Ҳалқаро аҳоли статистикаси - Экономика - Рефераты

Ҳалқаро аҳоли статистикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

364 KB

Ҳалқаро аҳоли статистикаси Режа 1. Чет элларда аҳоли сони статистикаси 2. Аҳолининг харакат кўрсаткичлари 3. Чет элда аҳоли таркибини ўрганиш Аҳолининг келажакдаги сонини аниқлаш

Ҳар бир жамиятда аҳоли тўғрисида тўла ва аниқ маълумотлар иқтисодий, ижтимоий ва маданий тараққиётни режалаштиришда асос қилиб олинади. Давлат режалаштириш органлари ҳалқ ҳўжалигининг турли тармоқлари ишини тўғри ташкил қилиш учун жамият барча аъзоларининг ўсиб бораётган талабларини инобатга олишлари зарур. Аҳолининг сони, таркиби ва жойлашиши тўғрисидаги аниқ ҳамда муфассал маълумотларга эга бўлмасдан туриб бутун мамлакатнинг ҳамда айрим вилоят, туман ва шаҳарларнинг иқтисодий ҳамда маданий ҳаётини илмий жиҳатдан асосланган жорий ва келгуси режасини тузиш мумкин эмас. Статистика аҳолини ўрганишни унинг сонини аниқлашдан бошлайди. Вақти-вақти билан ўтказилиб туриладиган аҳоли рўйҳати ва аҳолининг табиий ўзгариши ва унинг кўчиб юриши (миграцияси) аҳоли тўғрисидаги маълумотлар манбаи ҳисобланади. Аҳолининг табиий ўзгаришини, туғилганларни ва ўлганларни, никоҳдан ўтган ва ажралишларни фуқаролик ҳолатини қайт қилиш (ФҲКК) органлари ҳисобга олади. Жорий ҳисоб асосида аҳолининг таркиби тўғрисида тўла ва муфассал маълумот олиб бўлмайди. Аҳолининг таркиби тўғрисидаги бошқа муҳим маълумотлар аҳолининг оилавий ҳолати, миллати, она тили, ҳаёт кечириш омиллари, ҳалқ ҳўжалик тармоқлари ва машғулотлари бўйича тақсимланиши тўғрисида муҳим маълумотлар аҳоли рўйҳати ўтказилгандагина олиниши мумкин. Собиқ Совет Иттифоқи даврида 7 марта аҳоли рўйҳати ўтказилди(1920, 1926, 1939, 1959, 1970,1979 ва 1989 йилларда). 1989 йилги аҳоли рўйҳати маълумотларига кўра Ўзбекистонда 19905 минг киши яшаган бўлса, 200 4 йили (1.01 да) эса 24488 минг киши истиқомат қилган.

Аҳоли сонини ифодалаш мақсадида рўйҳат ўтказиш жараёнида доимий ва мавжуд, вақтинча йўқлар ва вақтинча яшовчилар сони аниқланади. ДАқМАқВЙ-ВЯ МАқДАқВЯ-ВЙ Бу ерда ДА – доимий аҳоли сони; МА – мавжуд аҳоли сони; ВИ – вақтинчалик йўқлар; ВЯ – вақтинчалик яшовчилар. Доимий аҳоли деганда рўйхат ўтказилаётган санада мазкур аҳоли пункитида доимий яшовчи аҳолини тушунамиз. Мажуд аҳоли деганда рўйҳатга олиш вақтида (яшаш жойи доимий ёки вақтинчалик бўлишидан қатъий назар) мазкур аҳоли пунктида бор (мавжуд) бўлган аҳоли тушунилади. Аҳолининг ўртача йиллик сонини аниқлашда турли формулалар қўлланиши мумкин: 1. Агар аҳоли сони фақатгина йилнинг боши ва оҳири учун келтирилган бўлса, у ҳолда аҳолининг ўртача сони қуйидагича ҳисобланади:2 1 0     бу ерда А – аҳолининг ўртача сони; А 0 – йил бошидаги аҳоли сони; А 1 – йил бошидаги аҳоли сони. 2. Агар аҳоли сони бир йил ичида ойлар бўйича тенг интервалларда келтирилган бўлса, у ҳолда аҳолининг ўртача сони ҳронологик формула ёрдамида ҳисобланади: 1 5,0 ... 5,0 1 2 1 1            n n n

1. Агар аҳоли сони бир йил ичидаги ойлар бўйича тенг бўлмаган интервалларда келтирилган бўлса, у ҳолда аҳолининг ўртача сони ўртача тортилган арифметик формула ёрдамида ҳисобланади:     t t Жадвал № 1 МДҲ давлатлари ва Ўзбекистон Республикаси аҳоли сони, йил бошига, млн. киши. Мамлакатлар 1991 йил 200 4 йил Россия 148,5 145,2 Украина 51,9 49,3 Ўзбекистон 20,7 24,9 Қозоғистон 16,8 14,8 Белоруссия 10,3 10,0 Озарбойжон 7,1 8,1 Грузия 5,5 5,3 Тожикистон 5,4 6,2 Қирғизистон 4,4 4,9 Молдова 4,3 4,4 Туркманистон 3,8 5,4 Арманистон 3,4 3,8 МДҲ жами 282,1 282,3 Шундан Ўзбекистон улуши 7,3% 8,8% Аҳолининг ҳақиқий сони МДҲ давлатларида, айниқса кавказ давлатларида расмий маълумотларга қараганда паст, сабаби аҳолининг кўп қисми чет элларга пул ишлаш истагида эмиграция қилганлар. Демак, юқоридаги жадвал бўйича таҳлил қилганимиздан сўнг қуйидаги натижаларга эга бўламиз. Россия аҳолиси 5,1% камайган

