Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Иқтисодий ривожланган мамлакатларда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш хусусиятлари Режа: 1. Жаҳон иқтисодий тараққиётидаги ижтимоий омиллар 2. Касаба уюшмаларининг аҳолини ижтимоий муҳофазалаш тизимидаги роли 3. Европа мамлакатларида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш 4. АҚШда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг хусусиятлари 5. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг Япония модели

Жаҳон иқтисодий тараққиётидаги ижтимоий омиллар XX аср охирида кўпгина мамлакатлар олдида иқтисодий ривожланишнинг янги йўлларини ва иқтисодий муаммоларни ҳал этишнинг янги методларини излаш масаласи кўндаланг бўлди. Жаҳон иқтисодий ривожланишининг глобал тенденциялари бунда энг истиқболли йўл жамиятдаги бутун иқтисодий тизимни ижтимоий омилларни кучайтириш ва ҳатто устуворлик роли томон қайта қуриш эканлигидан далолат беради. Бу тенденция назарий жиҳатдан барча етакчи иқтисодий мактаблар томонидан тан олинадиган ижтимоий бозор иқтисодиёти концепциясида ўз аксини топган. Бозорнинг ижтимоий муаммоларини биринчи ўринга қўйиш жаҳон иқтисодий ривожланишининг табиий эҳтиёжларидан келиб чиқади, бунда иқтисодиётнинг самарадорлигини янада ошириш масалалари сезиларли даражада пировард оқибатда ишлаб чиқаришнинг инсон омилини ривожлантиришдан иборат бўлиши мумкин бўлган ҳам эски, ҳам янги ижтимоий муаммоларнинг ҳал этилишига боғлиқ бўлиб қолади. Агар инсон омили ижтимоий муҳофаза муаммолари доирасида кўриб чиқиладиган бўлса, фикримизча, хўжалик юритишнинг бозор тизими шарт-шароитларида аҳолини ижтимоий муҳофазалашнинг бутун тизими аслида келгусидаги иқтисодий ўсишнинг асос-жамғарилган инсон потенциалини сақлаб қолиш ва ривожлантириш каби бош вазифани (юқорида қайд қилинган ижтимоий барқарорликни таъминлаш вазифасидан ташқари) ҳал қилишга бўйсундирилганлигини тан олмаслик мумкин эмас. Ўтиш иқтисодиётини, бозор ислоҳотлари жараёни ривожланишда бўлган мамлакатларда аввал бошданоқ бозор механизмларини, бундай вазифаларни ҳал қилиши лозим бўлган ижтимоий соҳанинг давлат томонидан бошқарилиши билан бириктиришни мўлжалга олиш ғоят муҳим. Туб ислоҳотлар даврида ижтимоий бозор ислоҳотлари доирасида иқтисодий ривожланишнинг янги метод ҳамда воситаларини ишлаб чиқиш ва

амалга ошириш ҳам муҳимдир. Барча ҳокимият тузилмалари ижтимоий сиёсатнинг ишлаб чиқилиши ва амалга оширилишида ҳамда одамларнинг барча фаолиятлари, жумладан, меҳнат фаолиятлари унинг ижтимоий мазмунидан келиб чиқиб баҳоланишида давлатнинг ролини фаоллаштиришга йўналтирилиши керак. Иқтисодий ривожланган мамлакатларда кейинги ўн йилликда ташкилий революция деган атама содир бўлдики, унинг моҳияти яқин ўтмишда хусусий ташаббус ва иқтисодий самарадорликнинг анъанавий принципларига қарама-қарши қўйилган «бирлашиш ҳуқуқи», «уюшмалар эркинлиги» принципларини янада ривожлантириш ва амалий рўёбга чиқарилишидан иборатдир. Бу ўзгаришлар гуруҳий манфаатларнинг гуруҳий вакиллик принципи асосида давлат ҳамда юқорида айтиб ўтилган ташкилий ва уюшмалар ўзаро муносабатининг янги моделини ишлаб чиқиш йўлидаги уриниш бўлди. К асаба уюшмаларининг а ҳолини ижтимоий муҳофазалаш тизимида ги роли Турли ижтимоий бирлашмалар, биринчи навбатда касаба уюшмаларининг сафи кенгайиб бормоқда. Касаба уюшмалари томонидан ижтимоий диалог жараёнларининг фаоллаштирилиши ижтимоий корпартизм феноменини келтириб чиқарди. Ҳозирги шароитда ижтимоий корпоратизмнинг ривожланганлик даражаси кўп жиҳатдан сиёсат тизимининг бошқарувчанлигини белгилайди. Ривожланган мамлакатларда манфаатлар вакиллигининг корпоратив модели ҳар қандай ҳукуматнинг давлатни самарали бошқаришга қодирлигини оширади. Бу муносабатда кўпгина мамлакатларнинг турли ижтимоий шериклик шаклларини давлат назорати остида ривожлантиришдан манфаатдор эканликлари қонунийдир. Бу жараёнларни фаол рағбатлантириш ижтимоий диалогнинг ўз мустақиллигини сақлаб қолишга интилаётганлари қаршиликка дуч келиши мумкин, аммо ижтимоий диалог иштирокчилари турли шаклларининг ривожланиши бундай қаршиликни енгиш имконини беради.

