисоботининг тўғрилиги тўғрисидаги аудиторлик фирманинг фикри бу суб o ект ва исте o молчиларга унинг таркиби ва шакли аниқ кўрсатилиши лозим» деб кўриб чиқилган, стандарт иловаларида аудиторлик хулосаларининг шакллари мисол қилинган. Иқтисодий суб o ектлар аудитор ва рахбарларининг бир тилда гаплашиши учун рахбарларга бундай турдаги тушунчаларнинг мохиятини хеч бўлмаганда умумий хусусиятларини очиб берадиган махсус изохлар талаб қилинади. Биз ўйлаймизки, ўз мижозларимизга аудиторлик хулоса топшираётганда тушунарсиз фикрларни изохлайдиган зарур шарх (тушунтириш) ҳам бериш даркор, лекин кўп холларда аудиторлик хулосани умумтарқалган иқтисодий тушунчаларни қўллаш билан тузиш зарурияти туғилади. Юқорида айтиб ўтилган тушунчалар мохиятини аудиторлик текшириш харакатини бошлашдан олдин очиш мақсадга мувофиқдир ва бу имконият аудиторга хат мажбуриятни тайёрлашда берилади. («Аудиторлик ташкилотининг аудит ўтказишга розилиги тўғрисидаги хат-мажбурият»). Бу қоиданинг мақсади «аудиторлик текширишни ўтказиш тўғрисида битимни тугатиш босқичида иқтисодий суб o ект ва аудиторлик фирмасининг мажбуриятларини белгилаш» дан иборат.

Аудит ишларини бажариш учун етарли шароит бўлган э o тиборга олиш факти ва хат-мажбурият оферта ҳисобланган кўп ғарб мамлакатларидан фарклироқ бу ерда шундай тажриба мавжуд-ки, шароитларнинг мавжудлигида хам барча шароитларнинг батафсил кўрсатиб берадиган шартнома хулосаси зарур бўлади. Бундай турдаги шартнома мижознинг ҳамда аудиторнинг мажбуриятларини тартибга солиш имконнини беради. Хулоса қилиб айтганда, ички хўжалик назоратини ташкил қилишдан мақсад аудиторлик фаолиятини бошқарадиган меъёрий хужжатларга тўлалигича мос келишдир. Булардан келиб чиққан ҳолда аудиторлик стандартларини тузувчилар келажакда нафақат аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи талаблар қўйибгина қолмасдан, балки жорий этилган қоидаларга қайтишади ва хеч бўлмаганда қисман уларга ўзгартиришлар киритишлари мумкин. 3. АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ХАЛҚАРО ТАЖРИБАСИ Ҳориждаги аудиторлик фаолияти асослари. Ривожланган Европа ва Америка давлатлари аудит ўтказишда кўп асрлик тажрибага эгадир. Аудит, хуқуқий иқтисод ва замонавий фуқаролик жамиятининг ривожланган сохаси сифатида айнан ғарбда шаклланди. Аудитнинг халқаро назарияси ва амалиёти рақобатчилик шароитида ўз аксини топди. Европада я o ни ғарбда уларни хаммаси тегишли тадқиқот- изланишлар ва шу тадқиқотларни кенг оммавий воситалар орасида э o лон килиниши хамда улар хақида мулохазалар юритилиши билан бир вақтда юз берди. Натижада хозирги аудитнинг халқаро хуқуқий асоси яратилган, уни изчиллик билан ташкил этиш шакллари ишлаб чиқарилган ҳамда аудиторлар учун кенг кўламдаги услубий материаллар нашр этилиб тўлдириб бориляпти. Уларда аудиторлик фаолиятининг энг асосий (кўринишлари) тушунчалари, атамалари, категориялари аниқланган хамда гурухланган. Ўзбекистон аудиторлик фирмаларининг фаолиятининг таҳлили ҳамда йиғилган тажрибалар бу соҳани ўзига хос миллий хусусиятларга эгалигини кўрсатмоқда (масалан: бу сохадаги фирмалар билвосита эмас балки бевосита моҳияти билан боғлиқмиш) айни пайтда ҳорижий ахборот манбалар мазмуни Ўзбекистон аудитига ёрдан бериши мумкин. Ҳорижий муаллифлар (масалан: Рой Джорж) аудитнинг дастлаб ғарбда ҳам фақат бухгалтерлик хужжатлари ва хисоботларини текшириш ва тўғрилигини тасдиқлаш билан чекланганлигини тан олади. Аудиторлар асосан дастлабки хужжатлаштиришни- бирламчи хужжатларни бухгалтерия ҳисоби регистрларига ҳамда улар асосида тузилган бухгалтерлик хисоботларини текширишган. Кейин эса аудит тизими, комплекс тус олди. Бунда профессионал аудиторлар ходимлар орасидаги муносабатни я o ни бухгалтерлик хужжатлари ва ёзувлардан фойдаланувчи ва тузувчи нашрётчилар ва уларнинг тадбиркорлик шерикларининг муносабатларини чуқурроқ таҳлил қилишга э o тибор беришди. Улар хатоликларни бартараф этиш мақсадида хар бир мижозларнинг бошқарув тизимини самарасини оширишга э o тибор

