Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш асослари - Экономика - Рефераты

Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш асослари Режа: 1. Бозор иқтисодиёти ва ижтимоий ҳимоя 2. Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда чет эл давлатларининг тажрибаси 3. МДҲ давлатларида нафақа ислоҳотлари Ўзбекистон мустақиллик эълон қилинган дастлабки кунданоқ ижтимоий масалаларни қамраб олувчи бозор иқтисодиёти дастурини жаҳонга маълум қилди. Ўтиш даврида аҳолини ижтимоий жиҳатдан ҳар томонлама қўллаб-

қувватлаш тамоили Президентимиз стратегиясининг асосий қоидаларидан биридир. Жаҳон мамлакатлари тарихига назар солар эканмиз, ижтимоий сиёсат у ёки бу давлатда: иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш; - инсоний салоҳиятни сақлаб қолиш ва тарраққий эттириш; жамият ижтимоий барқарорлигини таъминлаш мақсадида юритилганлигини кузатамиз. Ўзбекистонда кучли ижтимоий сиёсат ўтказилиши давр тақозоси эди, десак хато бўлмайди. Республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтиш даврининг бошларида: -аҳоли турмуш даражаси кескин пасайган; -бой ва камбағаллар, шаҳар ва қишлоқ аҳолиси ўртасидаги табақалашув кучайган; -истеъмол бозори барбод бўлган; -асосий озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ-овқат товарларининг деярли барчаси тақчиллашиб қолган; -одамларда боқимандалик кайфияти хукм сурган; -республика аҳолисининг деярли тўртдан уч қисми ўзининг энг зарурий эхтиёжларини ҳам қондиришга қодир бўлмаган шароитга тўғри келган эди. Буларнинг ҳаммаси ислоҳот йўлидаги ҳар бир қадамни аҳоли қандай кутиб олишини назарда тутишини, зарур ҳолларда эса, ана шундай қадамни қўйишдан олдин, аҳолининг қашшоқ табақаларини ҳимоя қилиш иқтисодий ислоҳот дастурларида узлуксиз устувор йўналишларидан бирига, яъни ислоҳотларнинг ҳамма босқичларида устувор ҳисобланган вазифа қаторига киради. Кучли ижтимоий сиёсат Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлини етакчи тамойилларидан биридир. Республикада ижтимоий ҳимоя асосан кам таъминланган оилалар учун турли нафақалар бериш, аҳолининг баъзи гуруҳи учун имтиёзлар яратиш ва компенсация тўлаш, давлат ҳисобидан ёлғиз қария ва ногиронларни боқиш ва

шу каби воситалар асосида амалга оширилади. Ўзбекистонда булардан ташқари норасмий ижтимоий ёрдам турлари ҳам мавжуд: уларга қариндошларнинг ўзаро ёрдами, миллий ва диний урф-одатлар асосида қилинадиган ёрдам, корхона ва идораларнинг вақт-вақти билан пенсионерларга ёрдам пули бериши киради. Бундай ёрдамлар фақат меҳнатга лаёқатсизларга эмас, балки кам таъминланган кўп болали оилаларга, бева- бечораларга ҳам берилади. Ўзбекистон аҳолисини 2010 йилгача бўлган даврга мўлжалланган ижтимоий ҳимоя тизимининг ягона концепцияси ишлаб чиқилган. Унда Ўзбекистон Республикасида мавжуд бўлган ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий ёрдам тизими - пенсия таъминоти, болаларга нафақа, ёлғиз кексаларга хизмат кўрсатиш, ногиронларни протез буюмлари, харажат воситалари билан таъминлаш, шунингдек меҳнат ва ижтимоий жиҳатдан тиклаш, тиббий хизмат, ишсизларни ишга жойлаштириш ва моддий ёрдам бериш, бир йўла (номунтазам) ёрдам йўналишларида амалга оширилиши белгиланган. Республикада бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий ҳимоянинг амалга оширишнинг асоси бўлиб, мустақиллик йилларида қабул қилинган қонунлар фармоиш ва қарорлар ташкил топади. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 3 сентябрдаги «Фуқароларнинг давлат Нафака таъминоти тўғрисида»ги қонуни ногиронлик нафақаси тайинлашни ҳам назарда тутади. Уларнинг миқдорлари меҳнат қобилиятини йўқотиш даражасига боғлиқ. Ногиронлик нафақалари ногиронлик бошлангандан: иш давридаги, ишга киргунча ёки ишни тўхтатгандан кейин, ундан қатъий назар, тайинланади. Меҳнатда майибланиши ёки касб касаллиги туфайли ногирон бўлганларга нафақа иш стажидан қатъий назар тайинланади. Агар ногиронлик меҳнат фаолияти билан боғлиқ бўлмаса, у ҳолда нафақа тайинлаш учун ёшига доир боғлиқ ҳолда стажи талаб қилинади. Талаб қилинадиган иш стажи кўп эмас. Масалан, 26 ёшдан 31 ёшгача бўлган