Меҳнаткашларнинг барча уюшмалари ва ижтимоий ташкилотлари орасида касаба уюшмалари таъсирининг кучи алоҳидадир. Бунинг сабаби иштирокчиларнинг оммаввийлигида эмас, балки касаба уюшмаларининг асосий вазифаси ўз аъзоларининг ижтимоий-иқтисодий манфаатларини муҳофаза қилиш эканлигидадир. Давлат иқтисодиётига фаол таъсир кўрсатадиган ҳозирги шароитда касаба уюшмалари улар билан албатта диалогга киришади, давлатнинг иқтисодий сиёсатини ишлаб чиқишда иштирокчига айланади. Бандлик, ижтимоий муҳофаза, меҳнат шарт- шароитлари ва унга ҳақ тўлаш бошқа ўзаро алоқа йўли билан ҳал қилинади. Шу билан касаба уюшмаларининг давлат ҳокимияти механизмига интеграцияси мақсадга мувофиқ эмас. Ҳозирги шароитда ижтимоий давлат қуйидаги вазифаларни бажариб, ижтимоий адолат ва фаравонлик ғоясини амалга оширишга даъват этилган: -жамиятни ижтимоий ривожлантириш ва стратегик ижтимоий сиёсат концепциясини ишлаб чиқиш; -кўп укладли иқтисодиётнинг ижтимоий асосланган заминларини яратиш; -мувофиқ келувчи молиявий ва моддий таъминотли ижтимоий дастурлар устуворликларини тузиш ва белгилаш; -ижтимоий сиёсат ва ижтимоий дастурларнинг мафкуравий ҳамда ахборот таъминоти; -ҳам умуммиллий, ҳам минтақавий даражада давлат ижтимоий муассасаларининг ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш билан шуғулланадиган жамоатчилик ва диний ташкилотлар, сиёсий партиялар ҳамкорлигини қамраб оладиган ижтимоий бошқарув тизимини шакллантириш; -давлат ижтимоий вазифалари мажмуининг системали ҳуқуқий таъминоти. Умумий давлат фаровонлигини ташкил этиш давридаги иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари ижтимоий – маданий соҳани молиялаш ҳажмини, яъни «инсон сармоясига» қўйилмалар ҳажмини кўпайтиришда

катта имконият берган. Шу билан бирга, кейинчалик ижтимоий-маданий соҳада давлат роли ортиб боришининг салбий томонлари кўрина бошлаган. Ортиб бораётган ижтимоий харажатлар ҳажми ва бюджетга келиб тушаётган оғирлик ва унга боғлиқ бўлган хўжалик юритувчи субъектлар ҳамда аҳоли зиммасидаги солиқ юкининг юқорилик даражаси ўзини кўпроқ сездира бошлади. Давлат бюджетига тушаётган оғирлик қатор сабаблар туфайли кескинлашди. Биринчидан , ижтимоий-маданий хизматларнинг ўз ички ривожланиш мантиқи бор, яъни кенг кўламда ўзини қайта тиклаш хусусиятига эга. Халқнинг ижтимоий-маданий ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, ижтимоий-маданий соҳадаги кейинги тараққиёт имкониятлари шунчалик кўп бўлади. Одамларнинг ижтимоий-маданий эҳтиёжлари моддий эҳтиёжлардан фарқ қилиб, тўйиниш чегарасига эга эмас. Шу билан бирга, инсон эҳтиёжлари тизимида ижтимоий-маданий эҳтиёжлар шахснинг ривожланиши ва ўзини намоён қилишда алоҳида муҳим рол ўйнайди. Иккинчидан, таълим, маданият ва соғлиқни сақлаш хизмат соҳасининг алоҳида тармоғини ифодалайди. Моддий ишлаб чиқаришга қиёсан бу соҳадаги меҳнат унумдорлиги доимо орқада қолиш тенденциясига эга. Бунинг сабаби, хизмат соҳасида инсон меҳнатини техника билан алмаштириш имконияти анча чекланган, чунки шифокорлар, ўқитувчилар ва маданият соҳаси ходимларининг меҳнати ижодий ҳисобланади ҳамда субъектнинг субъект билан бевосита алоқада бўлишини тақозо этганлиги учун ҳам уни қатъий регламентлаш мумкин эмас. Техник воситалар ижтимоий-маданий соҳа ходимларининг ижодий имкониятларини ошириб, хизмат кўрсатиш сифатини оширади холос. Хизматлар ишлаб чиқариш сермеҳнатлилиги ва иш ҳақи сарфлар улушининг юқорилиги билан ажралиб туради. Ижтимоий хизматлар қийматида иш ҳақи улушининг юқорилиги ижтимоий-маданий комплекс ходимлари меҳнатининг мураккаблиги ва улар иш ҳақининг ўсиши саноат