Қозоғистон аҳолиси 11,91% камайган. Белоруссия аҳолиси 2,92% камайган Қирғизистон аҳолиси 11,3% камайган Молдова аҳолиси 2,3% камайган Туркманистон аҳолиси 42,1% камайган Грузия аҳолиси 3,63% камайган Озарбойжон аҳолиси 14,8% камайган Арманистон аҳолиси 11,7% камайган ва Ўзбекистон Республикаси аҳолиси 20,2% га ошган МДҲ бўйичча жами 100% қилиб олсак шундан Ўзбекистон улуши 8,8% Ўзбекистонда аҳоли сони даражаси юқорилиги, яшаш учун шарт-шароитлар қулайлиги, аҳоли саломатлигига эътибор кучлилиги сабаблидир. Инсон ҳайвонот дунёсидан тахминан бир миллион йил илгари ажралиб чиққан. Ҳозирги вақтда планетамиз аҳолисининг милоддан олдинги даврдаги ўсишини фақат тахминан белгилаш мумкин. Эрамиз бошларига келиб ер курраси аҳолиси тахминан 150-200 миллион кишига , эрамизхнинг 1000 йилига келиб қарийиб 300 миллионга етди. Кейинги 100 йиллар ичида, яъни XIX асрга қадар дастлаб Европанинг иқтисодий тараққий этган давлатларида, сўнгра дунёнинг бошқа кўпгина мамлакатларида ахолини рўйхатга олиш (статистик ҳисобга олиш) тартибга солинган бўлсада, жаҳон аҳолиси сонининг ўзгариши ҳақида оз маълумотлар бор. Демографларнинг тахминий ҳисобларига кўра, эрамизнинг иккинчи минг йиллари бошида жаҳон аҳолисининг ҳар йилги ўсиш суръати жуда оз миқдорда бўлган в фоизнинг юздан бир улушини ташкил этган. Дунёнинг турли мамлакатларида тез-тез бўлиб турган урушлар, кенг тарқалган юқумли

касалликлар ва очарчилик натижасида бу ўсиш бир меъёрда бўлмаган ва айрим ҳолларда хатто пасайиб турган. Туғилишнинг юқори даражасини сақлаб қолиш фақат Европа мамлакатлари аҳолисининг тез ўсиши учун имкон бўлиб қолмай, балки Америка ва Австралия аҳолисининг тез кўпайиши учун ҳам имконият яратди. Чунки Европадан Америка ва Австралияга кўплаб кўчманчилар борар эди. Шунинг учун ҳам Америкада аҳолисининг ўсиш суръти Европага нисбатан юқори эди. 1750 йилдан 1900 йилгача Америка аҳолиси 12 марта ошган бўлса, Европа аҳолиси тахминан 3 марта кўпайди. 2. Аҳолининг харакат кўрсаткичлари Аҳолининг харакат кўрсаткичлари мазмунан бир-биридан тубдан фарқ қилувчи икки гуруҳдаги кўрсаткичларни ўз ичига олади. Биринчи гуруҳга аҳолининг табиий харакатини, туғилиш ва ўлишни, никоҳдан ўтганлар ва ажралганлар сонини, иккинчи гуруҳга эса аҳолининг кўчиб юришини ифодаловчи кўрсаткичлари киради. Аҳолининг табиий харакати мутлоқ ва нисбий миқдорда аниқланади. Абсалют табиий кўпайиш қуйидагича ҳисобланади: Т кўп қТ уғ -Ў л Т уғ - туғилганлар сони; Ў л – ўлганлар сони. Бу кўрсаткич аҳоли харакати жадаллигини (интенсивлиги) бевосита ўзида акс эттира олмайди. Шунинг учун ҳам аҳолининг табиий харакатидаги жадалликни ифодалаш мақсадида туғилиш, ўлиш, табиий ўсиш, хаётийлик, махсус туғилиш, болалар ўлимини характерловчи коэффициентлар ҳисобланади. (Жадвал №2):

Ўлиш коэффициенти – туғилганлар сонини аҳоли ўртача сонининг ҳар 1000 тасига нисбатан хисоблаш йўли билан аниқланади: К туғ   1000 Ўлиш коэффициенти – ўлганлар сонини аҳоли ўртача сонининг ҳар 1000 тасига нисбатан ҳисоблаш йўли билан аниқланади: А У К ул 1000  Табиий ўсиш коэффициенти: А 1000- Ы)- (Т т.ыс   ёки К таб.ўсиш қК туғ -К ўл Ҳаётийлик коэффициенти туғилганлар сонини ўлганлар сонига бўлиш йўли билан аниқланади: Ы Т К щ  Махсус туғилиш коэффициенти туғилишлар сонини биологик жиҳатдан зурриёт кўриш қобилиятига эга бўлган аёллар (бундай аёллар жумласига 15- 49 ёшдаги аёллар киради) ўртача сонининг ҳар 1000 тасига нисбатан хисоблаш йўли билан аниқланади: 1 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициенти қуйидагича аниқланади: ) ( ) ( 1 О ёш 1 б.ы Т Т 1000 Ы К 3 2 31    бу ерда Ў 1 – ўтган ва шу йил ичида туғилганлар сонида 1 ёшгача ўлган болалар сони. Т о ,Т 1 – ўлган ва шу йил ичида жами туғилган болалар сони.