фуқарога фақат 5 йил, 46 ёшдан 51 ёшгача бўлган фуқарога 14 йиллик иш стажи талаб қилинади. Умуман касалликдан I ва II гуруҳ ногирони бўлган фуқароларга нафақа уларда талаб қилинган иш стажи бўлмаганда мавжуд стажга мутаносиб равишда тайинланиши мумкин. «Фуқороларнинг давлат нафақа таъминоти тўғрисида»ги қонунга мувофиқ учинчи тур нафақа - бу боқувчисини йўқотганлик нафақасидир. Вафот этган боқувчининг оила аъзолари, агар улар меҳнатга қобилиятсиз бўлсалар ва вафот этганининг қарамоғида турган бўлсалар, нафақа олиш хуқуқига эгадирлар. 16 ёшга тўлмаган ёки бу ёшдан катта бўлса ҳам ногирон бўлиб қолган болалар оилаларининг меҳнатга қобилиятсиз аъзолари деб ҳисобланадилар. қонун қарамоғида бўлиши шартини марҳумнинг тўлиқ боқувида бўлиши ёки ундан ёрдам олиб туриши, бу ёрдам улар учун доимий ва асосий кун кечириши маблағининг манбаи ҳисобланади. Нафақа ёшига етган ота-она, эр-хотин меҳнатга қобилиятсиз ҳисобланади. Маълум шароитларда ака-укалар, опа-сингиллар, бува-бувилар ҳам меҳнатга қобилиятсиз оила аъзоси ҳисобланадилар. Агар оила аъзоси вафот этган боқувчининг тўлиқ қарамоғида бўлса ёки ундан ёрдам олиб турган бўлса, бу ёрдам унга яшаш учун асосий маблағ манбаи бўлса, вафот этган боқувчининг оила аъзоси ҳисобланади. Карамоғида турганликни ҳаммавақт ҳам талаб қилинавермайди. Масалан, вафот этган шахснинг болаларига боқувчисини йўқотганлик нафақаси у вафот этган боқувчининг қарамоғида турмаган, турганлигидан қатъий назар тайинланади. Умумий қоидага кўра иш вақти меҳнат стажига бир ҳисса миқдорида ҳисобга олинади. Бироқ меҳнат фаолиятининг баъзи даврлари имтиёзли миқдорларда ҳисобга олинади. Бунда унинг ҳаёт учун, соғлиқ учун хавфлилиги инобатга олинади. Зобитлар, прапоршиклар, муддатли хизматнинг ҳарбий хизматчилари таркибида бўлган шахслар, ички ишлар органларининг раҳбар ва оддий хизмат нафақаси билан таъминланади. Ногирон бўлган ҳарбий хизматчилар, ички ишлар ходимларининг раҳбар ва оддий таркибидаги шахслар ногиронлик нафақаси олиш ҳуқуқига