қаратишди, хусусан ички хўжалик назорати ҳамда ички аудитни ривожланишига алохида э o тибор беришди. Агар мижозни ички хўжалик назоратида айрим камчиликлар бўлса, мижоз уларни сони ҳамда ҳисобидаги хатоликларни текшириш даврида ҳам бартараф этмаётган бўлса, иш олиб бораётган аудиторлар мазкур хатоликларни бартараф қилиш учун мижозга умумий кўрсатмалар бериш билан чекланади. Бу эса ўз навбатида ҳисоб ишларининг аниқлиги ҳамда ҳисобот ма o лумотларини хаққонийлигига та o сир этмай қолмайди. Шу йўсинда мунтазам ёндашиш аудитнинг зарур хусусиятига айланди. Шундай қилиб замонавий аудит айниқса Европадаги бу таваккалчиликка нафақат тизимли ёндашиши аудитнинг ижобий томонлари балки статистик ва ностатистик танлаш ва тахлил этишдаги ижобий кўрсаткичлар э o тиборга олинади. ғарбдаги ҳамма бухгалтер ва аудиторлар учун бухгалтерлик ҳисоби тамоилларига (айрим ҳолларда уни GAAS стандарт ҳам деб аташади; умумий қабул қилинган бухгалтерлик тамоиллри) риоя этиш шарт. Масалан: АқШ бухгалтерлик ҳисоби стандартларини мустақил кенгаш FASB (молиявий бухгалтерлик стандартлари муассаси) узоқ оммавий тахлил қилиб қабул қиладиган ва тасдиқлайди. Бухгалтерлик стандартлари қаторида аудит стандартлари хам қўлланилади я o ни GAAS (умумий қабул қилинган аудит стандартлари). Бу стандартлар аудиторларга текширишни амалга оширишда, хулоса чиқаришда, ишни танишилишига амалий ёрдам беради. Аудит стандартлари бўйича кенгаш AIC Р A махсус бўлинмаси ишлаб чиқади. Бу қоидалар мамлакатдаги хамма аудиторлар учун бажарилиши шарт бўлган қонундир. Улар бузилганда я o ни аудитнинг тамоилига риоя қилинмаганда ва бошқа органлар томонидан юритилиб, аудиторлар ҳисобидан назорат ўрнатган органлар томонидан аудиторлик фаолиятини кузатиш мумкин. Ҳорижий аудиторлар ва аудиторлик фирмалари. Мустақил аудиторлар якка ўзлари шунингдек фирма ва ташкилотларга бирлашган ҳолда фаолият кўрсатишлари мумкин. Булар қаторига ғарб амалиёти ва иқтисодий адабиётларда ма o лум бўлган иштирокчи бухгалтерлар таниқлик фирмалари (Б.Британиядаги CA Р фирмалари) ва ваколатли жамоа бухгалтерлик фирмалари ) ( С A Р фирмалари АқШ) ни киритиш мумкин. ғарб мамалакатларида бир ёки бир неча иштирокчи бухгалтерлардан иборат ҳусусий фирмалардан токи жаҳон аудитида хал қилувчи кучга эга бўлган ҳамда транс миллий корпорациялари деб аталадиган йирик 10000 лаб фирмалар фаолият кўрсатиб келмоқда. Бизнинг жўшқин асримизда капиталнинг интернациялаши ва ғарбда хокимиятни корпорациялар томонидан қўлга олиниши аудитор фирмалари ролини янада оширди. Иккинчи жахон уришидан кейин дастлабки транс миллий корпорациялар пайдо бўлди ва монополлашди. Булар қаторига тегишли ўзгаришлар киритиш билан аввал «олтилик» ҳисобланган 1998 йилдан эса «бешлик»га айланган «катта» «саккизлик» корпорациясини