соҳасидаги ишлаб чиқариш унумдорлиги ўсишига боғлиқлиги каби омиллар билан белгиланади. Демак, замонавий иқтисодий ривожланиш хизмат соҳасидаги бандлик улушининг ортиб бориши ва ялпи ички маҳсулотда унинг салмоғи ортиши билан ифодаланади. Учинчидан, хизмат соҳасини, жумладан, ижтимоий-маданий соҳани ривожлантириш демографик, техноген ва экологик омиллар таъсири остида бўлади. Кўпгина ривожланган мамлакатларда пенсия ёшидаги аҳоли салмоғининг ортиши тиббий ва ижтимоий хизмат кўрсатиш харажатларини кўпайтиришга олиб келади. Атроф-муҳитнинг ёмонлашуви аҳоли соғлиғига етказилиши мумкин бўлган зарарнинг олдини олиш сарфларини оширишга сабаб бўлади. Техник жараённинг инсон организмига салбий таъсирини доимо ҳам йўққа чиқариб бўлмайди. Кўпинча, меҳнат шарт-шароитларининг номақбул санитария-гигиена ҳолатлари юзага келади. Ишлаб чиқаришдаги шикастланиш ва касбий касалланиш ҳолатларини тўла истисно қилиб бўлмайди. Ривожланган мамлакатларда ижтимоий-маданий соҳа тармоқларини бюджетдан молиялаш қийинчиликлари кейинги ўн йилликда уларни бартараф этишга тубдан фарқ қилувчи икки ёндашувни келтириб чиқарди. Ёндашувлардан бири ноконсерватив концепцияга ҳамда жамият ижтимоий- сиёсий ҳаётида давлатнинг ролини минималлаштиришга асосланади ва бундай молиявий таназзулдан чиқишда фақат ўз-узини бошқаришнинг бозор имкониятларини назарда тутади. Неоконсервативлар ижтимоий давлат ролини чеклашни маъқуллаб, ижтимоийдан кўра иқтисодий томонга урғу берадилар. Улар воситани мақсадга айлантириб, ҳозирги жамиятнинг асосий вазифаси сифатидаги инсонни ривожлантириш ва унинг эҳтиёжларини иккинчи ўринга қўядилар. Иқтисодиётни чуқур таркибий қайта қуриш билан боғлиқ ҳозирги босқичнинг характерли хусусияти ривожланган мамлакатлар учун жамият меҳнат потенциалидан фойдаланиш даражасининг кўрсаткичи

ҳисобланадиган ишсизликнинг сезиларли ўсиши тенденцияси бўлиб қолмоқда. Кейинги йилларда деярли барча ривожланган мамлакатларда ишсизлик суръатининг ўсиши уларда иқтисодий ривожланиш босқичининг юқорида айтилган хусусиятидан эмас, балки иқтисодий ўсиш суръатлари пасайган шароитларда ижтимоий харажатлар ўсишининг номувофиқлиги туфайли ҳамдир. Натижада давлат бюджети камомади кўпайиб, инфляция ўсган. Ўз навбатида бунга қўшимча сифатида иш кучининг қимматлашуви содир бўлиб, янги иш жойларининг сони камайган ва ишсизлик ўсган. Ижтимоий давлат ривожланиши, хусусан, ижтимоий харажатларни молиялаш инқирозида ифодаланган таназзул ҳодисаларини ривожланган бозор механизмларининг мослашувчанлиги анча юмшатди. Шу билан бирга, мазкур мамлакатлар ривожланишининг бу мураккаб босқичида ижтимоий шериклар томонларнинг муносабатларини тўғрилаш зарурлиги юзага келди. жадвал Иқтисодий ривожланган мамлакатлардаги ишсизлик даражаси динамикаси Мамлакатлар 1970 1980 1990 1994 АҚШ 5,0 7,2 5,5 6,3 Япония 1,2 1,3 2,1 2,9 ГФР 1,6 3,1 6,2 8,4 Франция 2,5 6,3 8,9 12,3 Буюк Британия 2,4 6,1 5,9 9,6 Швеция 1,2 1,6 1,5 7,6 Манба : ОЕСД : Economic Outluk. June 1994 И қ тисодиётни таркибий қ айта қ уриш шароитида давлат касаба уюшмалари билан ўзаро муносабатни шу давр учун характерли бўлган ўзига хос шаклларда амалга ошириши керак . Масалан , давлатнинг и қ тисодий модернизацияга йўналтирилган сиёсати касаба уюшмалари томонидан сезиларли ён берилиши зарурлигини ва айни пайтда улар и қ тисодиётининг амалга оширилаётган таркибий қ айта қ уришга қ ушилишларини ҳам назарда тутади . Бундан таш қ ари , юзага келган и қ тисодий вазият нафа қ ат давлат ,

корхоналар балки касаба уюшмалари ўртасида қ арор топган ижтимоий шериклик муносабатларига ҳам салбий таъсир қ илади . Бундай шароитда давлатнинг и қ тисодиётни жонлаштириш бўйича кечиктириб бўлмайдиган тадбирларни амалга оширишига номувофи қ таъсир этиши мумкин бўлган ижтимоий низолар юзага келишининг олдини олиш керак бўлади . Шу билан бирга , касаба уюшмалари бу вазифаларни амалга оширишдаги давлат билан қ илинган ҳамкорлик эвазига ми қ дори на қ д и қ тисодий воситалар билан ани қ ланиши керак бўлган маълум компенсацияни ҳам талаб қ илади . Айтиб ўтилган муаммолар деярли барча и қ тисодий ривожланган мамлакатларда мавжуд , аммо уларнинг ҳар бирида бу муаммоларнинг ижтимоий шерикликнинг мойиллиги ва қ арор топган тизимидан келиб чи қ адиган , қ оидага кўра кучли ташкилотга , тадбиркорлар уюшмалари билан ҳамкорлик даражасига эга бўлган касаба уюшмаси ҳаракатининг характеридан келиб чи қ адиган ўз ечими бор . Ҳозирги касаба уюшмалари ўз ривожланиши жараёнида мураккаб ташкилий тузилмали оммавий ташкилотга айланган . Улар жиддий ижтимоий куч ва юксак даражадаги жавобгарликни касб этган , уларнинг ривожланган мамлакатлар и қ тисодиётидаги роли ижтимоий давлат қ арор топишига кўра ортиб борган . Шунинг учун и қ тисодиётни модернизация қ илишда касаба уюшмаларини эътиборга олмаслик , маълум ижтимоий о қ ибатларга олиб келиши мумкин . Ҳар қ андай модернизациялаш модели ўз навбатида аввало , давлат , тадбиркорлар ва касаба уюшмаларининг қ арор топган хусусиятларини акс эттиради . Унинг муваффа қ иятли бўлиши фа қ ат касаба уюшмалари хатти - ҳаракатига эмас , балки давлатнинг ижтимоий шериклик томонлари билан диалогни ташкил этишдаги позицияси қ анчалик мослашувчан ва шу билан бирга принципиал бўлишига ҳам бо ғ ли қ бўлади .