эгадирлар. Шу тоифадаги шахслардан бўлган вафот этган нафақахўрларнинг оилаларига боқувчисини йўқотганлик нафақаси тайинланади. Ҳарбий хизматда ёки ички ишлар органлари ҳизматида 20 ва ундан ортиқ йил ишлаган шахслар кўп йиллик нафақасини олиши мумкин. Болаликдан ногиронларга, қариялар ва меҳнатга қобилиятсиз фуқароларга нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 24 июндаги 319 - сон қарори билан тасдиқланган Низом билан бошқариб турилади. Давлат ижтимоий суғуртасига доир нафақани тайинлаш ва тўлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги ижтимоий суғурта жамғармаси, Молия вазирлиги, Ижтимоий таъминот вазирлиги, Меҳнат вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Касаба уюшмаси федерацияси кенгаши томонидан 1993 йил 3 декабрдан 1994 йил 14 фе в ра л гача тасдиқланган Низом билан бошқариб турилади. Низомга мувофиқ ижтимоий суғуртаси нафақаси вақтинча меҳнатга қоблиятсизлик бошланганда, хомиладорлик ва туғишида, бола туғилганда ва дафн маросими учун нафақа тайинлаш ва уларни миқдорларини белгилаш шарт-шароитлари батафсил кўрсатиб ўтилган. «Фуқароларнинг давлат нафақа таъминоти тўғрисида»ги қонуннинг 52- моддасига мувофиқ ишламайдиган нафақахўрларга, шунингдек, оиланинг бошқа аъзоларига боқувчисини йўқотганлик нафақасини олувчи, ишловчи нафақахўрларга нафақа ўзлари яшаб турган ижтимоий таъминот бўлими томонидан тўлиқ белгиланган миқдорда тайинланади. Нафақадан солиқлар олинмайди, уни уйга элтиб бериш, жўнатиш давлат ҳисобидан амалга оширилади. қонуннинг 53-моддасида ишловчи нафақахўрларга нафақа тўлаш иш жойида амалга оширилиши кўзда тутилган. Хусусий корхонада, шунингдек фермерлик (деҳқончилик) хўжалигида ишловчи нафақахўрларга нафақалар улар яшайдиган жойдаги ижтимоий таъминот бўлимлари томонидан нафақанинг 50 фоизи миқдорида тўланади.

2 5-Жадвал Пуллий ижтимоий ёрдамни ижобий ва салбий томонлари Дастурлар Ҳа Қарши 1 2 3 А. Пулли ижтимоий ёрдам Пул маблғларини истеъмолга боғлиқ бўлмаган ва товар бозорига таъсир қилмаган ҳолда таъминлайди Даромадларни баҳолаш учун юқори маъмурий имкониятларга эга бўлишини талаб қилади. Даромадларни ахолии камбағаллик даражасига етгунга қадар ошишига шароит яратади, шу билан бирга тўлиқ ижтимоий ҳимоя билан таъминлайди Камбағаллик чегараси кўриниши ҳисобига ва бунинг солиқ тўловларига у даражада қизиқтирилмаслиги натижасида сиёсий мураккабликларга олиб келади. Даромадларни баҳолашда оила аъзоларининг ҳар биридан улар актив маблағлар ва бойликларини билишини талаб қилади, бу эса маданий тарихий усул буйича тўғри келмайди В. Оилага ёрдам Алоҳида фуқароларнинг яшаш шароитини, умумий ўзгаришлардан, инфляция, сиёсий ўзгаришлардан, даромадларни тенглигшини таъминлайдиган энг яхши механизмлардан ҳисобланади; камбағаллик Камбағалликка қарши курашувчи механизм сифатида ижтимоий ёрдам дастурли давлатларда аҳамиятга эга эмас; фойдалилик даражаси камбағалликни барча шароитларини ҳисобга олмайди

қарамоғига қилинишини пасайтиради ва салбий таъсирлардан асрайди. Универсал фойда сифатида фискал алоқаларда ўзгарувчан бўлиши мумкин. 2 6-жадвал Натурал трансфертларни ижобий ва салбий натижалари. Дастурлар Ҳа Қарши Озиқ-овқат нархларига субсидиялар Асосий озиқ-овқат турига нархни паст даражада ушлаб туради ва инфляция босимдан қутқазади Камбағал бўлмаганларни ҳам ўз ичига олганлиги туфайли манзиллиги йўқолади Товарларни танлаш мумкинлиги туфайли мақсадлигини оширади Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин узоқ муддат оралигада жуда юқори харажатли ва фискал беқарор Озиқ-овқат талонлари Камбағаллар учун манзилли трансфертлар билан таъминланишни енгиллаштиради. Тақсимлаш каналларидан фойдаланиш, ахлоқий ўзгаришларни келтириб Аниқ кўринишдаги текширувни талаб этганлиги учун, бенефицларни аниқлаш қиммат ва қийинлиги учун кўпгина давлатларда амалга ошириш мураккаб