киритишимиз мумкин. Кўзга кўринган ва профессионал нашриётлар кўп мамалакатларда бетўхтов илғор аудитор консул p тация фирмаларининг турли рўйхатини нашр этишади. Ушбу рўйхатда фирмаларнинг фаолияти хақида турли-хил статистик ахборотлар акс эттирилади. Айрим пайтларда аудиторлик маслахат кўрсатиш фирмаларнинг кўрсаткичлари асосида нашрёт муаллифлари уларнинг малакаларига қараб гуруҳлашга имконият беради. Кўп ҳолларда гуруҳлаш фирмаларининг йиллик даромад хажми ёки хизматчилар сони ва хоказолар бўйича амалга ошорилади. Транс миллий корпорациялар бўйича бундай ахборотлар улар амал қилаётган мамлакат сонига қараб амалга оширилиши мумкин. Ўз- ўзидан бу кўрсаткич нафақат статистик холатларни балки динамик я o ни ўсишни намоён этади. Бутун дунё бўйлаб «катта бешлик» хар йили 10 миллиард долларлаб даромад кўради. Шулардан 70-90 % АқШ га тўғри келади. Лекин «катта бешлик» хам-бу хам аудитнинг ғарб мамлакатидаги ҳаммаси эмас. Бу «катта», дунё аудитда ҳал қилувчи рол ўйнаётган ва транс миллий корпороциялар ҳисобланадиган фирмалардан ташқари аудит «О UT SAIDER » фирмалари салкам ҳамма жойда мавжуд. Ушбу унчалик катта бўлмаган аудиторлик фирмалар давлатнинг қўллаб қувватлаш шарти билан ҳаётга мослашиб кета оладилар. Аудиторлик фаолиятида бу кутилмаган ҳол, чунки аудиторлик фаолиятида бу биринчи навбатда-шахс, акс ҳолда у аудитор эмас. Куп сонли аудиторлик фирмаларини фаолият кўрсатиши, алоҳида фирмаларнинг мустақиллигини ва компонентлигига бахо бериш имкони йўқ. АқШ даги аудиторларнинг профессионал иш тутиши турли хил усуллар билан назорат қилинади. Бундай тизим бошқа давлатларда ҳам ташкил этилмоқда. Лекин унинг айрим элементлари дастлабки вариантларда мавжуд. Масалан: аудиторнинг малакалаш имтиҳонлари. Мустақил аудиторларнинг касбий ташкилотлари.Аудиторларнинг Имтихонлари Аудитнинг умум кабул килган стандартлари ( GAAS ) Узлуксиз касбий тайёргарлик Сифатни назорат килиш Аудитор фирма Ходимларнинг иш юритиши Хукукий жавобгарлик Биржа операциялар и ва Кимматли когозлар буйича коммисияни нг Талаблари Профессионал Этика кодекси Аудиторлик Фирмаларини таксимланиш и