Европа мамлакатларида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш Давлат ижтимоий муҳофазалаш тизими Шимолий Европа давлатларида, айниқса Швецияда анчагина ривожланган. Аксинча, АҚШда давлат фақат минимал ижтимоий муҳофазани таъминлайди, бундан ортиғига инсоннинг ўзи эришиши лозим, чунки ҳар бир киши ўз ҳаёти ва келажаги учун ўзи жавобгар. Ривожланган давлатларнинг ижтимоий муҳофазалаш соҳаси учун умумий бўлган тенденция шундаки, бу давлатларда ижтимоий жамғармаларга бадаллар корхона ёки меҳнаткашлар томонидан тўланади (Финляндияда фақат корхоналар тўласа, Германия, Нидерландия, Францияда асосий оғирлик меҳнаткашлар гарданида). Олинадиган ёрдам миқдоридаги фарқ сезиларли даражада. Имтиёзлардан фойдаланишда умумий тенглик ҳуқуқи Шимолий Европа давлатлари, Нидерландияда амал қилади. Бельгия, Германия, Францияда нафақа ва ёрдам миқдори тўланган бадаллар салмоғига қараб белгиланса, АҚШ ва Канадада нафақалар муҳтожлик даражасига қараб тўланади. Ижтимоий давлат ривожланиши, хусусан, ижтимоий харажатларни молиялаш инқирозида ифодаланган таназзул ҳодисаларини ривожланган бозор механизмларининг мослашувчанлиги анча юмшатди. Шу билан бирга, мазкур мамлакатлар ривожланишининг бу мураккаб босқичида ижтимоий шериклар томонларнинг муносабатларини тўғрилаш зарурлиги юзага келди. Иқтисодиётни таркибий қайта қуриш шароитида давлат касаба уюшмалари билан ўзаро муносабатни шу давр учун характерли бўлган ўзига хос шаклларда амалга ошириши керак. Ижтимоий сиёсат соҳасида диққатга молик йўналишлардан бири оилаларни қўллаб-қувватлаш ва оилавий нафақалардир. Европа Иттифоқига кирувчи давлатлар орасида аҳолини ижтимоий муҳофазалаш Бельгияда яхшироқ ташкил этилган. Айни шу давлат ишчиларнинг иш ҳақларига нисбатан оилавий нафақалар салмоғи бўйича биринчи ўринда туради. Икки ва уч фарзандли оилалар учун у мос равишда 13,7% ва 25,7%ни ташкил этади, Германияда бу нисбатлар 3,0% ва

5,8%га тенг. Бельгияда болали оилаларни қўллаб-қувватлаш бўйича бир неча қонуний актлар амал қилмоқда, уларнинг мақсади «ишлаб чиқариш жараёнидаги ҳиссасидан қатъи назар ҳар бир инсонга ижтимоий муҳофаза ва минимал кафолатланган даромадни таъминлашдир». Ҳозирги вақтда оилаларни қўллаб-қувватлаш сиёсати оилавий нафақаларни кўзда тутади, биринчи фарзанд туғилгандан бошлаб шундай нафақалар тўлаб борилади. Нафақалар миқдори ота-оналарнинг профессионал мақоми, оиладаги болалар сони, туғилган фарзанднинг оилада нечанчи эканига боғлиқ. Бола 18 ёшга тўлгунча, талабалар эса 25 ёшга тўлгунча нафақа тўланади. Болали оилалар, шунингдек, солиқ имтиёзларига ҳам эга, масалан, қарамоғидаги болалар сонига қараб солиққа тортилмайдиган даромад миқдорини ошириш транспортдан, уй-жойдан фойдаланиш, ҳарбий хизматга чиқариш бўйича. Оналикни муҳофаза қилиш ва болалар муассасалари институти ташкил этилган, энагалар ва тарбиячилар хизмати, оилаларга ёрдам кўрсатиш хусусий хизматлари шакллантирилган. Австрияда ҳам оилаларга ёрдам кўрсатиш тизими анча ривожланган. Бу ерда мазкур масала Оналик акти ва Ота-оналар таътили тўғрисидаги актлар билан тартибга солинади. Болалар нафақалари сони бир талай. Масалан, ота- оналар таътили давридаги нафақа, фарзанд туғилиши билан боғлиқ нафақа, туғишдан кейинги давр учун нафақа (фарзанд 12 ёшга тўлгунча), болаларни парваришлаш учун маҳаллий нафақалар. Бу давлатларда болали оналар учун солиқ имтиёзлари тизими мукаммал тузилган. Фарзанд вояга етгунга қадар унинг парвариши, таълим олиши ва бошқалар учун сарфланадиган харажатларни давлат томонидан қисман компенсациялаб туриш учун ота-оналарга ажратиладиган болалар нафақаси кўпгина хорижий давлатларда оилавий нафақалар сирасига киритилиб, кўпроқ ота-оналик нафақалари деб юритилади. Болалар нафақаси жаҳоннинг барча давлатларида ҳам мавжуд эмас. Осиё, айниқса, Африкадаги аксарият