чиқарувчи механизм сифатида ишлатилиши мумкин Чакана савдо учун мавжуд алоқалар тақсимлаш ва сотиш учун хизмат қилиши мумкин Трансферт миқдорига кўра салбий оқибатларни келтириб чиқариши ва мамлакатдаги юқори инфляция шароитида чегараланган бўлиши мумкин Қўшимча овқатланиш Жуда қийналган гуруҳ ва шахсларга мўлжалланган Маълум сондаги камбағалларни фақат бир марта ўз ичига олиши мумкин Ишлаш учун ҳеч қандай салбий окибатлар келтириб чиқармайди Жуда катта маъмурий сафарбарликни талаб қилади Соғлиқни сақлаш ва таълим инфраструктурасини паст даражадаги йўналишини талаб қилади 2. Аҳолини ижтимоий ҳимоялашда чет эл давлатларининг тажрибаси Ўтиш даврини бошидан кечираётган мамлакатларда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотлар биринчи навбатда ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаган аҳоли гуруҳлари учун ниҳоятда сезиларни бўлган оғир жараёндир. Бу мамлакатларда умуман молия бозори, айниқса, банк тизими, қимматбаҳо қоғозлар бозори ривожланишига катта эътибор берилиб, бунда бозор муаммоларини ҳал қилиш тизимида нафақа ислоҳоти деярли охирги ўринда туради. Мазкур масаланинг етарлича ўрганилмаганилиги натижасида унинг

бозор қайта қурилишлари тезлиги ва барқарорлигига таъсири етарлича ўрганилмайди. Кўпгина давлатларнинг амалдаги нафақа тизими ўз-ўзини молиялашдан узоқ бўлиб, давлат бюджети зиммасига тушадиган оғир юкдан иборатдир. Нафақа ислоҳотлари ўтказишнинг зарур эканлигини ушбу вазиятда қуйидаги омиллар тасдиқлайди. МДҲ мамлакатларида амалдаги нафақа таъминоти тизими сақлаб қолинадиган бўлса, бўлғуси минг йилликнинг 20 йиллари ўртасига келиб, нафақа фонди муаммоси барқарор тақчиллиги юзага келиши муқаррар. Масалан, Польшада нафақа таъминоти ЯИМ нинг 15 фоизини (Ўзбекистонда бу кўрсаткич 0,7 фоизини) ташкил этади. Бу - Европадаги давлат нафақаларининг энг юқори даражасидир. Келгусида социализмдан кейинги ривожланишни бошидан кечираётган мамлакатларда нафақа таъминоти ўртача даражасига нисбатан пасайиб боради, (нафақахўрларнинг ҳозирги яшаш даражаси - 110 фоиздан 80 фоизгача камаяди) ва ўртача статистиқа маошнинг ҳозирги 33-35 фоизига нисбатан бор-йўғи 20-25 фоизини ташкил этади. Юзага келган бўндай вазиятда нафақа таъминотини ислоҳ қилиш иқтисодий ислоҳотлар умумий жараёни билан боғлиқ бўлган бир қанча муаммоларни ҳал қилиш лозим. Уларнинг ичида 3 та асосий муаммони: -ҳозирги нафақахўрлар турмуш даражасининг пасайиши; -нафақа таъминоти даражасининг нафақахўр меҳнати ҳиссаси миқдоридан ажратилганлиги; -нафақа таъминоти молиявий тизим мувозанати бузилганлигини ажратиш мумкин бўлиб, у муаммоларнинг ҳал қилинишини нафақа тизимини ислоҳ қилиш йўлларининг мақсадга мувофиқлиги мезонлари, деб ҳисоблаш мумкин. Ҳозирда деярли барча нафақа таъминоти тизими шундай аҳволга тушиб қолганки, жамғариш тизими деб аталган тизим билан нафақа маблағлари тақсимланишининг давлат меҳанизмидан бирини танлашга тўғри келиб қолади.