Хозирги кунда Ўзбекистонда ташки аудиторларнинг мустақиллигини та o минлаш зарурати тан олинган. Ўзбекистон Республикаси аудитор ва бухгалтер асосацияси сифатида ишламоқда. Келажакда ушбу профессионаллар сифатида Ўзбекистон аудиторларини бирлаштиради. Кўриниб турибдики ушбу ташкилот халқоро бухгалтерлар ва аудиторлари асосациясига а o зо бўлади.( Internati о nal Federati о n о f acc о untings - IFAC қайсики бу ташкилотга 90-100 га яқин аудиторлик фирмалари киради) IFAC ташкилоти узоқ вақт давомида аудитнинг халқаро нормаларини ўрнатди (аудиторлик амалиёти бўйича халқаро уюшма орқали), миллий аудиторлик стандартлари қабул қилинди. Кўриниб турибдики бу нарса белгиланган хужжатлар обрўсини кўтариш учун қилинди. Улар аудиторлар хизматларини сифати ошишига асос бўлиб хизмат қилади. Бу норма ва стандартлар IFAC бир неча вилоятларда ўрнатилди. - Аудит бўйича халқаро меъёрлар. - Бошқарув ҳисобининг халқаро амалий қоидалари. - Ижтимоий сектор бўйича халқаро нормалар. Аудит ва учёт бўйича ишларни IFAC ўзининг қўмиталири томонидан ташкил қилади. Хозирги вақтда улар орасида: Аудиторлик амалиёти қўмитаси, та o лим олиш қўмитаси, этика қўмитаси, молиявий ва бошқарув ҳисоби қўмитаси, режалаш бўйича қўмита, жамоат секторлари бўйича қўмитаси ва бошқалар. Ҳар бир мамлакатда аудит ташкилоти узининг миллий имкониятларга эга, вахоланки умуман олиб қараганда бутун жахон аудиторлари тахминан бир хил вазифани бажаради. Аудитнинг норма ва стандартлари у ёки бу мамлакат миллий норма ва стандартларни ўзгартирмайди. Балки аксинча кўпчилик мамлакатлар IFAC нинг асосий энг кам талабларига қараб ўзларининг норма ва стандартларини, ўзининг аудит услубиятини қайта ишлашга харакат қилади. Миллий қадриятлар билан бирга аудиторлар жамоат уюшмаси, аудиторлик фаолияти ва ривожланишда муҳим аҳамият касб тутади. АқШ да эса аудитнинг ривожланишида Америка иштирок этувчи бухгалтерлар институти катта та o сир кўрсатган. Унга қуйидаги талаблар қўйилади: - Маслахатчи бухгалтерлар учун касбий мутахассислик мавзуларда тажрибалар ўтказиш ва материаллар чоп этиш. - Ма o мурият учун маслахатлар, хизматлар кўрсатиш. - Солиқга тортиш доираси ва бошқаларда маслахатлар, хизматлар, Аудитнинг ривожланишига ташкилотлар, ассоциациялар ва институтлар та o сир кўрсатдилар. Уларнинг хар бири, бир вазифани бажариш учун ташкил этилган, улар аудиторлар фаолиятига турлича ёндашадилар. Асосийларидан бири деб, шубхасиз, молия бозорини ривожланиши ва барқарорлигига жавоб берадиган қимматли коғозлар ва биржа операциялари бўйича Коммисияни кўрсатиши мумкин.