Жаҳон аҳолисининг сони динамикаси , аҳолининг табиий харакати билан , яъни асосан ту ғ илиш ва ўсиш кўрсаткичлари билан белгиланади . Ўлимга нисбатан ту ғ илишнинг кўплиги аҳолининг табиий ўсишини кўрсатади . Баъзи бир қ итъалар ва айрим мамлакатлар аҳолиси сонининг ўсишига аҳоли миграцияси ҳам жиддий таъсир этади . 1960-1967 йиллар ичида ер юзида ўрта ҳисобда ҳар йили 106 миллион киши туғилиб , 47 миллион киши ўлган . Натижада аҳоли йилига 59 миллион кишига кўпайган . Аҳоли табиий харакатининг характери мураккаб бўлиб , у жуда хилма - хил сабаблар билан белгиланади . Ўсиш кўрсаткичлари дунёдаги ҳар бир мамлакатнинг ижтимоий - и қ тисодий тара ққ иёти , аҳолининг фаравонлиги даражаси , со ғ ли қ ни са қ лаш тизимининг аҳволи билан чамбарчас бо ғ ли қ дир . Ту ғ илиш кўрсаткичи аҳолининг жинси ва ёш структураси хусусиятларига , никоҳланувчиларнинг ўртача ёшига , шунингдек , эр - хотиннинг маълумот даражаси сингари омилларга ҳам маълум даражада бо ғ ли қ дир . Шаҳарларда қишлоқ жойларга қараганда туғилиш камроқ бўлади . Жадвал №2 Айрим жаҳон мамлакатлари бўйича умумий туғилиш , ўлиш ва табиий ўсиш коэффициентлари ( минг кишига нисбатан ‰) Мамлакатлар йиллар Туғили ш Ўлганлар Табиий ўсишжами 1 ёшгача Хитой 199 5 21,1 6,1 - 15,0 2003 17,1 6,6 - 10,5 Ҳиндистон 199 5 30,2 9,7 80 20,5 2003 28,4 9,6 74 18,8 Япония 199 5 9,9 6,6 4,5 3,3 2003 9,5 7,4 4,2 2,1

АқШ 199 5 16,6 8,6 9,2 8 2003 15,3 8,8 7,9 6,5 Англия 199 5 13,9 11,2 7,9 2,7 2003 12,6 11 6,2 1,6 Германия 199 5 11,4 11,5 7,1 -0,1 2003 9,3 10,7 5,6 -1,4 Қозоғистон 199 5 21,7 7,7 26,4 14 2003 16,7 10,2 27,3 6,5 Россия 199 5 13,4 11,2 17,4 2,2 2003 9, 3 15 18,1 -5,7 Ўзбекистон 199 5 29,8 6,3 - 23,5 2003 22,3 5,3 - 17,0 Юқоридаги жадвалдан кўриниб турпибдики дунё мамлакатларида туғилиш, ўлиш ва табиий ўсиш коэффициентлари турли қитъаларда ўзига хос хусусиятга эга, масалан: Африка ва Осиё қитъаларида анча катта. Европа мамлакатларида эса бу кўрсаткичлар анча паст. Янги пайдо бўлган Белоруссия, Украина ва бошқа ҳамдўстлик мамлакатларида бозор иқтисодиётига ўтиш муносабати билан аҳолининг табиий кўпайиши йўқолиб уни ўрнини камайиш эгаллаган. Жаҳонда 200 га яқин мамлакат бор. Шулардан ўнтасида, яъни аҳолиси энг кўп хисобланган Хитой, Ҳиндистон, АқШ, Покистон, Индонезия, Япония, Бразилия, Германия Федератив Республикаси ва Буюк Британияда ер юзида истиқомат қилувчи аҳолининг тахминан 3 2 қисми жойлашган. Ўртача умр. Халқаро демографик статистикасида ўртача умр деб, муайян авлодга мансуб туғилганлардан ҳар бири ўрта ҳисобда неча йил яшаши мумкинлигига айтилади. Айни шу вақтда ана шу авлоднинг яшаш муддати мобайнида ёшдан ёшга ўтиши, барча аҳолининг тегишли ёш группаларида ўлим ҳозирги даражада бўлади, деб тахмин қилинади. Ўлим кам бўлган мамлакатларда ўртача умр узун бўлади. Ўртача умр хаёт