Жаҳонда таркиб топган шарт-шароитлар: -кексайиб бораётган аҳолининг кўпайиб бориши; -меҳнатга қобилиятли кишилар улушининг камайиб бориши; -ногиронлар ва нафақахўрларнинг катта миқдорда бўлиши, юқори даражадаги ишсизликнинг ва ўртача нафақа даражасининг нисбатан пастлиги - буларнинг ҳаммаси нафақа тизими давлат тақсимотини самарасиз қилиб қўяди. Юқорида санаб ўтилган жараёнларнинг чуқурлиги ислоҳотлар босқичини босиб ўтиб, ижобий натижаларга эришган давлатлар тажрибасига мурожат қилиш заруратини кўрсатади. Жаҳон тажрибасида хусусий жамғармаларининг иккита: фуқароларнинг ўз хохишлари билан ва мажбурий равишда иштирок этишлари назарда тутилган турлари мавжуд. Иштирок этиш мажбурий бўлган жамғармалар давлатнинг нафақа дастурларини амалга оширилишини таъминлаш мақсадида иштирок этиш хохишига кўра бўлган жамғармалар эса ишчиларни қўшимча нафақа билан таъминлаш мақсадида ташкил қилинади. Ҳар иккала турдаги жамғармалар ҳам фақат жамғаришга асосланган нафақа тизими асосида ташкил қилинади ва нафақаларни тўлаш ишчининг ўз ҳисоб рақамига тўпланган маблағи асосида амалга оширилади. Хусусий нафақа жамғармалари биринчи бўлиб /арбий Европа ва АҚШ давлатларида ХХ асрнинг 50 йилларида вужудга келди. Улар фуқароларнинг ихтиёрий иштироки асосида хусусий компаниялар томонидан ташкил этилди ва бошқарилди. Ҳозирги кунда, бундай жамғармалар АҚШ ва Германияда кенг йўлга қўйилмоқда. Иқтисодиётнинг янги моделига ўтиш шароитида нафақа ислоҳотини ўтказган энг биринчи давлат Чили бўлди. 1991 йили амалга оширилган Чили нафақа ислоҳоти Лотин Америкаси, шунингдек, Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлари учун ҳам эътиборга лойиқдир.Чили тажрибасини Аргентина, Перу, Колумбия ва Мексика, шунингдек, кейинги ривожланишни бошидан кечираётган айрим мамлакатлар - Хорватия ва Латвияда ҳам қўлланди. Чили

кўпгина мамлакатлар учун намуна бўлиб қолди ва унинг тажрибасини ўрганиш ҳамкорлик учун қизиқарлидир. Чили ислоҳотининг моҳияти тақсимот тизимидан жамғаришга ўтиш, давлат нафақа таъминоти улушини кўп даражада қисқартириш ва хусусий нафақа фондларининг юзага келишидан иборат бўлди. Давлат нафақа суғурта тизими фақат дастлабки вақтда самарали бўлди. Одатдагидек, нафақахўрларнинг дастлабки авлоди учун бирмунча қулайлик яратилди, улар нафақа тизимига келиб тушадиган катта миқдордаги қайта тақсимлаш орқали маблағ билан таъминланади. Бироқ катта миқдордаги тўловлар, нафақа тизимининг узоқ муддатга режалаштирилмаганлиги, ижтимоий масалаларнинг марказлаштирилган тартибда ҳал қилиниши шунга олиб келдики, бу тизим доимий (пермамент) танглик ҳолатига тушиб қолади. Нисбатан кейинги давр нафақахўрлар авлодига кўрсатилган омиллардан ташқари, макроиқтисодий омиллар - ЯИМ, фоиз миқдори, инфляция, валюта айрбошлаш курсининг ўсиш даражаси ҳам таъсир кўрсата бошлади. Нафақа фондаларини бошқариш давлатга тегишли бўлиб, у тўпланаётган бадалларнинг хавфсизлигини ва энг кам тўловларнинг бир хил даражада бўлишини таъминлайди. Дастлабки босқичда ишончлилик бошқа хусусиятлар ичида устивор бўлган, шу муносабат билан Чили ҳукумати томонидан маблағларни давлат қимматбаҳо қоғозлари ва қатъий даромад олишни таминлайдиган хусусий молиявий воситалар (шу жумладан, ипотеко облигациялари)га қўйиш учун рухсат берилган. Аммо 80-йилларнинг иккинчи ярмида ёндошувлар анча эркинлаштирилди. Нафақахўрларнинг маблағларини турли хил кооператив қоғозларга қўйиш учун фондларга рухсат берилди (2003 йили корхоналар облигацияларига қўйилмалар сармоялар умумий суммасининг 68,1 фоизигача ўсди), бу эса қўйилмаларнинг кўпроқ фойда келтиришини таъминлади 1981 йилдан 1995 йилгача бўлган даврда кооператив қоғозларнинг ўртача даромадлилиги йилига 12,5 фоизини ташкил этди, бу Чили нафақа тизими самарали ишининг энг яхши далилидир.