Бундан ташкари АқШ да учётнинг асосий хизмати мавжуд. Бу федерал хукуматнинг қонун чиқарувчи сохасига қарашли бўлмаган хизмати. Бу турдаги машхур ва етарли даражадаги нуфузли давлат хизматини ташкил этиш учун бошқа давлатларга анча вақт керак. GA О фақат АқШ Конгрессига ма o сулиятли. Уни конгресс олдида ҳисоб берадиган бош назоратчи бошқаради. GA Онинг аудитор ходимларининг асосий вазифаси-конгресс учун аудиторларнинг гувоҳлик функциясини бажариш. АқШ нинг турли хукумат ташкилотлари вақти-вақти билан конгрессга молиявий ахборотларнинг аниқ турларини тақдим этадилар. (Шу жумладан бюджет маблағларининг сарф этилиши, ҳукумат бюртмаларини бажарилиши). Улар тайёрлаган ахборотни катта қисми конгрессга кўрсатилишидан олдин GAAS мутаҳассисларнинг аудиторлик текширувига ҳавола этилади. Ҳукумат ташкилотларининг ҳаражат ва даромадлари қонун чиқариш бўйича аниқланганлиги учун аудиторларнинг асосий тартиби-тугатилган бухгалтерия ҳисоботининг ан o анавий аудити эмас балки мувофиқлик (мослик) аудитдир. GAO аудиторларнинг бошқа мажбуриятлари мустақил аудиторлик фирмалари мутаҳасисларникига ўхшашдир. Санаб ўтилган АқШ аудиторларни бирлаштирувчи ташкилотлардан ташқари қуйидагиларни айтиш лозим: 1). Бухгалтерларнинг америка ассоциацияси (ААА) асосан бухгалтерия ҳисоби, аудит, молиявий таҳлил бўйича тавсия берувчиларни бирлаштиради. 2). АқШ бухгалтерлар миллий ассоциацияси ( NAA ). Бу бухгалтерларнинг ассоциацияси моддий ишлаб чиқариш, даромадсиз корхоналар, банклар, суғурта компаниялари ва бошқаларнинг турли соҳаларида ишлайди. 3). Молия ходимларининг институти ( FEI ). Бунда асосан молия директорлар ва бош бухгалтерлари жойлашган. 4). Давлат ташкилотлари бухгалтерларининг ассоциацияси ( AGA ). Асоциацияда давлат (федерал, камдан кам муниципал) ташкилотлари, хизмат ва агентликлари иш юритадилар. 5). Комп p ютерли аудит бўйича мутаҳасислар асосацияси ( ED Р) ва бошқалар. Буюк Британиядаги маслаҳатчи бухгалтерларни бирлаштирувчи асосий ташкилотлар ҳам жуда машҳур: 1). Англия ва Уэл p снинг маслаҳатчи бухгалтерлари институти. 2). Дипломли бухгалтерларнинг жамоатчилик ассосацияси. 3). Бухгалтер-тахлилчи жамоатчилик институтлари. 4). Шотландия маслаҳатчи бухгалтерларнинг институти. 5). Миллий молия ва бухгалтерия ҳисобининг жамоатчилик институти. 6). Ирландия маслаҳатчи бухгалтерларининг институти. Бизнинг мамлакатимиздан олдин бозор муносабатлари йўлидан турган Хитойда 1982 йилдаёқ ХХР аудиторлик ассосацияси ташкил этилган. Бундан ташқари аудитнинг ривожланиш дастурига Хитой 180 млн доллар олди ва сарфланди. Бу ерда Збигнев Бженскийнинг фикрига қулоқ тутамиз: «Ислоҳотларнинг Хитойча модели қайта кўришни совет вариантидан анча муваффақиятлироқлигини аниқ исботлайди».