давлатларда болали оилаларни ижтимоий муҳофазалаш тизими етарлича шаклланмагани боис бундай нафақалар берилмайди. Ривожланган ғарб давлатларида болалар нафақаси асосан вояга етмаган фарзандлари бор оилалар учун ажратилади. Бу нафақа Франция, Буюк Британия, Швеция каби давлатларда 16 ёшгача фарзанди бўлган оилаларга берилса, Бельгияда фарзанд 14 ёшга етгач, тўхтатилади. Аксарият хориж давлатларида бизда яқиндагина жорий этилган болалар нафақасини фақат муҳтож оилаларга тўлаш тамойили илгаридан мавжуд, яъни болаларга нафақа белгилашдан олдин оиланинг шу нафақага қай даражада муҳтож ёки муҳтож эмаслиги аниқланади. Масалан, Буюк Британияда даставвал, оиланинг даромадлари текширувдан ўтказилади, агар оиланинг даромадлари яшаш минимумидан юқори бўлса, нафақа белгиланмайди. Бундан ташқари, ушбу нафақа олиш учун мурожаат қилган оила сўнгги икки йил ичида камида олти ой мамлакатда истиқомат қилган бўлиши керак. Франциянинг болаларга нафақа тўлаш механизми ўзига хослиги билан ажралиб туради. Болалар нафақаси асосан тадбиркорлар ва якка тартибдаги меҳнат билан шуғулланувчиларнинг даромадларидан тўланадиган фоизлик суғурта бадаллари ҳисобига таркиб топадиган маблағлардан тўланади. Нафақа олиш учун оилада камида иккита фарзанд бўлиши лозим. Агар фарзанд даволаниш, ўқиш ва бошқа сабаблар билан 3 ой Франциядан ташқарида бўлса, нафақа тўхтатилади. Нафақа миқдори: 2 фарзанд учун- иш ҳақининг 32,2%, 3 нафари учун- 27,3%, 5 нафар фарзанд учун- 115,0% га тенг. Канадада нафақалар солиқ имтиёзлари билан алмаштирилган, яъни фарзанди бор ота-оналар камроқ солиқ тўлайдилар. Швецияда кўп болалаи оилаларга махсус нафақа тўланади. Аммо фарзандлар бошқа-бошқа никоҳлардан бўлмаслиги шарт. Бундан ташқари, агар ота алимент тўлашга қодир бўлмаса ёки кам миқдорда тўласа, қўшимча алимент нафақалари тўланади.

АҚШда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг хусусиятлари АҚШда ижтимоий ёрдам тармоғи қуйидаги икки асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин бўлган бир неча катта-кичик дастурларни ўз ичига олади: қашшоқликка қарши кураш дастурлари ва суғурта тарзидаги дастурлар. Биринчи гуруҳга кирувчи дастурлар аҳолининг кундалик эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Ёрдам олиш ҳуқуқи ва нафақа миқдори инсоннинг бошқа манбалардан олган даромадларининг салмоғи, шунингдек, унинг жамғармаларига боғлиқ. Ёрдам олишнинг бошқа вариантлари ҳам мавжуд, масалан, таклиф этилган ишга жойлашиши, касбий таълим олишга розилик билдириш ва ҳ.к. фуқароларни дастурларга қўйиш учун номолиявий мезонлар ҳам мавжуд. Баъзи дастурлар фақат уруш ветеранлари, 65 ёшдан ошган кексалар, ёш болали оилаларга ёрдам кўрсатишга қаратилган. Суғурта тарзидаги дастурлар мураккаб вазиятларда алоҳида шахслар ёки оилалар турмуш даражасини тутиб туришга кўмаклашади. Бу дастурларнинг мақсади - бой берилган даромаднинг (ишсизлик, травматизм оқибатида ва ҳ.қ.) ўрнини қисман бўлсада қоплаш. Шу билан бирга, хусусий дастурлар ҳам мавжуд, масалан, иш берувчиларнинг маблағлари ҳисобига шаклланадиган хусусий пенсия тизимлари. Гарчи хусусий дастурлар ижтимоий ёрдам тармоғига кирмаса-да, давлатдан ёрдам олишга талабгорларнинг муҳтожлик даражасини аниқлашда уларни ҳисобга олиш даркор. Кўплаб дастурлар федерал қонунлар билан тартибга солинади. Уларнинг бир қисми федерал хукумат томонидан молияланади ва амалга оширилади, аммо кўплаб дастурлар штатлар ҳукуматлари томонидан бажарилади, харажатлар эса федерал ҳукумат ва штатлар ўртасида тақсимланади. Таъкидлаш лозимки, турли дастурларнинг амалга оширилишига қарамай АҚШда ҳозирда ҳам қашшоқликнинг маълум даражаси сақланиб қолган. Статистик маълумотларга кўра, АҚШ аҳолисининг 15,0% қашшоқлик чегарасида.

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг Япония модели Японияда давлат томонидан аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатишнинг кенг тарқалган турлари қуйидагилардан иборат: I. Ҳаёт кечириш учун субсидиялар; I. Таълим олиш учун нафақалар; II. Уй-жой учун нафақалар; III. Тиббий нафақалар; IV. Бола туғилиши муносабати билан бериладиган нафақалар; V. Дафн этишга бериладиган нафақалар; VI. Ишга тайёргарлик кўриш учун бериладиган нафақалар( кийим, транспорт харажатлари ва бошқалар); Аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва ижтимоий таъминот тизими қуйидагиларни ўз ичига олади: ижтимоий суғурта ва тиббий суғурта, ижтимоий хизмат кўрсатиш ва жамоатчилик ёрдами. Японияда ижтимоий суғурта ўзининг миллийлиги ва ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Бу ерда ижтимоий суғурта тушунчаси кенг тушунча бўлиб, иш билан бандлик суғуртаси, беморлик, шикастланиш, ногиронлик ва кексалик нафақаси суғурталари ва бошқаларни назарда тутади. Японияда умумий суғурта институти ташкил этилган бўлиб, шунинг ҳисобига тиббий ёрдам ва нафақа суғуртаси ҳуқуқига барча аҳоли қатламлари эга бўлгандир. «Ишсизликка қарши суғуртаси» ва «ишчиларни компенсациялаш суғуртаси ҳақида»ги қонун 1947 йилда қабул қилинган бўлиб, мазкур суғурталар турида ишлаб чиқариш жараёнида орттирилган шикастланиш ва касалликларга сарфланадиган харажатлар билан қопланади. 1974 йилда «Иш билан бандликни суғурта қилиш ҳақида»ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун амалдаги 1947 йилда қабул қилинган «Ишсизликка қарши суғурта ҳақида»ги қонунинг ўрнига кучга кирди. Мазкур қонунда ишсизлик нафақасини тўлаш билан бир қаторда ,аввалги маошининг 60-

80,0%ни ташкил қиладиган ва 3 ойдан 10 ойгача тўлаб бориладиган нафақа билан бирга, иш билан бандликни барқарорлаштириш, ишсизликнинг олдини олиш каби тадбирлар ҳам қайд этилган. Шу билан бирга, иш жойини йўқотганлар учун янги мутахассисликни эгаллашда ёрдам кўрсатиш йўли билан уларнинг меҳнат бозорида рақобатбардошлигини ошириш ҳам назарда тутилган. Айрим аҳоли гуруҳларининг меҳнат бозоридаги ҳолати яхшиланишида «Меҳнат қилиш имкониятларининг тенглиги ҳақида»ги қонун катта рол ўйнади. Ушбу қонун аёлларнинг иш жойларида камситилишларига чек қўйиб, уларни умумий ишлаб чиқариш жараёнида ўз хоҳишларидан келиб чиққан ҳолда иштирок этишлари имкониятини яратди. Мазкур йўналишда яна «Кекса кишиларнинг бандлигини барқарорлаштириш ҳақида»ги қонун ҳам катта ахамият касб этди. Японияда ишсизларга ажратилган нафақа харажатлари анча кам бўлиб, бу ўз навбатида ишсизлар сонининг ҳам анча кам бўлишини тақазо этади. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, умумий ҳисоб бўйича Япония ижтимоий таъминотнинг иқтисодий фаол аҳолига кўрсатаётган тиббий, кексалик нафақаси ва бошқа нафақалар соҳасида ривожланган давлатлардан орқада қолаётгани йўқ. Тиббий суғуртадан тушадиган тўловлар тиббий хизмат кўрсатишга, тиббиёт муассасаларини замонавийлаштириш, авваломбор сифатлироқ тиббий асбоб-ускуналар олиш, врачлар, ҳамширалар ва бошқа тиббиёт ходимларининг малакасини ошириш каби тадбирларга сарф қилинади. Мамлакат миқёсида 1961 йилдан бўён «Давлат тиббий суғуртаси ҳақида»ги қонун амалда бўлиб, мазкур қонунга биноан бу турдаги суғурта дастурини бошқариш билан боғлиқ сарф-харажатлар маҳаллий ҳукумат ташкилотлари зиммасига юкланади. Японияда ижтимоий хизмат кўрсатиш деганда, биз аҳолининг барча ижтимоий гуруҳлари орасида, ёрдамга муҳтож бўлган шахсларга, махсус муассасаларда ёки уйларида кун давомида кўрсатиладиган ёрдамни тушунишимиз лозимдир. Аҳолининг ушбу тоифасига ногиронлар, қариялар ва болалар кирадилар. Мазкур хизмат тури «Болаларнинг фаровонлиги

ҳақида», «Ногиронларнинг фаровонлиги ҳақида», «Ақли заиф болаларнинг фаровонлиги ҳақида» ва «Қарияларнинг фаровонлиги ҳақида» қонунлари асосида амалга оширилади. Шуни таъкидлаш лозимки, ижтимоий хизмат кўрсатиш учун жавобгарлик ҳукуматнинг маҳаллий ташкилотлари зиммасига юклатилган бўлиб, у тенг улушда давлат ва маҳаллий бюджетлар томонидан молиялаштирилади. Японияда «Жамоатчилик ёрдами ҳақида»ги қонун қабул қилинган бўлиб, 1950 йилда қайта кўриб чиқилган ва унга қўшимчалар киритилган. Жамоатчилик ёрдами Соғлиқни сақлаш ва Ижтимоий таъминот вазирликлари томонидан белгиланган турмуш даражасидан паст даражада яшаётган оилаларга қаратилгандир. Бундай оилаларга нафақалар тўланиб, бепул хизмат кўрсатилиб берилади. Ҳар иккала хизмат тури ҳам умумдавлат ва маҳаллий солиқлар ҳисобига молиялаштирилади. 1998-1999 йилларда ижтимоий таъминотга сарфланган давлат бюджетининг харажатлари 14,8 трлн. иенни ташкил қилган. Шундан 60,0% ижтимоий суғуртага мўлжалланган. Жамоатчилик ёрдамига ажратилган улуш ҳам анчагина катта бўлиб, у 30,0%ни ташкил қилган. Шундан 60,0% кексаларга сарф қилинган бўлса, 25,0%га яқини болалар учун сарфланган. Японияда аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва ижтимоий таъминот тизимида ёш авлодга ғамхўрлик кўрсатиш муҳим ўрин эгаллайди. Болалар соғлигини сақлаш тизимининг замонавий пойдеворига «Болалар фаровонлиги ҳақидаги» қонун қабул қилиниши билан асос солинган эди. Мазкур қонун Япония Конституциясининг 25-бандида кўрсатилган «болаларнинг зарур турмуш шароитига ва турмуш сифатига бўлган ҳуқуқ»лари асосида қабул қилингандир. Қонун давлат ва маҳаллий ҳукумат органларига ўсаётган ёш авлоднинг соғлиги учун керакли бўлган ғамхўрлик қилиш мажбуриятини юклайди. Мазкур вазифани амалга оширишда болаларнинг турмуш тарзини яхшилаш билан шуғулланувчи жамоалар фаол иштирок этадилар. Уларнинг вазифаларига қуйидагилар киради:

I. эмизикли ва ҳомиладор аёлларнинг моддий шароитини ўрганиш; II. ақли заиф оналар истиқомат қилувчи оилаларни ўрганиш ва бошқалар. Зарур ҳолларда улар ҳукуматнинг маҳаллий органларига керакли чоралар кўриш ҳақида мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадирлар. 1965 йилда қабул қилинган «Она ва боланинг соғлиги ҳақида»ги қонунга асосан жойларда махсус ташкилотлар фаолият кўрсатмоқдалар. Улар барча ҳомиладор аёлларнинг рўйхатини олишади, янги туғилган чақалоққа ғамхўрлик қилиш, онанинг соғлиги ҳақида, ҳомиладорликнинг ривожланиши, бола туғилиши ҳақидаги маълумотлар, бола туғилгач эса чақалоқнинг соғлиги ҳақида, биринчи врач кўриги, эмлашлар, боланинг ривожланиши ҳақида маълумотлар қайд этилган китобчалар билан таъминлайдилар. Барча маъмурий ҳудудларда маслаҳат марказлари фаолият кўрсатади, ҳозирги пайтда уларнинг сони 200 дан ошиқроқ. Ушбу марказларда малакали мутахассислар хизмат қиладилар. Бу ерда ота-оналар бола тарбияси, болалар ҳақ-ҳуқуқлари поймол қилинишининг олдини олиш масалалари бўйича маслаҳатлар оладилар. Айрим марказларда кутубхоналар, болалар ўйнайдиган хоналар ёки майдончалар, машқ заллари ташкил қилинган бўлиб, бу қулайликлар авваламбор шароити оғир оиладаги болалар учун мўлжаллангандир. Ушбу марказлар ходимлари етим қолган ёки ота оналарининг бола таъминотига қурби етмайдиган болаларни махсус болалар муассасаларига, масалан, болалар уйларига жойлаштирилишига ёрдам берадилар. «Иш билан бандликни суғурта қилиш ҳақида»ги қонунга 1994 йилда киритилган ўзгартиришларга мувофиқ, 1995-1996 йиллардан бошлаб бола тарбияси учун таътил олувчиларга уларнинг сўнги окладининг 25,0% миқдорида нафақа тўланиши кафолатланади. Бундан ташқари, шу давр мобайнида улар ижтимоий суғурта жамғармаларига бадаллар ҳам тўламайдилар. Кўпгина корхоналар ўз ишчи-хизматчиларига қўшимча моддий ёрдам кўрсатадилар. Улар таътилдан қайтгач эса, улар учун маълум

енгилликлар, жумладан, шароитга мос келувчи иш тартиби яратиб беришга ҳаракат қиладилар. XXI асрда шубҳасиз Японияда аҳолини ижтимоий муҳофазалаш ва ижтимоий таъминот тизими ривожланади, янада такомиллашиб боради. Юқорида қайд этилганидек, японияликларнинг бошқа ривожланган давлатларга нисбатан ижтимоий жамғармаларга ўтказаётган тўловлари унча катта бўлмаса-да, келажакда бу тўловлар албатта кўпайиб боради. Соғлиқни сақлаш ва Ижтимоий таъминот вазирликларининг 2025 йилга мўлжалланган истиқболларига кўра, тўловлар бу даврга келиб миллий даромаднинг 28,5- 32,5% ташкил қилиши мумкин. Яъни, Германия ва Франциянинг шу соҳадаги бугунги кундаги даражасига етиб келиши мумкин. Хусусан, албатта солиқлар ва ижтимоий суғурта тўловларининг умумий улуши ўша пайтга келиб 50%га ўсиши кутилмоқда. Японияликларнинг фикрича, миллий даромад таркибида солиқлар ижтимоий суғурта тўловларининг улушлари кўпаймасдан, XXI асрда тобора кексайиб бораётган Япония жамиятининг зарур иқтисодий турмуш даражасини таъминлаши керак бўлади. Хулоса тарзида айтсак бўладики, бозор иқтисодиёти ривожланган давлатлари тажрибасининг кўрсатишича, ижтимоий муҳофаза қилиш тизимини давлат, хусусий структуралар, жамоат бирлашмалари ўзаро ҳамкорликда ташкил этишлари мақсадга мувофиқдир. Маблағларнинг бир қисмини автоматик равишда ижтимоий эҳтиёжларга ажратишдан воз кечиш, ижтимоий муҳофаза қилиш тизими самарадорлигини ошириш сўнги йилларда ривожланган давлатларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш соҳасидаги сиёсатининг асосий хусусиятларига айланиб бормоқда. Ижтимоий ёрдамга ажратиладиган харажатларнинг кўплиги жамият ривожининг номақбул кўрсаткичидир, зеро, ижтимоий муҳофаза қилиш дастурларининг ҳаддан ташқари кенгайтирилиши меҳнатга бўлган иқтисодий рағбатнинг пасайишига олиб келади. Ҳар қандай машғулот – меҳнаткашлар ва уларнинг оилаларини муайян даромад билан таъминлаш асосидир. Шу боис кейинги йилларда хорижда ижтимоий

муҳофаза қилиш тушунчасини тобора кўпроқ аҳолининг иш билан бандлик сиёсати билан боғлиқ ҳолда кўрилмоқда. Бунга кам таъминланган меҳнаткашлар табақаларининг иш билан бандлигини тартибга солиш, уларни қайта ўқитиш, турмуш харажатларининг ўсиши билан боғлиқ ҳолда индексациялашнинг мослашувчан тизими кабиларни ҳам киритиш мумкин.

Хулоса Ривожланган мамлакатларда ижтимоий - маданий соҳа тармоқларини бюджетдан молиялаш қийинчиликлари кейинги ўн йилликда уларни бартараф этишга тубдан фарқ қилувчи икки ёндашувни келтириб чиқарди . Ёндашувлардан бири ноконсерватив концепцияга ҳамда жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётида давлатнинг ролини минималлаштиришга асосланади ва бундай молиявий таназзулдан чиқишда фақат ўз-узини бошқаришнинг бозор имкониятларини назарда тутади. Ижтимоий давлат ривожланиши, хусусан, ижтимоий харажатларни молиялаш инқирозида ифодаланган таназзул ҳодисаларини ривожланган бозор механизмларининг мослашувчанлиги анча юмшатди. Шу билан бирга, мазкур мамлакатлар ривожланишининг бу мураккаб босқичида ижтимоий шериклар томонларнинг муносабатларини тўғрилаш зарурлиги юзага келди. Иқтисодиётни таркибий қайта қуриш шароитида давлат касаба уюшмалари билан ўзаро муносабатни шу давр учун характерли бўлган ўзига хос шаклларда амалга ошириши керак. Ижтимоий давлат ривожланиши, хусусан, ижтимоий харажатларни молиялаш инқирозида ифодаланган таназзул ҳодисаларини ривожланган бозор механизмларининг мослашувчанлиги анча юмшатди. Шу билан бирга, мазкур мамлакатлар ривожланишининг бу мураккаб босқичида ижтимоий шериклар томонларнинг муносабатларини тўғрилаш зарурлиги юзага келди . Давлат ижтимоий муҳофазалаш тизими Шимолий Европа давлатларида, айниқса Швецияда анчагина ривожланган. Аксинча, АҚШда давлат фақат минимал ижтимоий муҳофазани таъминлайди, бундан ортиғига инсоннинг ўзи эришиши лозим, чунки ҳар бир киши ўз ҳаёти ва келажаги учун ўзи жавобгар. Ривожланган давлатларнинг ижтимоий муҳофазалаш соҳаси учун умумий бўлган тенденция шундаки, бу давлатларда ижтимоий

жамғармаларга бадаллар корхона ёки меҳнаткашлар томонидан тўланади (Финляндияда фақат корхоналар тўласа, Германия, Нидерландия, Францияда асосий оғирлик меҳнаткашлар гарданида). Олинадиган ёрдам миқдоридаги фарқ сезиларли даражада. Имтиёзлардан фойдаланишда умумий тенглик ҳуқуқи Шимолий Европа давлатлари, Нидерландияда амал қилади. Бельгия, Германия, Францияда нафақа ва ёрдам миқдори тўланган бадаллар салмоғига қараб белгиланса, АҚШ ва Канадада нафақалар муҳтожлик даражасига қараб тўланади.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2002. 2. И.Каримов “Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз”-Т.: Ўзбекистон, 2001. 3. И.Каримов “Ҳалқимиз фаровонлигининг барқарор ўсишини таъминлаш- устувор вазифа” Ҳалқ сўзи, 2001 йил 12 январь. 4. Абдураҳмонов Қ.Қ. ва бошқалар. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма) Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти Т.: 2004. 5. Абдураҳмонов Қ.Х., Тохирова Х.Т. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш (ўқув қўлланма). Т.: 2004. 6. Волгин Н.А. Японский опўт решения экономических и социально- трудовўх проблем. - М.: ДАО Изд-во «Экономика» 1998, с.300. 7. Волков А.М. Швеция: социально-экономическая модель: Справочник - М.: Мысль, 1991, с.188. 8. Давидович Б. Борьба с бедностью в США. Экономист, 1994, №2 - с.23. 9. Захаров М.А. Социальная защита населения: Великобритания, ФРГ, Швеция, США, Австрия - М.: Экономика, 1992-с.127. 10. Куликов и др. Современная экономика труда: Монография. - М.: ЗАО «Финстатинформ», 2001 - с.660.

Похожие

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ташкилий тузилмаси

Халқаро ташкилотларнинг аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш масалаларини ҳал этишдаги тажрибаси

Иктисодиёти ривожланган мамлакатларда молия тизими

Фавқулодда вазиятлар, улардан аҳолини ва ҳудудларни муҳофаза қилиш