Чунки 80-йилларда фуқароларнинг ихтиёрий иштироки асосидаги нафақа жамғармалари, «Чили нафақа таъминоти модели» деб аталувчи давлат нафақа дастурини амалга ошириш мақсадида тажриба қилинган. Кейинчалик «Чили модели» Лотин америкаси (Аргентина, Уругвай ва бошқалар) ва Европа (Швеция, Италия) давлатларида ҳам қўллана бошланди. 90-йиллардан бошлаб хусусий нафақа жамғармалари тизими бозор иқтисодиётига ўтаётган давлатларда ҳам ривожлана бошланди ва ҳозир Польша, Болгария, Словакия, Болтиқ бўйи давлатларида жамғармалар 3 фоиздан 10 фоизгача бўлган қисмини ўз таркибида бирлаштиради. Иқтисодий нуқтаи назардан ушбу жараённинг уч ижобий томонини ажратиб кўрсатиш мумкин: биринчидан, ислоҳот келгусида омонат билан фойда ўртасида узвий алоқа ўрнатиб, меҳнат ҳиссаси билан бўлғуси товарлар ўртасидаги узилишни камайтиради; иккинчидан, ислоҳот молиявий бозор чора-тадбирларини амалга оширишни юқори даражада тезлаштиради, бунда ресурсларнинг оқилона, самарали тақсимланишига эришилади; учинчидан, ислоҳот жами миллий жамғармага, капитал тўпланишига ижобий таъсир кўрсатади ва натижада, иқтисодий ўсишга сезиларли даражада ҳисса қўшади. Нафақа тизимига шахсий ҳисоб варағи билан қўшиладиган ҳар бир киши ўз бадалларини тўплаб боради. Нафақа фонди маъмурлари (НФМ) - хусусий хиссадорлик компаниялари - шахсий ҳисоб варақаларига жойлаштирилган маблағларни суғурта қилиб, муайян даромад олиш мақсадида пулларини сармоя қилади. Халқаро валюта фонди кузатувчилари томонидан ўтказилган эмпирик тадқиқотлар ва нафақа ислоҳоти, молия бозори ривожланиши даражаси ўртасидаги алоқа ўрганилганда, иқтисодий ўсиш, макроиқтисодий барқарорлик, ишсизлик даражаси, иқтисодиётнинг экспортга йўналтирилиши каби макроиқтисодий кўрсаткичлар яхшиланганлиги ва капитал оқими кўпайганлиги аниқланди. 3. МДҲ давлатларида нафақа ислоҳотлари

Юқорида айтилганлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ўтиш даври иқтисодиёти ҳукм сурган мамлакатларда янги нафақа тизими уч босқичдан таркиб топиши лозим: давлат кўпгина корхоналарнинг ушбу ажратмаларини амалга ошириш имкониятини камайтирди; Маҳаллий даражада йиғиладиган бадаллар шу тарзда қайта тақсимланаяптики, уларнинг 70 фоизи маҳаллий даражадаги нафақа тўловларига қолади, 30 фоизи эса, нафақа фондининг марказлаштирилган ҳисоб варағига келиб тушади; нафақа тизимининг бугунги ҳолатига қарамлик кофицентининг ўсиши (нафақахўрлар сонининг ишлаётганларига нисбатан ошиб бориши) каби омил таъсирини кўрсатади. Бунинг сабаби - ишчи кучининг расмий қисми ёки бўлим норасмий шуъбага ўтиши ва демографик ўзгаришлар, аҳоли кўчиш жараёнларнинг ўсиб бориши. (1997 йили 2 та ишловчига 1 нафақахўр тўғри келган ва иш билан банд бўлганлар аҳолининг 1/3 қисмини ташкил этган, - 2004 йил биринчи яримида мазкур нисбатлар 1/6 ва 1/4 га тенг бўлди) ҳамда қоплаш коэфициенти (ўртача иш ҳақига нисбати)нинг ошишидан иборатдир. Нафақа тизимида тангликнинг олдини олишда аҳолининг асосий нафақаси, уни ҳамма олади; иш ҳақидан ушлаб қолинадиган ажратмалар ҳисобини юритиш мажбурий тизими; шунингдек, нафақа фонлари тўплайдиган кўнгилли бадаллар ташкил қилади. Бу тизим жамғармалар даражасини кўтаради ва корхоналар сармоя фаолияти учун маблағлар заҳирасини кўпайтиради. Бундан ташқари, эски нафақа тизимидан янгисига ўтишда харажатларини молиялашнинг зарарсиз усулларидан бирига хусусийлаштирилаётган давлат активлари ҳисобланади. Бундай модел Чилида нафақа таъминоти ислоҳ қилиш вақтида кузатилди. Ҳозирги вақтда нафақа таъминоти янги тизимининг қонуний асослари Қозоғистон ва Россияда ишлаб чиқилган ва жорий қилинмоқда. Қозоғистонда нафақа тизимини ислоҳ қилишнинг айрим томонларини кўриб чиқайлик, қозоғистонда иш берувчилар мажбурий нафақа бадаллари миқдори амалдаги нафақа тизимида иш ҳақи фондининг 25,5 фоизини