Ички аудиторларнинг профессионал касбий ташкилотлари. Ташқи (мустақил) аудитоларнинг иши кўпинча ички аудиторлар иши натижасига таянади. АқШда ички аудиторларнинг профессионал ташкилоти 1941 йилда ташкил этилган ва ички аудиторлар номини олди. Кейинчалик бу институт «хамкорлик орқали тараққиёт» деган шиорни олди. 70 йилларнинг бошида институт ўз халқаро марказини Флорида штатига кўчириб ўтди. Кўрсатилган институт ўз фаолиятини қуйидагилар асосида олиб боради: 1). Ички аудиторларнинг умумий профессионал бўлими. 2). Узлуксиз профиоссионал ривожланиш дастури. 3). Иқтисодий кодекс. 4). Профессионал (касбий) меъёрлар. 5). Сертификация дастури. Ушбу ички аудиторлар ташкилоти фаолиятнинг самарадорлигини ошириш, ўз манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда профессионал маҳоратлари бўйича уларни тарқоқ кучларини бирлаштиришга қаратилган. Институт ички аудиторлар фаолиятини мувофиқлаштиради ва назорат қилади, профессионал тажриба меъёрларини ишлаб чиқади ва умум та o лим фаолиятини та o минлайди. У доим ички аудиторлар вазифалари ва хизматларини кенгайтиради. Институт ички аудиторлар профессионал дунёсида нуфузли деб тан олиган. Унда 100 дан ортиқ мамлакатларда ишловчи 10 минглаб а o золари мавжуд. АқШ институтининг бўлимларидан ташқари Австралия, ХХР, Индия, Израил, Япония, Молайзия, Янги Зеланндия, Жанубий Африка, Буюк Британия ва Шимолий Ирландияда ҳам ҳудди шундай миллий институтлар мавжуд. 4. Умумий ва техник андозалар AICPА Кенгашининг умумий андозаларни харакати тугрисидаги 201 коидасига кура аудиторлар фаолият давомида куйидаги талаб ларга жавоб беришлари лозим: А.Уз касбининг устаси булиш. Аудиторлар ва уларнинг фирмалари узлари яхши биладиган ва чукур тушуниб етган йуналишлар буйичагина хизмат курсатишлари лозим. Ахборотлар куламининг кескин ортиб бораётганлиги, янги-янги хужалик муаммоларининг юзага келаётганлиги, ташки сиёсат ва солик масалаларидаги узгаришлар аудитордан уз фаолиятини юритишда чукур билим ва акл талаб килади. У бухгалтерия хисоби ва хисоботи буйича юз бераётган узгаришларнигина эмас балки давлатнинг ички ва ташки сиёсати, мижозининг фаолият йуналишлари, уни бозорни эгаллаш буйича килаётган харакатлари, мамлакатда конунчилик сохасида ва аудиторлик фаолияти билан боглик бошка йуналишларда юз бераётган узгаришлар тугрисида

бохабар булиши, уларни чукур урганиб бориши ва амалиётда куллай билиши лозим. Мутахассислик фанлари буйича етарли даражада назарий билим ва амалий иш тажрибасига эга булиш хам аудитор этикаси коидаларида мухим урин тутувчи холат хисобланади.Чунки 10 йиллаб, 15 йиллаб бош хисобчилик килаетган шахсларни текшириш учун аудиторда маьнавий жихатдан хам хукуки булиши лозим.Бошкача килиб айтганда у том маьнода узини МУТАХАССИС деб хисоблай олиши керак. Б.Етарли даражада эьтиборли булиш. Касбга оид хизматларни курсатаётганда аудитор текширилаётган вокеа ва ходиса, хар бир хужжатни синчковлик билан урганиб чикиши лозим. Бундан ташкари у шахсий кузатувлар олиб бора ётганда, ёки жавобгар шахсдан тушунтириш хатлари олаётганда, ёки жойларда бухгалтерия ходимларининг ишларини текшираётганда уларнинг хар бирига эьтибор билан муносабатда булиши ва текширув натижасида уларнинг орасига совуклик тушириб куйиш ёки бир -бирига ишончсизликни тугдириб куйишдан эхтиёт булиши лозим. В.Режалаштириш ва назорат. Молиявий хисобот ва корхона балансини сифатли ва уз вактида текширувдан утказиш, вакт фондини ва вазифаларни таксимлаш хамда текширув харажатларини аниклаш учун аудитор уз ишини режалаштириб олиши ва унинг бажарилишини назорат килиб бориши лозим. Текширув жараёнини олдиндан режалаштириб олиш биринчидан, ишни системали равишда олиб борилишини таьминласа, иккинчидан унга кетадиган вакт сарфини оптималлаштиради. Г.Етарли микдорда тегишли маьлумотларга эга булиш. Аудитор бирор бир вокеа ёки ходиса тугрисида фикр билдириши ёки курсатма бериши учун бу тугрида етарли маьлумотга эга булиши лозим.Унинг корхона фаолиятидаги заиф бугинларга килган ишораси хам, текширув жараенида аниклаган конундан четга чикиш холлари хам, хамда уларни бартараф килиш ёки таьсир кучини камайтириш билан боглик айтилган фикрлари хам,барча-барчаси мавжуд хужжатларга асосланган булиши шарт. Бундан ташкари аудит андозаларига риоя килиш холатини тартибга солувчи 202 коидага кура (22.72бет) аудитор фаолиятининг барча (аудит,назорат ва маьлумотлар йигиш,бошкарув,солик масалалари буйича маслахатлар бериш ва касбига оид бошка хизматлар курсатиши) томонларини камраб олган аудитнинг техник андозаларини сузсиз бажариши лозим. Аудитнинг техник андозаларини яхши билиш ва унга фаолият жараёнида катьий риоя килиш биринчидан, текширувни сифатли амалга оширилишини таьминласа, иккинчидан, аудиторни иш жараёнида ва ундан кейин юзага келадиган келишмовчиликлардан химоя килади. Аудитнинг