тарзининг ижитимоий-иқтисодий шароитига ва соғлиқни сақлаш ишларининг аҳволига боғлиқдир. Аҳолиси энг узоқ умр кўрувчи давлатлар орасида- Швеция, Норвегия ва Нидерландиядир. (85 йил). Инсон энг кам умр кўрадиган жой Марказий ва Жанубий Африка мамлакатларидир(30-40йил). Аҳолисининг ўртача умри , тахминан қуйидагича: Шимолий Амерникада- 70 йил, Европада – 68, Лотин Америкасида- 50-55, Осиёда- 40-50, Африкада- 40 йилдан камроқ, Австралия, Буюк Британия, Исроил, Канада, Нидерландия, Янги Зеландия, Норвегия, Франция, Швецария, Швеция каби мамлакатларда ўртача умр 70-73 йилни, Бельгия, Италия, Кипр, АқШ ВА Японияда 65-69 йилни, Аргентина, Испания, Португалия, Сингапурда 60-64 йилни, Таиландда 45-50, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Гондурас, Доминикан Республикаси, Колумбия, Никарагуа, Панама, Перуда 40-50 йилни ташкил этади. Аҳоли миграцияси. Аҳоли миграцияси қитъалар ва дунё мамлакатларини истиқоматгоҳга айлантириш ва уларда яшовчиларни шакллантиришда катта роль ўйнайди. Асосан Европадан Америкага, яъни океаннинг нариги ёғига кўчиб ўтиш XIX ва XX асрларнинг бошларида характерли воқеа эди. Европадан бўлган эмиграция XIX асрнинг 20-йилларидан бошлаб сезиларли даражада ўса борди ва шу асрнинг ўрталарида йилига ўрта ҳисобда 300 минг кишини ташкил этди. XX асрнинг ўрталарида 60 миллиондан кўпроқ киши Европадан Америкага кўчиб кетади. XX асрда Осиё, Африка, Америка аҳолисининг миграцияси ўз хажми жиҳатдан европаликларнинг кўчишига нисбатан камроқ эди. Юз минглаб киши қатнашган энг йирик миграциялар қаторида хитойликларнинг Жануби- Шарқий Осиё мамлакатларига, Япониянинг Гавайиа, АқШга ва айниқса, Шимоли-Шарқий Хитойга, Кореяга, ҳинд

аҳолисининг Цейлонга, Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатларига, Шарқий ва Жанубий Африка ва Океаниядаги Феджи оролларига кўчирилишларини кўрсатиб ўтиш керак. Иккинчи жаҳон уруши бораётган районлардан аҳолининг қочиши ва миллионлаб аҳолининг эвакуация қилиниши туфайли янги миграция рўй берган. Бу миграция асосан вақтинча характерга эга бўлган. Осиёда рўй берган энг йирик миграция (1956 йил) Ҳиндистон ва Покистон бўлиниб, мустақил давлат сифатида ташкил топиши билан боғлиқ бўлган ва асосан диний эътиқод белгиси остида шаклланган миграция эди. 3. Чет элда аҳоли таркибини ўрганиш Аҳоли таркибини ўрганиш уларни қуйидаги гурухларга ажратиш йўли билан амалга оширилади: 1. Умумдемографик белгилар (жинси, ёши, оилавий ҳолати); 2. Аҳолининг миллий таркибини характерловчи белгилар(миллати, она тили, фуқоролиги); 3. Аҳолининг маданий даражасини характерловчи белгилар (маълумоти, таълим олиши); 4. Аҳолининг ижтимоий таркибини характерловчи белгилар (ижтимоий гурухи, яшаш омиллари); 5. Меҳнат ресурсларини ифодаловчи белгилар (ишлаш жойи, машғулоти, мутахассислиги). Аҳолининг жинсий таркиби ва ёш структураси энг муҳим демографик ва иқтисодий кўрсаткичлардан биридир, чунки табиий кўпайиш жараёнида мавжуд ишлаб чиқариш усули ва ишлаб чиқариш муносабатлари ҳал қилувчи омиллардан ҳисоблансада, аҳолининг жинси ва ёшига оид кўрсаткичлар инсон зўрриётини юзага келишида, меҳнат ресурсларининг шаклланиш

суръати ва характерини белгилашда, жамиятнинг эхтиёж ва имкониятларини ҳисобга олишда катта аҳамият ўйнайди. Аҳолининг ёши бўйича ҳисобга олиш, уни ўрганиш кўп тадбирларни, жумладан, истеъмол буюмларини ва уларни ассортиментлари бўйича ишлаб чиқариш, болалар боғчалари ва мактаблар қурилишини режалаштириш, меҳнат ресурслари ва шунга ўхшаш қатор кўрсаткичларни аниқлашда жуда муҳимдир. Аҳоли статистикасида аҳолининг миллий таркибини ифодаловчи кўрсаткичлар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Кўп миллатли мамлакатимизда миллий сиёсатнинг оқилона амалга оширилаётганлигини, хамма миллатларнинг равнақ топаётганлигини, миллий мактаблар, ўз она тилида дарс олиб бориш, дарслик, ўқув қўлланмалари, газета ва ойномаларни тегишли миллий тилида нашр қилиш, миллий-маданий муассасаларни (театр, кутубхона ва хакозоларни) очиш ва ривожлантириш каби қатор вазифаларни ҳал қилиш, айрим миллат сонини, уларни худудлар бўйлаб жойлашишини аниқлашдан бошланади. Республикамиз ҳудудида 1939 йили 97 миллат ва элга мансуб аҳоли яшаган бўлса, 1959 йили 113, 1970 йили 120 та ва 1989 йили эса 122 та миллат ва элатга мансуб аҳоли яшади. Аҳолининг жойлашиши. Ер курраси бўйича аҳолининг жойлашиши бир ҳилда эмас. Ҳали одамлар томонидан мутлоқа истиқоматгоҳга айлантирилмаган катта майдонлар билан бирга аҳоли жуда зич жойлашган деҳқончилик районлари ва йирик шаҳар агломиграциялари, яъни ўта зич жойлашган шаҳарлар ва шаҳар атрофи районлари бор. Аҳолининг 50%дан кўпроғи иссиқ минтақа мамлакатларида яшайди, 85%дан кўпроғи ғарбий ярим шардан олдинроқ истиқоматгоҳга айлантирилган Шарқий ярим шарда жойлашган. Европа ва Шимолий