ташкил этади. Ишлаб чиқариш ҳажмларининг қисқартирилиши ва жойлардаги тўловсизлик муаммоси омил мақсадида 1997 йил март ойида ҳукумати томонидан Қозоғистон Республикасида нафақа таъминоти тизимини ислоҳ қилиш концепцияси ишлаб чиқилди. Июнь ойида «Қозоғистон Республикаси нафақа таъминоти тўғрисида» қонун қабул қилинган. Унга мувофиқ 2004 йил 1 январдан бошлаб, республикада янги нафақа тизими амалга киритилди. Ислоҳ қилиш жараёни нафақа жамғармаларининг амалдаги шахсий ҳисобини самарали юритиб, давлат солиқ тизимидан қайд этиладиган мажбуриятларга ва кўнгилли қўшимча бадалларга ўтишдан иборат. Давлат тизимида мажбурий бадаллар миқдорилари 25,5 фоиздан 1998 йили 15 фоизгача қисқартирилди. Жамғарма тизимига мажбурий бадаллар миқдори тўлов манбаи олдидаги корхона ходими даромадидан 10 фоиз миқдорида белгиланади. Нафақа тизими ва унга мувофиқ нафақа таъминоти инситуционал тузилмасини яратиш учун сарфланадиган харажатлар каттадир. Россияда амалдаги нафақа суғуртасини давлат тасарруфидан чиқаришда дастлабки қадам 1992 йил нодавлат нафақа фондлари (ННФ)ни яратиш бўлиб, ушбу ҳужжатларда ҳуқуқий жиҳатдан асослаб берилди. Булар: Россия Президентининг 1992 йил 16 сентябрдаги 1077 - сонли фармони, нодавлат нафақа фондлари активларини бошқариш бўйича компаниялар фаолиятини лицензиялаш тўғрисида Низом, нодавлат нафақа фондлари активларини сармоялаш муваффақият қоидаларидир. Фондлар портфелини диверсификациялаш бўйича қуйидаги талаблар қонунийлаштирилди. Ҳукумат қимматбаҳо қоғозларига фонд активларининг 30 фоизидан кам бўлмаган қисми қўйилиши лозим, бошқа объектларга сармоя ресурслари умумий суммасидан 10 фоиздан ортиқ бўлмаган миқдорда маблағ қўйишга рухсат берилади. Ушбу қоидага асосан 2001 йили давлат қимматбаҳо қоғозларига ННФ активларининг 70 фоизига яқини, 200 4 йили 50 фоизга яқин қисми, бошқа элементлар қимматбаҳо қоғозларига мувофиқ