техник андозаларига кулланманинг тегишли бандида батаф-силрок тухталиб утамиз. Мутахассис ёки профессионал аудиторнинг асосий ҳислатларидан бири – бу жамоатчилик олдида ўз ма o сулиятини тўғри хис этишдир. Шунинг учун бухгалтер-аудиторларнинг вакиллари, бошқа муҳим касблар (тиббиёт ходимлари, мухандислар, оқловчилар ва бошқалар) қатори аҳлоқий меъёрларни ишлаб чиқилиши ва уларга қат o ий риоя қилинишини талаб қилади. Ҳукумат, жамотчилик, ишбилармон доираларни молиявий ҳисобот тузувчилар ҳамда бошқа фойда келтирадиган соҳа уюшмаларнинг ишончларини оқлаш учун аудиторларга иқтисодий ва ижтимоий вазифаларни юклайди. Аудитор фаолияти билан алоқадаги шахслар тафтишчилар бажараётган ишларнинг сифатини ҳам доим ҳам тўғри баҳолай олмайдилар. Лекин буюртмаларни бажаришда аудиторлар ўз ишларига мас o улиятли қарашлари ва ҳалолликларини э o тиборга олишлари керак. Аудиторлик (бухгалтерлик) касбини танланган шахс домий равишда ўз касби ва маҳоратини ошириш устида ишлаши, уни мукаммаллаштириш ва ўстириш устидан ишлаши керак. Аудитордан доимий равишда ўз касбини аҳлоқий, ма o навий, техникавий ва бошқа илғор йўллари устида тинмай меҳнат қилиши талаб қилинади. Жамоатчи бухгалтер тайёрлаш буйича ҳориж мамлакатларида аҳлоқий кодекси қабул қилинган. Аҳлоқий қоидалар мижоз ва бошқа ходимлар билан муомала, бир-бирига хурмат, э o тибор ва хушмуомалаликни талаб қилади. Ҳар қандай аудиторнинг хулқини белгиловчи ва бунга қат o ий амал қилувчи бешта асосий аҳлоқий белгилар қўлланилади: 1. ЭРКИНЛИК, ҲАЛОЛЛИК, ХОЛИСЛИК. Жамоатчилик ҳисобчилик тажрибасида аудитор биринчи навбатда ҳалол ва ҳаққоний, ҳар қандай вазиятда тўғри йўл, ҳатто раҳбар фикри билан боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳам иш олиб бориши шарт. 2. УМУМИЙ ВА ТЕХНИК СТАНДАРТЛАР. Аудитор умумий, техник ва касбий стандартларга оғишмай амал қилиши шарт ва мажбур. У доимо ўз касбий мутаҳассислик малакасини ошириш устидан меҳнат қилиши керак. Мутаҳассисликка оид барча қонун-қоида, йўриқномалар билан мунтазам равишда танишиб бориши ва хаётга тадбиқ қилиб бориши керак. 3. МИЖОЗЛАР ОЛДИДАГИ ВАЗИФАЛАР. Аудитор мижозлар олдида халол, беғараз доимо изланишда бўлиши, ўзмаҳоратини мижозларга сарфлаб, уларни қизиқтирган масалаларни ўрганиб, мижозлар фойдасига ҳал қилиши керак. 4. ҲАМКАСБЛАРИ ОЛДИДАГИ ВАЗИФАЛАРИ. Аудитор барча ҳамкасб дўстлари ва шу касбга алоқадор шахслар билан ўзи бажараётган ишида самара бериш учун яқин муомалада бўлиши керак. 5. БОШҚА ҚОИДА ВА ВАЗИФАЛАР. Жамоатчи тафтишчи ўз касбига бўлган ҳурматни ошириш ва уни жамиятга фойда келтириши тўғрисида ўйлаб иш тутмоғи керак. Аҳлоқий негиз ма o лумотларининг мажбурий кодексдан фарқи хулқни умумий йўналиш деб қаралади, улар интизомга

таалуқли аниқ бир холатни белгиламайди, лекин фалсафий кодекс негизига хизмат қилади. Эркинлик, ҳалоллик ва ҳолислик тўғрисида сўз юритилганда биринчи навбатда, жамоатчи тафтишчининг (аудиторнинг) ҳалоллигига ишонч ҳосил қилишга жамоатчилик ҳақлидир. Шунингдек, аудитор ўз тажрибасига ва мустақиллигага ишониши керак. Мустақиллик ва эркинлик ушбу соҳадаги асосий белгилардан бири ҳисобланади. Аудиторнинг омилкорлиги қандай бўлишидан қат o ий назар унинг молиявий ҳисоботдаги ўз шахсий фикр-мулоҳазалари мижозлар учун аҳамиятлидир. Жамоатчи бухгалтер ва аудиторга ишонч билдирадиган ва аниқлайдиган чизгилардан бири ҳалолликдир. Ушбу сифтни сон жиҳатдан аниқлаш қийин, чунки унинг “ҳалол” ёки “етарли ҳалол эмас”лиги оқибатида айрим хатолик ва камчиликлар чиқиб қолиши эхтимолдан ҳоли эмас. Ҳалоллик ва ҳолисликни сон жиҳатдан аниқлаб бўлмаса ҳам ушбу холатлар аудитор касбининг доимий кузатувчи доирасида бўлади. Аудитор ўз иш жараёнида ҳалоллигига, ҳолислигига ва мустақиллигага доимо атрофдан та o сир бўлиб туришини сезиб туради, лекин мутаҳассис буларнинг барчасига бардош бериши, чидаши, ҳар қандай вазиятда ўзини тутишини булишини унутмаслик керак. Тафтишчи ўз касбини улуғлаш, ҳурмат қилиш, ҳар қандай холатда ҳам оқилона ва ҳақиқий иш тутиши лозим. Акс холда унинг ишидаги мустақиллиги ва эркинлигига путур етади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 1992 йил 8 декабр. 2. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг 29.08.96 йил. 257 1-сон қарорига мувофиқ, тасдиқланган 1997 йилнинг 1 мартидан кучга киритилган. 3. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. 22.09.1994 йил 4. Ўзбекистон Рсспубликаси Олий мажлисининг № 120-12 сон қарор билан тасдиқланган (01.04.1995 йил кучга кирган) 5. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси 24.04.1997 6. Ў збекистон Республикаси Олий мажлисининг №396 1-сон қарор билан тасдиқланган. ! 7. Ўзбекистон Республикаси «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. 1996 йил 30 август. 8.Ўзбекистон Республикаси «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуни. 2000 йил 26 май. 9. Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари №00-21-сонлари. «Norma» дастури. 10.Ўзбекистон Республикаси Аудиторлик фаолиятининг миллий стандартлари.-Т.: 2004. Президент И.А.Каримов асарлари 11.Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: «Ўзбекистон», 1997. - 286 б. 12. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-товд. - Т.: «Ўзбекистон», 1998. - 262 б. 13. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. - Т.: «Ўзбекистон», 2000. - 83 б. 14. Каримов И.А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш - энг муҳим вазифамиз. Т.8.-Т.: Ўзбекистон. 2000. 15. Каримов И.А. «Эришган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш - асосий вазифамиз». Т.12.-Т.: «Ўзбекисто н ». 2004.-400 б. 16 . www.ziyonet.uz 17 . www.nur.uz

Похожие

Ҳалқаро валюта муносабатлари

Ҳалқаро аҳоли статистикаси

Аудит методологияси ва андозалари

Аудит ва кимматли когозлар бозори

Аудит фанининг предмети ва услублари