Америка саноати тараққий этган районларида, Осиёнинг Жанубий, Жануби- Шарқий ва Шимолий Американинг йирик дарё водийларида аҳолининг зичлиги айниқса каттадир. Ер куррасининг аҳоли айниқса зич жойлашган районларнида планетамиз аҳолисининг 70 %га яқин қисми яшайди. Аҳолини шаҳар ва қишлоқ аҳолисига ажратиш мавжуд маълумотлар асосида амалга оширилсада тахминий характерга эга эканлигини эътироф этиш зарур, чунки шаҳар ва қишлқ аҳолиси тушунчаси турли мамлакатларда ҳар хил маънони билдиради. Аҳоли яшайдиган материкларда аҳолининг умумий ўртача зичлиги (1 км 2 га тўғри келадиган аҳоли сони)24 кишини ташкил этган, шу жумладан Хорижий Европада –189, Хорижий Осиёда – 101, Африкада – 99, Австралия ва Океанияда 66 киши. Ўзбекистон республикаси вилоятларини аҳоли зичлиги. Андижон вилояти майдонини ҳар бир квадрат километрига 522 киши тўғри келади. Бухоро вилояти 1 км 2 майдонга 35,3 киши. Жиззах вилояти – 46,2 , Навоий вилояти- 7,1 киши, Наманган вилояти – 260,8, Самарқанд вилояти – 160, Сирдарё вилояти – 150,2 ,Сурхондарё вилояти – 86,6 , Тошкент вилояти- 290,1 киши, Фарғона вилояти- 399,4 , Хоразм вилояти – 217,4 , қашқадарё вилояти – 75,9 киши тўғри келади. 1 Шаҳар аҳолиси . Жаҳон аҳолисининг жойлашиши кўп жиҳатдан шаҳарлар географияси- аҳолиси, асосан саноат, савдо ва қишлоқ хўжалигидан бошқа соҳаларда шуғулланадиган катта истиқоматгоҳлар билан белгиланади. XIX – XX асрларда шаҳар аҳолисининг сони айниқса тез ўсди. Кўпгина мамлакатларда қишлоқ аҳолисининг фақат нисбий камайиши ҳисобига эмас, балки абсалют рақамларда ҳам камайиши ҳисобига шаҳар аҳолиси кўпайиб бормоқда. 1 Узбекистан в циферах. 2003 г. Госкометет РУз. 2004г.

Шаҳар аҳолиси аҳолининг табиий кўпайиши ҳамда қишлоқ аҳолисининг иш излаб шаҳарга келиб қолиши, янги шаҳарлар барпо этилиши ва қишлоқларда аҳоли яшайдиган бир неча пунктларнинг шаҳарга айланиши натижасида кўпайди. Ҳозир шаҳар аҳолисининг сони ер куррасидаги аҳолининг умумий сонига нисбатан қарийб икки баравар тез ўсмоқда. Чет эллик олимларнинг фикрига қараганда, 80-90 йилларида шаҳар аҳолиси қишлоқ аҳолисидан ошиб кетган эди. 2004 йилда 100 минг ва ундан ортиқ аҳолини шаҳарлар бутун инсониятнинг 25%ни, 20 минг ва ундан ортиқ кишилик шаҳарлар 50%ни ўз бағрига олади. Шаҳар аҳолисининг ер куррасидаги турли районлар бўйича тақсимланиши келгусида ҳар бир район аҳолисининг жаҳон аҳолиси салмоғидаги улушига мос равишда рўй бериши мумкин. Жадвал №2 Ўзбекистон шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг салмоғи. 2 (йил бошига нисбатан) Йилла р Аҳоли сони (минг киши) Шу жумладан Умумий аҳолига нисбатан % ҳисобида Шаҳар аҳолиси қишлоқ аҳолиси Шаҳар аҳолиси қишлоқ аҳолиси 1990 20322 8282 12040 40,8 59,2 1991 20708 8344 12364 40,3 59,7 1992 21207 8483 12724 40,0 60,0 1993 21703 8559 13144 39,4 60,6 1994 22192 8653 13539 39,0 61,0 1995 22562 8732 13830 38,7 61,3 1996 23007 8831 14176 38,4 61,6 1997 23444 8944 14500 38,2 61,8 1998 23867 9059 14809 38,0 62,0 2 Демографический ежегодник Узбекистана 2003. Госкометет Узбекистана. Стат. Сборник. Ташкент – 2004. 29 стр.

1999 24231 9157 15074 37,6 62,4 2000 24488 9166 15322 38,7 62,3 2001 24908,2 9295,2 15613,0 37,1 62,9 2002 25210,8 9356,8 15854,0 36,9 63,1 2003 25523,0 9410,7 16112,3 36,6 63,4 Юқоридаги жадавлда кўриниб турибдики, 1990 йилдан бошлаб шаҳар аҳолисининг салмоғи умумий аҳолида йилдан йилга камайиб, қишлоқ аҳолисининг салмоғи ошиб бормоқда. 1990 йили қишлоқ аҳолисининг умумий аҳолидаги салмоғи 59,2%ни ташкил қилган бўлса, 2003 йили 63,4% гача етган. Умумий аҳолининг йиллик ўсишида йил бўйича камайишини кузатиш мумкин. Масалан, 1990 йили у 1,9%ни, 1995 йили 1,67%ни, 2000 йили эса 1,06%ни ташкил этган. Аҳолининг жинсий тузилиши. Аҳолининг статистик ҳисобини олиш яхши йўлга қўйилган мамлакатларда демографик материаллардан маълум бўлишича ўғил болалар қизларга қараганда кўпроқ туғилади (Ўртача ҳисобда 100 қиз болага 105-106 ўғил бола тўғри келади). Бу ҳам жаҳоннинг барча мамлакатларига хос хусусиятдир. Бироқ эркаклар ва аёлларнинг умумий сони нисбати жаҳоннинг турли қисмлари ва мамлакатларида турлича. Бунга эркаклар ва аёлларнинг ўртача умридаги фарқ, миграциялар, урушлар ва бошқа омиллар сабаб бўлади. Иқтисодий тараққий этган мамлакатларда, аёлларнинг умумий сони эркаклар сонидан кўпроқдир. Сабаби бундай мамлакатларда болалар ичида ўғил болалар ўлими кўпроқ учрашидир (Масалан, АқШда бир ёшгача ўғил болалар қизларга нисбатан 1,33 марта кўпроқ бўлади), шу сабабли тахминан 15-20 ёшга етгач, иккала жинс ўртасидаги нисбат сон жиҳатдан тенглашади. Каттароқёшда эса аёллар салмоғи мунтазам ўсиб боради.

Аёлларнинг меҳнатга, айниқса оғир ва зарарли ишлаб чиқаришда кам банд бўлганлиги сабабли аёллар орасида ўлим камроқ, демак ўртача умр эркакларга қараганда кўпроқ бўлади. Жадвал №3 Ўзбекистон ва Латвия аҳолисининг жинсий тузилиши (фоиз ҳисобида) Ўзбекистон 1990 йили 2003 йили Жами аҳоли эркалар аёллар Жами аҳоли эркаклар Аёллар 0-14 ёш 15-49 ёш 50 дан юқори 40,71 46,62 12,62 41,74 47,3 10,9 39,7 45,95 24,29 49,80 55,20 16,60 50,76 60,20 12,50 38,70 57,30 17,90 Латвия 0-14 ёш 15-49 ёш 50 дан юқори 21,29 50,56 29,19 23,57 52,78 23,53 19,31 46,53 34,08 22,13 51,05 32,93 29,40 60,3 20,20 22,18 55,61 40,01 Ривожланаётган кўп мамлакатарда (Осиёда) одатда эркаклар сони аёллар сонидан кўпроқ бўлади. Бу мамлакатларнинг кўпида диний ақидалар (масалан, ислом дини даъватига кўра, аёллар мавқеи пастроқдир. Шу сабабли, гўё қиз бола оилага қўшимча ташвиш келтирар эмиш. Шу боисдан қиз туғилиши оилада ҳақорат деб билинади. Шу туфайли чақалоқлар орасида ўғил болалар ўлими қиз болалар ўлимига нисбатан кўп бўлмаса керак. Барвақт нигоҳланиш (Осиё ва Африкадаги бир қанча мамлакатларда ёшлар 15-20 ёшларида турмшга чиқадилар) натижада оналик ва кўп болалик даври ҳам эрта бошланади. Масалан, 45 ёшдан юқори бир ҳинд аёлига ўртача 6-7 бола тўғри келса, Буюк Британияда фақат 2-3 бола тўғри келади. Бундай

мамлакатларда туғиш вақтида малакали медицина ёрдами кўрсатилмаслиги туфайли кўплаб оналар нобуд бўлади. Айрим мамлакатларда аёллар ҳисобга олинмаган бўлиши мумкин. Умуман олганда, жаҳон миқёсида эркаклар сони аёллар сонидан бир мунча юқоридир. Аҳолининг ёш структураси. Аҳолининг ёш структураси энг муҳим демографик ва иқтисодий кўрсаткичлардан биридир. Аҳолининг ёшига қараб шаклланадиган турли группалар ўртасидаги нисбат кўп жиҳатдан, масалан, иқтисодий актив аҳоли салмоғини аниқлашда ёки муайян давлатнинг меҳнат ресурсларини белгилашда жуда ҳам зарур кўрсаткичдир. Аҳоли сонининг умумий ўсиши кўп жиҳатдан 16-50 ёшлардаги аёллар сонига боғлиқдир. Иқтисодиётнинг ва маданиятнинг муҳим кўрсаткичларини (болалар, ўқув муассасалари, меҳнат ресурслари, касаллик ва ўлим сабабларини ўрганиш аҳолининг келгусидаги сонини ҳисоблаш) тўғри режалаштириш ҳам аҳолининг ёш структураси ҳақидаги маълумотлар айниқса зарурдир. Кўпгина демографик кўрсатмалар фақат муайян ёшдаги аҳолига нисбатан ҳаракат қилиши сабабли айрим демографик қонуниятларни фақат ана шу ёш гуруҳига кирувчи аҳолига қўллаш мумкин. Жаҳон аҳолисининг турли ёш гуруҳи юзасидан шаклланган нисбат орасида табиий кўпайишнинг ўзига хос хусусиятларини характерлаб берувчи иккита асосий ҳолатни алоҳида кўрсатиш мумкин: биринчи – туғилиш юксак , ўлим ҳам шунга мувофиқ бир қадар кўп ва шу сабабли ўртача умр унча кўп бўлмаган давлатлар (бунга Осиё, Африка, Лотин Америкасидаги деярли барча ривожланаётган мамлакатлар киради). Иккинчи гуруҳдаги давлатларда бунинг аксича, туғилиш ва ўлим ҳам камроқ бўлиб, узоқроқ умр кўрувчилар кўпроқ бўлади (бунга Европа ва Шимолий Америка давлатлари киради);

бундай давлатлар барча аҳоли таркибида болаларнинг камлиги ва ёши улғайганларининг кўплиги билан характерланади. Аҳолининг оилавий аҳволи. Муайян мамлакат аҳолисининг оилавий аҳволи энг аввало қайд этилган ёки этилмаган (бунга бўйдоқлар, эр ёки хотиндан ажралишганлар, бевалар киради) никоҳда турувчилар сонига қараб белгиланади. Никоҳ ҳам маълум бир вақтда – одатда киши жинсий балоғатга етган вақтдагина қайд қилинар экан, оилавий аҳвол кўрсаткичи ҳам одатда муайян ёшдан бошлаб кўрсатилади. Шу сабабли “оилавий аҳвол” тушунчаси 15 ва ундан юқори ёшдаги (Россияда – 16 ва ундан юқори) аҳолига таалуқлидир. Демографик статистикага асосан расмий равишда қайд этилган фуқоролик ва диний никоҳларгина киритилган. Жаҳоннинг деярли барча мамлакатларида аёллар эркакларга қараганда эрта турмушга чиқадилар. Шунинг учун ёшлар ўртасида эрта чиққан аёллар фоизи нисбатан кўпдир. Катта ёшдаги аҳоли ўртасида эса хотини бор эркаклар фоизи юксакдир. Иқтисодий тараққий этган кўпгина давлатларда Осиё, Африка ва Лотин Америкадаги ривожланаётган мамлакатларга нисбатан эркаклар ва айниқса аёллар анча кеч турмуш қурадилар. Мамалакатлар ўртасида барвақт турмуш қурувчи эркак ва аёллар сони бўйича фарқ яна ҳам кучлидир. Масалан, Японияда 20 ёшга қадар барча аёлларнинг 1,7%игина турмуш қурса, Гвинеяда эса 80%дан юқори турмуш қуради Турмушдан ажралиш ёки никоҳни бузиш даражаси никоҳланиш даражасидан анча камдир. Бу ҳолат кўпинча никоҳ қай даражада ҳақиқий эканлиги ёки мустаҳкам эмаслиги билан эмас, балки қўйди-чиқдини расмийлаштириш жараёнида мавжуд бўлган оғирлик ёки қулайликка боғлиқдир. Масалан, мусулмонларнинг кўпчилигида бошқа ҳалқларга

нисбатан қўйди-чиқди осонроқдир. Ислом дини қонун-қоидаларига кўра, хотиндан ажралмоқчи бўлган эр “уч талоқ” дейиши билан ўз хотинини расман қўйган ҳисобланади. аксинча, католик дини кучли таъсир қиладиган кўпгина мамлакатларда (Италия, Испания, Португалия ва бошқаларда) қўйди-чиқди масаласи анча оғирдир, баъзан хатто расман мумкин эмас. Натижада, бу мамлакатларнинг кўплаб эркак ва аёллари аслида бузилган оилани расман қонуний ҳал этмай, бошқа оила қурадилар. Жаҳонда кўпроқникоҳни бузиш Виргиния оролларида ва ундан сўнг АқШда рўй берди. Аҳолининг келажакдаги сонини аниқлаш Халқ хўжалигининг бўлажак истиқболини режалаштириш аввало аҳолининг келгусида кўпайиш истиқболини аниқлашдан бошланади, чунки режа кўрсаткичларининг бошқа қисмлари жамият эхтиёжини, яъни аҳоли эхтиёжини қондиришга бўқсиндирилиши керак. Шунинг учун ҳам аҳолининг кўпайиш истиқболини белгилаш- келгусида шаклланадиган демографик структурани аниқлаш, худуд миқёсида табиий кўпайиш ва кўчиб юриш сонини илмий таҳлил қилиш, шаҳар ва қишлоқ аҳолиси нисбатини олдиндан билиш, меҳнат ресурслари, унинг худудий миқёсда жойлашиши ҳамда демографик тузилишни олдиндан таҳлил қилиш ва ана шу масалаларда ҳар бир худуднинг ўзига хос хусусиятларини келгуси 20-30 йил мобайнигача (прогноз) кўра билишдан иборат. Аҳолининг истиқболда кўпайишини белгилашнинг асосий вазифалари қуйидагилар:  Келгусида шаклланадиган демографик таркибий ўзгаришларни аниқлаш;  Ҳудудий миқёсда аҳолининг кўпайиши ва миграция кўламини тахмин қилиш;

 Шаҳар ва қишлоқ аҳолиси нисбатини олдиндан билаш;  Меҳнат ресурсларини, унинг ҳудудий миқёсдаги жойлашиши ва демографик таркибий ўзгаришини олдиндан таҳлил қилиш;  Ҳар бир ҳудуднинг ўзига ҳос хусусиятларини келгуси 20-30 йил мобайнигача олдиндан таҳлил қила билишдан иборатдир. Аҳолининг истиқболдаги сонини ҳисоблаш икки усулда , яъни: 1) Глобал 2) Ёшини силжитиш усуллари ёрдамида ҳисоблаш мумкин. Аҳолининг истиқболдаги сонини глобал усулда хисоблаш. Глобао усулда хисоблашда аҳолининг йил бошидаги сони (А 0 ), табиий ўсиши (К т.ў ) ёки умумий ўсиш коэффициентлари бошланғич маълумот вазифасини бажаради. Хисоблаш қуйидагича бажарилади:             т.ы т.ы 2 1 1 1 0 1 ;              т.ы т.ы 2 1 1 1 1 2 ва хакозо. Бу ерда: А 1 ва А 0 – аҳолининг жорий йил охиридаги ва кейинги йил бошидаги сони. К т.ў - табиий ўсиш коэффициентлари. Бу усул аҳолининг истиқболдаги сонини хисоблашда қўл келасада, лекин уларни ёш жиҳатдан алоҳида-алоҳида хисоблаш имконинин бермайди. Бундан ташқари ҳар кейинги йилнинг қўшимча ўсиши фақат бошланғич база сифатида қабул қилиб олинмаганлиги сабабли табиий ёки умумий ўсиш харажатлари турлича бўлиши мумкин. Ёшини силжитиш усулида аҳолининг истиқболдаги сонини хисоблаш. Ёшини силжитиш усулида аҳолининг истиқболдаги сони қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: i x * p x қ i xқ1

Бу ерда: i x - x ёшгача яшаш мумкин бўлган аҳоли сони. p x – x қ1 ёшгача яшаш мумкин бўлган эхтимоллик. i x қ1 – ёшгача яшаш мумкин бўлган аҳоли сони. Шундай қилиб, ҳар бир ёшдаги аҳоли сони ( i x ) ҳар ёш яшаши мумкин бўлган эхтимоллик коэффициенти ёрдамида бир ёшдан ( i x ) иккинчи ёшга ( i x қ1 ) «силжитилади». Буни қуйидаги жадвалда бажарилган амалдан кўриш мумкин: Аҳолининг жорий йил охиридаги сони Келгуси - 1йилнинг бошида бўлиши мумкин бўлган аҳоли сони Келгуси–2 йилнинг бошида мумкин бўлган аҳоли сони Келгуси–3 йилда бўлиши мумкин бўлган аҳоли сони i 17 i 18 i 19 I 18 қ i 17 ·p 17 I 19 қ i 18 ·p18 I 20 қ i 19 ·p 13 i 19 қ i 18 ·p 18 i 20 қ i 19 ·p 19 i 21 қ i 20 ·p 20 i 20 қ i 19 ·p 19 i 21 қ i 20 -p 20 i 22 қ i 21 ·p 21 I 17 қ 18 қ i 19 i 18 қ i 19 қ i 20 i 19 қ i 20 қ i 21 I 20 қ i 21 қ i 22 Бу усулни қўллаш тартибини қуйидаги шартли рақамларда кўриб чақамиз. Шу маълумотларга кўра, уч авлоднинг истиқболдаги сонини бўлажак 1,2 ва 3 йиллар, яъни 2005, 2006 ва 2007 йиллар учун аниқлаймиз. Ечиш учун жадвалнинг сўнгги устунларини тўлдирамиз. Ёшни силжитиш усулида аҳолининг истиқболдаги сонини ҳисоблаш тартиби. Ёш Йил бошидаги ёшлар 2005 2006 2007

Мазкур ёшдаги аҳолининг 2004 йил бошидаги сони Ҳар бир ёш яшаши мумкин бўлган эхтимоллик коэффициентиx x x p i i   1 16 4021 0,99641 - - - 17 4011 0,99600 4021·0, 99641қ 4006 - - 18 4008 0,99562 4011·0, 996қ39 94 4006·0,9 96қ3989 - 19 - 0,99526 4008·0, 99562қ 3990 3994·0,9 9562қ397 6 3989·0 ,99562 қ3971 20 - 0,99503 - 3990·0,9 9526қ380 0 3976·0 ,99562 қ3957 21 - 0,99498 - 3800·0 ,99498 қ3780 Масалан, 2004 йилдаги 17 ёшли 4021 киши, 2005 йилга келиб: 17 17 18 p i i   4006 996410 4021 18    , i киши 1. 2004 йилга келиб: 18 18 19 p i i   3989 996000 4006 19    , i киши. 1. 2005 йига келиб: 19 19 20 p i i  

3971 995620 3989 20    , i киши қолар экан. Шу тариқа бошқа ёшдаги аҳоли сони ҳам тегишли йиллар учун ҳисобланган. Ҳ исоблашда механик ўзгариш коэффициенти эътиборсиз қолдирилган. Чет эл мамлакатларида аҳоли сони тўғрисидаги маълумотлар манбаи бўлиб: рўйхатлар, жорий хисоб ва истиқболни белгилаш ҳисобланади. Аҳолининг ўритача йиллик сонини ҳисоблаш, уни ифодаловчи категорияларни аниқлаш, ҳамда унинг табиий ва механик харакатларини таҳлил қилиш Ташқи иқтисодий фаолият статистикасининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади.

Қисқача хулосалар Чет элларда аҳоли сони тўғрисидаги маълумотлар манбаи бўлиб: рўйхатлар, жорий хисоб ва истиқболни белгилаш ҳисобланади. Аҳолини ўртача йиллик сонини ҳисоблаш, уни ифодаловчи категорияларни аниқлаш, ҳамда унинг табиий ва механик харакатларини таҳлил қилиш ТИФ статистикасининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади.

Похожие

Аҳоли статистикаси

Аҳоли турмуш даражаси статистикаси

Ҳалқаро валюта муносабатлари

Божхона статистикаси

Меҳнат бозори статистикаси. Миллий бойлик статистикаси