равишда 12 фоизи ва 30 фоизи сармояланди, маблағларнинг катта қисми ҳисоб-китоб ҳисоб варағқаларига мувофиқ ҳолда 3 фоиз ва 10 фоиз миқдорида жойлаштирилди. Шундай қилиб, бозор муносабатларига ўтиш билан бозор субъектлари қимматбаҳо қоғозларнинг (таваккалчилик учун катта даромад олишга интилиши туфайли), шунингдек, (ҳисоб-китоб ҳисоб варақаларидаги), ресурслар билан тез ҳаракат қилишга имкон берадиган шаклдаги маблағларининг бир қисми сифатида - кўчмас мулкнинг рейтинги тобора ортиб бормоқда. ННФ маблағлари турлича таваккалчилик хафларига (мамлакат таваккалчилиги, бозор таваккалчилиги ва муайян молиявий восита таваккалчилиги) учрайди, шунга қарамасдан, омонатчи инфляция даражасига қараб индексация қилинган ўз маблағларини олади. Бундан ташқари, шартномада қўйилган капитал учун ўзининг барча мулки билан жавоб беради. Жамғарма тизими қисмларини ёш гуруҳлари бўйича фарқлаб, аста- секин жорий этиш Россия Федерацияси меҳнат ва ижтимоий таъминот вазирлиги томонидан кўзда тутилган. Мажбурий жамғарма тизимини ёллаш бўйича ишлаётганларнинг ҳаммасини қамраб олади. Улар нафақасининг миқдори фақат иш берувчи томонидан ёзиладиган иш ҳақи ва сармоя даромадидан таркиб топадиган шахсий жамғарма миқдорига боғлиқ бўлади. Етарли маблағларни тўплай олмаган фуқароларга давлат ижтимоий нафақа тўланишини таъминлайди. Уларнинг миқдори жуда кам бўлиб, бюджет ҳисобидан молиялаштирилади Қисқача хулоса: Ўзбекистон мустақиллик эълон қилинган дастлабки кунданоқ ижтимоий масалаларни қамраб олувчи бозор иқтисодиёти дастурини жаҳонга маълум қилди. Ўтиш даврида аҳолини ижтимоий жиҳатдан ҳар томонлама қўллаб- қувватлаш тамоили Президентимиз стратегиясининг асосий қоидаларидан биридир.

Жаҳон мамлакатлари тарихига назар солар эканмиз, ижтимоий сиёсат у ёки бу давлатда: - иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш; - инсоний салоҳиятни сақлаб қолиш ва тарраққий эттириш; -жамият ижтимоий барқарорлигини таъминлаш мақсадида юритилганлигини кузатамиз. Республикада ижтимоий ҳимоя асосан кам таъминланган оилалар учун турли нафақалар бериш, аҳолининг баъзи гуруҳи учун имтиёзлар яратиш ва компенсация тўлаш, давлат ҳисобидан ёлғиз қария ва ногиронларни боқиш ва шу каби воситалар асосида амалга оширилади. Ўзбекистонда булардан ташқари норасмий ижтимоий ёрдам турлари ҳам мавжуд: уларга қариндошларнинг ўзаро ёрдами, миллий ва диний урф-одатлар асосида қилинадиган ёрдам, корхона ва идораларнинг вақт-вақти билан пенсионерларга ёрдам пули бериши киради. Юқорида айтилганлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ўтиш даври иқтисодиёти ҳукм сурган мамлакатларда янги нафақа тизими уч босқичдан таркиб топиши лозим: давлат кўпгина корхоналарнинг ушбу ажратмаларини амалга ошириш имкониятини камайтирди; Маҳаллий даражада йиғиладиган бадаллар шу тарзда қайта тақсимланаяптики, уларнинг 70 фоизи маҳаллий даражадаги нафақа тўловларига қолади, 30 фоизи эса, нафақа фондининг марказлаштирилган ҳисоб варағига келиб тушади; нафақа тизимининг бугунги ҳолатига қарамлик кофицентининг ўсиши (нафақахўрлар сонининг ишлаётганларига нисбатан ошиб бориши) каби омил таъсирини кўрсатади. Тавсия этилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль.

Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш - асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг Олий Мажлис Қонунчилдик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» Халқ сўзи 2005 йил, 29 январь. Игнатов В.Г., Батурин Л.А., Бутов В.И. Экон о мика социальной сферы. Ростов на Дону, 2005. Ишмухамедов А.Э., Каланова М.З. «Ижтимоий соҳа иқтисодиёти» Маърузалар матни Т.: ТДИУ, 2005.

Похожие

Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш асослари

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари

Халқаро ташкилотларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларини ҳал этишдаги тажрибаси

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари