Xizmatlar ko’rsatish muammolarni hal etishda tizimli tahlildan foydalanish bosqichlari - Информатика и ИТ - Рефераты

Xizmatlar ko’rsatish muammolarni hal etishda tizimli tahlildan foydalanish bosqichlari

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

121.943359375 KB

Xizmatlar ko’rsatish muammolarni hal etishda tizimli tahlildan foydalanish bosqichlari Reja: 1.Tizimli tahlilda uslub va uslubiyat. 2.Tizimli tahlilda eksperimental uslub. 3.Tizimli tahlilda maqsadlarni va mezonlarni aniqlash. 4. Kompleks muammolarni o’rganish va hal qilishda tizimli tahlilning o’ziga xosligi.

1. Tizimli tahlilda uslub va uslubiyat . Tizimli tahlilni boshqa tizimli tadqiqotlar yo’nalishidan farqlab turuvchi tamoyilidagi o’ziga xosliklaridan biri bu tizim maqsad va funksiyalarni shakllantirishni va qiyosiy tahlilini engillashtiruvchi vositalarni ishlab chiqishi va tadbiq qilishidir. Boshida maqsad tuzilmasini shakllantirish va tadqiq qilish metodikalari aniq misollarda to’plagan mutaxassislar bilimini umumlashtirishga asoslangan. Biroq, bu holda olinayotgan ma’lumotlarning to’liqligini hisobga olishning ilojisi bo’lmaydi. So’z tizimli tahlildagi uslubiyat to’g’risida ketganda ko’pchilik tadqiqotchilar tizimli tahlil metodikasini ishlab chiqishda asos sifatida har qanday ilmiy izlanishlarni o’tkazish bosqichlarini yoki boshqaruv nazariyasida qabul qilingan tadqiqot va izlanishlar bosqichlarini olish mumkinligi haqida bir to’xtamga kelishadi. Biroq, tizimli tahlilning metodikasining o’ziga xos bo’lgan tomoni shundaki, u tizim tushunchasiga asoslanishi hamda tizimni qurish, faoliyat yuritishi va rivojlanishi qonuniyatlaridan foydalanishi kerakligi. Bundan kelib chiqib aytadigan bo’lsak, tizimli tahlilning barcha metodikalariga tizimlarning faoliyat yuritish qonunini aniqlash, tizim tuzilmasi variantlarini shakllantirish va dekompozitsiya vazifalarini hal qilish, tadqiq qilinayotgan tizimni tahlil qilish, tizimni sintez qilish va amaliyot muammosini olib tashlash yo’llari bilan eng zo’r variantni tanlash umumiy hisoblanadi. Aniq sharoitlarda tizimlar tahlili va sintezi metodikasini qurish asoslari bo’lib, tizimli tahlil tamoyillariga amal qilish hisoblanadi. Uslub maqsadga etishtiruvchi mantiqiy hamda ijro nuqtai nazaridan tashkillashtirilgan tadbirlar ketma-ketligidir. Shu asnoda mantiqiylik u yoki bu harakatning asoslanganligi hamda harakat aniqlanishining uzil-kesilligidir. Tegishli talablar asosida tashkillashtirilgan ketma-ketlik – bosqichlari puxta aniqlangan, tanlash qoidalari esa noaniq bo’lmagan tegishli talablar asosida tashkillashtirilgan ketma-ketlikning ehtimoliyligi. Umumilmiy uslubiyat ilmiy bilimlarning yo’nalishlari, konsepsiyalari va tizimlari bilan taqdim qilinadi. Ular o’zlarining xarakterlarining universallik

kuchiga qarab fanning rang-barang tarmoqlarida anglash faoliyati vositasi sifatida foydalaniladi. Ilmiy tadqiqotda uslubiyatning quyidagi muhim qo’llaniladigan sohalarini ajratib ko’rsatish mumkin: - muammoni shakllantirish(ilgarisurish); - tadqiqot predmetlarini shakllantirish; - ilmiy nazariyani yaratish; - nazariyaning xaqiqiyligini amaliyotga murojaat etish yo’li bilan tekshirish; - ushbu nazariyadan boshqa nazariyani yaratishdafoydalanish; - olingan natijalarni talqin qilish. Shunday qilib, ilmiy tadqiqot uslubiyati – bu ilmiy bilimlarni shakllantiruvchi tamoyillarni o’zida mujassamlashtirgan, uning tuzilmasini va uslublarini, olingan natijalarning haqiqiyligini tekshirishni va ularning talqinini o’z ichiga oluvchi tadqiqot vazifalariga mazmunini mos kelishini ta’minlovchi ilmiy bilimlarni (ilmiy-bilish faoliyatini) tashkillashtirishning eng umumiy shakli. Tizimli tahlilda uslub – bu muammoli vaziyat to’g’risida bilim olish hamda optimal echimlarni qidirish va ishlab chiqishdir. Barcha uslublari kita asosda shakllangan: - ekspertlarningbilim va tajribalaridan foydalanish; - tizimlarniilmiy-formallashgantarzdatasavvurqilishva izohlash. Tizimli tahlilda foydalaniladigan uslublar juda ko’p. Hammasini o’rganish uchun bizda vaqt ham, imkoniyat ham yo’q. Balki bu sizlarga kerak ham emasdir. Muammolarni tadqiq qilishda tizimli tahlil doirasida vositalari va usullari keng qo’llaniladigan bir necha asosiy uslublarni ko’rib chiqamiz.Ular: – “Maqsadlar daraxti” uslubi; – “Aqliy hujum” uslubi (Sinektika uslubi); – “Delfi” uslubi; – Ekspertlar bahosi uslublari; – Morfologik uslublar: – Tizimli axborotli qamrab olish uslubi ; – Rad etish va “barpo etish” uslubi; – “Morfologik qutti” uslubi .

Eksplikativ uslublar. Ulardan eng ko’p tarqalganlari : - kontent-tahlil; -ivent tahlil; - kognitiv harita; - eksperiment; - ssenariylar tuzish; - SWOT-tahlili va hokazo. “Maqsadlar daraxti” uslubi. “Daraxt” atamasi umumiy maqsadlarni quyi maqsadlarga bo’lish yo’li bilan olingan ierarxiyali tuzilmalardan foydalanishni nazarda tutadi. “Maqsadlar daraxti” uslubi maqsadlarning (muammolarning, yo’nalishlarning) nisbatan mustahkam tuzilmasini olishga yo’naltirilgan. Bunga erishish uchun tuzilmaning dastlabki variantini shakllantirganda maqsadni shakllantirish qonuniyatlarini hisobga olish va ierarxik tuzilmalarni shakllantirish tamoyillaridan foydalanish kerak. Tadqiq qilinayotgan murakkab tizimning vazifalar maqsadining soni va turli tumanligi katta bo’lganligidan biron-bir tahlilchi ularning tarkibini tizimli tahlilsiz aniqlay olmaydi. Amaliyotda qo’llanilgan va qulay bo’lgan tadqiqot maqsadi instrumenti sifatida maqsadlar daraxti ko’rinishidagi maqsadlar modeli qurilmasidan foydalanish mumkin. I По ғ она II По ғ она Ма қ сад 1 Ма қ сад 1.1 Ма қ сад 1.2 Ма қ сад 1.2.2 Ма қ сад 1.2.1 Ма қ сад 1.1.2 Ма қ сад 1.1.1 Ма қ сад 1.1.1.1 Ма қ сад 1.1.1.2 Ма қ сад 1.1.2.1 Ма қ сад 1.2.1.1 Ма қ сад 1.2.2.1 Ма қ сад 1.2.2.2

Maqsadlar daraxtini qurish maqsadlarni boshqaruv darajalariga ajratish jarayonini formal ravishda aks etirish uchun amalga oshiriladi. Maqsadlar daraxti ko’magida ularning tarkibi, o’zaro aloqalari, tartibga solingan ierarxiyasi izohlanishi uchun bosh maqsad quyidagi qoidalarga ko’ra quyi maqsadlarga ketma-ket dekompozitsiya qilinadi: • grafaning cho’qqisida joylashgan bosh maqsad so’ngi natijani o’zida mujassamlashtirishi kerak; • umumiy maqsadni maqsadlarning ierarxik tuzilmasiga ajratayotganda quyidagi shartlardan kelib chiqiladi: har bir keyingi pog’onaning quyi maqsadini tadbiq qilish yuqori pog’ona maqsadiga erishish uchun zarur va etarli shart hisoblanadi; • turli pog’ona maqsadlarini shakllantirishda istalgan natijalarni izohlash kerak (ularga erishish usullarisiz); • har bir pog’ona quyi maqsadi bir-biridan mustaqil va bir-biridan kelib chiqmaydigan bo’lishi kerak; • muayyan usul bilan oldindan belgilangan muddat bo’yicha bajarilishi mumkin bo’lgan ishni aks ettiruvchi vazifalar maqsadlar daraxti asosini tashkil qilishi kerak. Masalan, maqsadlar daraxtining cho’qqisida keltirilgan maqsad 1 sifatida “korxona samaradorligini oshirishni” ko’rsatish mumkin; maqsad 1.1 – “me’yoriyhuquqiy bazani takomillashtirish”, maqsad 1.2 – “kadrlarni tayyorlash”; maqsad 1.2.1 – “qadrlarni o’qitish”, maqsad 1.2.2 – “kadrlarning malakasini oshirish” va boshq. “Aqliy hujum” uslubi. “Aqliy hujum” uslubi maksimal hajmda takliflar olish uchun ishlab chiqilgan. “Aqliy hujum” uslubi bo’yicha o’tkaziladigan muzokaralar davomida har qanday muammo yagona maqsad bilan ko’rib chiqiladi, ya’ni yangi g’oyalarni aniqlash. Uslubning mohiyati shundaki, muzokara vaqtida keltirilgan har qanday g’oyaga qarshi muayyan e’tiroz yoki shubha bildirish ta’qiqlanadi. Bu kabi muzokaralarning shiori – “barcha qatnashchilarning takliflari bajonidil qabul qilinadi”. Ushbu uslub birinchi bor paydo bo’lgan va echimi

an’anaviy, standart bo’lmagan murakkab muammolarni qo’rib chiqishda samaralidir. Bundan tashqari, “aqliy hujum” uslubini qo’llashga ehtiyoj, mavjud muammo echimi muqobillaridan birining foydasiga hal qilish uchun salmoqli asosning yo’qligida paydo bo’ladi. “Aqliy hujum” uslubining yana bir ko’rinishi – bu sinektika uslubidir. Uning “Aqliy hujum” uslubidan farqi keltirilgan har qanday g’oyaga qarshi e’tiroz yoki shubha bildirish mumkinligi. “Delfi” uslubi ekspertlar bahosi uslubi hisoblanadi. O’ziga xosligi: sirtdanligi, ko’p pog’onaliligi, anonimligi. Bu uslubning mohiyati shundaki, ketma-ket harakatlar seriyasi – so’rovlar, intervyu, aqliy hujumlar – yordamida to’g’ri qarorni aniqlashda maksimal konsensusga erishish mumkin. Delfi uslubi yordamida tahlil qilish bir nechta bosqichlarda o’tkazilib, ularning natijasi statistik uslublar bilan qayta ishlanadi. Uslubning asosiy tamoyili shundaki, muayyan hajmdagi mustaqil ekspertlar (ko’pincha mustaqil va bir-birini tanimaydigan) tuzilmalashtirilgan shaxslar guruhiga (jamoasiga) nisbatan natijani yaxshi baholaydi va prognoz qiladi. Ekspertlarning bevosita o’zaro muloqotda bo’lishini yo’qqa chiqarib, qaramaqarshi pozitsiyada bo’lganlar o’rtasida ochiq to’qnashuvlar yuz berishini oldini olishga imkon beradi va bundan kelib chiqib ko’pchilikning ta’siri ostiga tushib qolishdan saqlaydi. Ekspertlarni bir joyga yig’masdan, eksterritorial so’rov o’tkazishga imkon beradi (masalan, elektron pochta orqali). Sub’ektlari: - har biri individual tartibda yozma shaklda javob beradigan tadqiqotchilar guruhi; - tashkiliy guruh – ekspertlar fikrini bir joyga jamlaydi. “Delfi” uslubi bosqichlari: dastlabki, asosiy, tahliliy. Dastlabki bosqich: ekspertlar guruhini tanlash – qancha ko’p bo’lsa shuncha o’zoq bo’ladi – 20 gacha. Asosiy bosqich:

- muammoni ilgari surish – ekspertlarga savol jo’natilib, uni quyi savollarga bo’lib tashlash taklif qilinadi. Tashkiliy guruh ko’proq uchrayotganlarini tanlab oladi. Umumiy so’rovnoma shakllantiriladi; - ushbu so’rovnoma ekspertlarga jo’natiladi. Ulardan so’raladigan savollar - yana nima qo’shish mumkin; axborot etarlimi; savol bo’yicha qo’shimcha axborot bormi? Natijada - qo’shimcha jihatlari bo’lgan, axborot so’rovi, axborotlarni taqdim qilish jihatlari bor bo’lgan javoblarning 20 varianti shakllanadi; - takomillashtirilgan so’rovnoma yangidan ekspertlarga jo’natiladi. Bu erda har bir ekspert o’zining echim variantini taqdim qilish kerak hamda boshqa ekspertlar tomonidan bildirilgan keskin fikrlarni ko’rib chiqish zarur. Ekspertlar muammolarni samaradorligi, resurslar bilan ta’minlanganligi, boshida qo’yilgan vazifaga qay darajada to’g’ri kelishi kabi jihatlari bo’yicha baholashlari kerak. Shunday qilib, ekspertlarning ustuvorlikka ega bo’lgan fikrlari aniqlanadi, ularning qarashlari yaqinlashtiriladi. Barcha ekspertlarni umumiy oqimdan juda ham chetlashib ketgan fikrlarning dalillari bilan tanishtiriladi. Bundan keyin ekspertlarning hammasi fikrlarini o’zgartirishi mumkin va tadbir qaytadan amalga oshiriladi; - ekspertlar o’rtasida kelishuvga erishilmaguncha yoki muammo bo’yicha yagona fikrning yo’qligi aniqlanmaguncha iteratsiyalar davom etadi. Ekspertlar bahosidagi qarama-qarshiliklar sabablarini o’rganish muammoning ilgari payqab bo’lmas jihatlarini aniqlashga va tahlil qilinayotgan muammoni yoki vaziyatni rivojlanishining ehtimoliy oqibatlarida diqqatni ushlab qolishga imkon beradi. Shunga asosan yakuniy baho va amaliy takliflar ishlab chiqiladi. Odatda uchta bosqich amalga oshiriladi. Lekin, fikrlar bir-biridan keskin farqlansa, bosqichlar soni ko’proq ham bo’lishi mumkin. Tahliliy bosqich: ekspertlar fikrining bir-biriga to’g’ri kelishini tekshirish, olingan xulosalarni tahlil qilish va yakuniy tavsiyalarni ishlab chiqish. Delfi uslubi bo’yicha ekspertiza o’tkazis Uslubning kuchsiz tomonlari:

- ekspertning tashkiliy guruh oldida ojizligi – vakolatlarning juda ham kattaligi; - ko’pchilikning fikri to’g’ri bo’lishi shart emas; - kreativ qaror kamchilikniki, ko’proq samarali bo’lgan qarorlar tashlab yuboriladi; - tahlil – vaqtning ko’p talab qilinishi. Har bir bosqich uchun kamida bir kun talab qilinadi, demak, bu operativ tahlil uchun to’g’ri kelmaydi; - ekspertlar konformizmining oshishi, ko’pchilik qatoriga kirishga intilish; - tashkillashgan guruh tomonidan ekspertlarni manipulyasiya qilish imkonining paydo bo’lishi. “Delfi” uslubini qo’llashda uchraydigan muammolarni hal qilish yo’llari: - tashkiliy guruhni turli tuzilmalardan, ilmiy va ijtimoiy maktablardan tanlash; - ayni muammoni boshqa guruh orqali o’tkazish; - eng original qarorlarni qo’shimcha sifatida kiritish. Bu operativ emas, balki strategik rejalashtirishning uslubidir.

“Delfi” uslubi qo’llanilishini quyidagi misol yordamida tasvirlab berish mumkin: dengiz neft konlari bilan shug’ullanuvchi kompaniya qachon suv ostida platformalarni tekshirish uchun g’avvozlar o’rniga robotlardan foydalanish mumkinligi to’g’risida axborot olishni hoxlamoqda. Ushbu uslub bo’yicha prognoz qilishga kirishish uchun kompaniya qator ekspertlar bilan muloqotga kirishishi zarur. Bu kabi mutaxassislar sanoatning ushbu tarmog’ining turli sohalari vakillari bo’lib, g’avvozlardan, neft bilan shug’ullanuvchi kompaniyalarning muxandis-texnik ishchilaridan, kema kapitanlaridan, robotlarni texnik xizmati bilan shug’ullanuvchilar va ularning konstruktorlaridan tashkil topishi kerak. Ularga kompaniya oldida turgan vazifa tushuntirilib, har bir mutaxassisdan g’avvozlar qachon robotlarga almashtirilishi mumkinligi so’raladi. Birinchi javoblar ma’lumotlarni juda ham katta farqlanish bilan berishi mumkin, masalan, 2000 yildan 2050 yilga. Bu javoblar qayta ishlanib yana ekspertlarga qaytariladi. Bu safar har bir ekspertdan o’zining bahosini boshqa ekspertlar tomonidan bildirilgan fikrlar bilan tanishish orqali ko’rib chiqish so’raladi. Bu tadbirni bir necha bor qaytargandan so’ng fikrlar yaqinlashishi mumkin, xususan, 80% javobda 2005 yildan 2015 yilgacha muddat belgilangan Қ арор қ абул қ илинган Қ арор қ абул қ илинмаган Гуру ҳ ни шаклла нтириш Муаммони кўриб чи қ иш Жавоблар вариантини та ҳ лил қ илиш Натижаларни умумлаштириш Натижаларни эълон қ илиш Муаммони мўзокара қ илиш Қ арор қ абул қ илиш

bo’lishi mumkin. Shu narsaning o’zi robotlarni ishlab chiqarishni va amalga oshirishni rejalashtirish maqsadlari uchun etarli hisoblanadi. Umuman, “Delfi” uslubi individual so’rovlar natijalarini oddiy statistik qayta ishlashga asoslangan uslublari bilan solishtirganda so’zsiz ustunlikka ega. U individual javoblarning barcha yig’indisi bo’yicha “tebranishni” (farqlilikni) pasaytirishga ko’maklashadi hamda guruhlar ichidagi “tebranishni” (ya’ni, sub’ektiv farqlanishni) cheklaydi. Shu o’rinda, o’tkazilayotgan eksperimentlar natijalariga ko’ra, malakasi kam bo’lgan ekspertlarning borligi javoblarning oddiy o’rtalashtirilgan natijalariga nisbatan guruh bahosiga kamroq ta’sir ko’rsatadi, chunki, ularga vaziyatni to’g’irlashga o’z guruhidan olingan yangi javoblar yordam beradi. Ekspertlar bahosi uslublari. Ushbu uslublarning asosi – keyinchalik ko’proq to’g’ri keladigan variantni baholash va tanlash orqali mutaxassislardan ekspert so’rovini o’tkazishning har xil shakllari bo’lib xizmat qiladi. Ularning ahamiyatliligi tahliliy jarayonlarda bitta ekspertning o’rniga birdaniga bir nechtasini jalb qilishning imkoni borligidadir. Bu esa ishni malakali tashkillashtirilishida vaziyatni tahlil qilish, prognozlarning va qabul qilinayotgan siyosiy qarorlarning sifatini sezilarli darajada yaxshilashga olib keladi. Shu o’rinda, guruh tomonidan o’tkaziladigan ekspertizalarda qo’llaniladigan uslublar omili asosiy bo’lib chiqadi, chunki ular qo’llanilmasa guruh tomonidan o’tkazilgan ekspertiza natijasi yuqori bo’lmasligi mumkin. Ekspertlar guruhi bahosi ikkita katta sinfga bo’linadi – bevosita va bilvosita. Bevosita metodikalar katta moliyaviy va tashkiliy harajatlar talab qilmaydi va shuning uchun ham amaliyotda keng tarqalgan. O’z navbatida, bevosita ekspertlar guruhi bahosi ikki guruhga bo’linadi. Birinchisiga muzokara qatnashchilarining ijodiy salohiyatini ochib berishga yo’naltirilgan uslublar kiradi. Bu uslublarni bevosita baxsning psixologik uslublari deb atash to’g’riroq hisoblanadi. Chunki ularning asosida ekspertlarning ijodiy faolligini qo’llash maqsadiga ega bo’lgan har xil psixologik usullar mavjud.

Ikkinchi guruhni munozara qatnashchilarining intellektual salohiyatini ochib beruvchi xech qanday psixologik usullar ishlatilmaydigan uslublar tashkil qiladi. Bu deyarli oddiy fikr almashish xolos. Ekspertlar bahosi uslubining boshqa katta guruhini bilvosita metodikalar tashkil qiladi. Guruhli ekspertiza uslublarining ushbu sinfi bevosita uslublarga nisbatan ko’proq jiddiy tashkiliy tayyorgarlikni talab qiladi. Tahliliy faoliyat ko’p ekspertlarni ishtirok etishiga imkon berishi lozim. Buni esa bevosita munozarada amalga oshirib bo’lmaydi. Bilvosita uslublar guruh ishining bevosita shakliga xos bo’lgan qator kamchiliklarga yo’l qo’ymaslikka imkon beradi. Bilvosita muloqat, masalan, “Delfi” uslubida bo’lgani singari, ekspert boshqa ekspertlarning fikrlari va argumentlari bilan tanishishini, lekin shu bilan birga kim u yoki bu qarashlarni bildirganini bilmasligini anglatadi. Bilvosita muloqat masalan, ko’proq internet orqali muloqotga o’xshaydi. Bilvosita ekspertizaning barcha variantlarining qulayligi yana shundaki, ekspertlarni birga to’plashga xojat yo’q va bundan kelib chiqib, buning uchun qulay vaqtni va joyni aniqlashga ham ehtiyoj yo’q. Morfologik uslublar. Morfologik yondashuvning asosiy g’oyasi – bu ajratib qo’yilgan elementlarni yoki ularning xususiyatlarini bir-biriga moslab bir butunlik hosil qilish yo’li bilan muammoni echish mumkin bo’lgan variantlarini barchasini tizimli tartibda topish va ko’rib chiqish demakdir. Morfologik tahlil uslubi tizimlashtirilgan ko’rinishda birinchi bor 1934 yili kelib chiqishi shveysariyalik bo’lgan amerikalik olim F.Svikki tomonidan taqdim qilingan. TT nazariyasida ushbu yondashuv aynan shunday, ya’ni “Svikki uslubi” deb nomlanadi. Bizga ushbu uslubning asosiy uchta turi ma’lum.

1.Tizimli axborotli qamrab olish uslubi tadqiq qilinayotgan sohadagi bilimlar tayanch punktlarini ajratib ko’rsatishga va ayrim shakllangan fikrlash tamoyillari hisobiga bilimlardagi bo’shliqlarni to’ldirish uchun foydalanishga asoslangan. Misol tariqasida ta’kidlash mumkinki, bitta ko’rib chiqilayotgan muammo bo’yicha qator fikrlar yoki g’oyalar (gipotezalar) keltiriladi va ularning har biri bo’yicha tizimli ravishda axborot to’planadi. Har bir ilgari surilgan gipotezani ko’rib chiqishda bo’sh qolgan joyni zarur bo’lgan axborot bilan to’ldirish natijasida asta sekinlik bilan ko’rilayotgan muammo bo’yicha kerak bo’lgan axborotlar tizimi shakllana boshlaydi. Barcha tadqiqot ishlarida bo’lgani kabi, oxirida barcha ilgari surilgan gipotezalar yoki ularning bir qismi o’z tasdig’ini topishi mumkin. Shunday qilib, ushbu uslub tahlilchiga etarli va birlamchi ma’lumotga ega bo’lmagan muammoni tadqiq qilishga ko’maklashadi. 2.Rad etish va “barpo etish” uslubi ayrim taxminlarni shakllantirishga va ularni qarama-qarshi bo’lganlarga almashtirishga, keyinchalik buning oqibatida mos kelmagan holatlarni tahlil qilishga asoslanadi. Misol tariqasida import qilinadigan pista yog’iga narxni shakllanishini ko’rib chiqamiz. Agar ushbu mahsulotning tannarxi ishlab chiqaruvchi davlatda 25% oshsa (xom ashyoning oshganligi sababli), eksport qiluvchi mamlaktda bojxona to’lovi esa 10% ko’tarilgan bo’lsa, u holda ichki iste’molchi bozorda pista yog’i narxi 35-40% oshadi. Ushbu mahsulotning ijtimoy ahamiyatligini inobatga olgan holda tahlilchilar ichki bozorda narxni pasaytirish maqsadida bojxona to’lovini (import stavkasini) nolgacha tushirish g’oyasini ilgari surishadi, bu esa ularning fikricha

narxlarning 10% gacha kamayishga olib kelishi kerak. Biroq, ichki bozordagi narxlarni shakllanish tendensiyasini ko’zatish tajribasi boshqa ehtimoliy holat yuz berishi to’g’risida dalolat bermoqda. Xususan, mahsulotga bo’lgan narxning shakllanib bo’lgan holatida bojxona to’lovini 10% kamayishi ularning narxlarni proporsional pasayishiga olib kelmaydi, ya’ni narxlar 4-6% ga pasayishi mumkin xolos. Ushbu misolda taxmin sifatida bojxona to’lovini 10% ga (ya’ni 0% gacha kamaytirish) pasaytirgandan keyin ichki bozorda narxlarning ehtimoliy proporsional kamayishi ilgari chiqmoqda, yuzaga kelgan nomutanosiblik bo’lib esa – narxlarni bor yo’g’i 4-6% pasayishi bo’lmoqda. 3.“Morfologik quti” uslubi – uslubning mohiyati takomillashtirilayotgan ob’ekt kurilmasidan (uning morfologiyasidan) kelib chiqadigan barcha mumkin bo’lgan variantlarni tadqiq qilishda. Shuning uchun u bir muncha g’alati bo’lgan “morfologik quti” uslubi nomini olgan. Uslubni tadbiq qilish uch bosqichda amalga oshiriladi: Birinchisi – ob’ektni muhim funksional bog’larga bo’lib tashlash. Ikkinchisi – barcha bog’larni mustaqil ravishda ko’rib chiqish va ular uchun barcha mumkin bo’lgan echimlarni tanlab olish. Uchinchisi – yakuniy jadvalni to’zish (morfologik quti). Har bir funksional bog’ uchun alohida grafa ajratilib, u erda uning barcha ehtimoliy echimlari sanab o’tiladi. Bu grafalar morfologik qutining o’qi hisoblanadi. Agar o’qlar uchta bo’lsa, u holda biz odatiy bo’lgan uch o’lchamli qutini olamiz. Unda tizim yaratishning barcha variantlari beriladi. Natijada variantlarni bir-biri bilan taqqoslab ichidan to’g’ri keladiganini tanlab olish qoladi. Bunda muammoni hal etish uslubi sifatida eksperimentning imkoniyatlarini va cheklanishlarini ko’rib chiqish maqsadli bo’ladi. Tabiiy fanlar sohasida olimlarning vazifasi tabiatni o’rganishda. Olimlar tomonidan bilim va kasbga oid uslublardan foydalanish orqali ushbu vazifani bajarish mumkin. Masalan, fizik o’zining kuzatish va o’lchash bo’yicha maxsus malakasini qo’llab, sabab va oqibat aloqalarini tadqiq qiladi. Faraz qilaylik, muayyan

vaziyatda sabab va oqibat o’rtasidagi munosabatni osonlik bilan aniqlab bo’lmaydi. Bunday holatda eksperimentator hodisaning ishlab turgan modeli tuzilmasini eksperiment qilishga keladi. Bunda uning o’zi kuzatuvchi rolini o’ynaydi. U eksperiment uchun zarur bo’lgan sharoitni bajaradi. Qayta ishlash moslamalaridan foydalanib, qayta ishlash sinxronligini qo’llovchi vositadan va natijalarni yozib borish uchun moslamadan foydalanib ayrim kirishlarni berishni ta’minlaydi. Natijani ko’rib chiqish vaqtida eksperimentator o’rganilayotgan jarayonda nima sodir bo’lganini aniqlaydi va o’zining jismoniy olamni tushunishi bilan bog’laydi. Eksperimentator o’z ishini salbiy yoki ijobiy chiqganligidan kelib chiqib qaytarishi mumkin. Dastavval, u eksperiment natijalarini taqdim qilish mumkinmi yoki yo’qmi, shuni aniqlashga harakat qiladi. Biroq eksperimentator natijada o’zoqlashishlarni va o’zgarishlarni ko’zatish uchun jarayonlarni va uslublarni o’zgartirishdan bir xil manfaatdor. Natijalarni ko’zatar ekan u olam va o’zining boshlang’ich natijalari to’g’risida ko’proq narsani bilib olishi mumkin. Oxir oqibat eksperimentator o’rganilayotgan predmetning yashirin mohiyatlariga ta’sir o’tkazish imkoni borligini bilishi mumkin. Biroq, shu vaqtgacha davlat boshqaruvi tizimi, eksperimentlar o’tkazish oddiy hol bo’lgan ilmiy olamdan farqli o’laroq, eksperimentlarni o’tkazishga hech qachon muhtojlik sezmagan. Birinchi eksperimentlar mehnat va texnik ma’lumotlarni qayta ishlash uchun hisoblash mashinalarini ishlatgan tashkilotlarda boshlangan. Hisoblash mashinalari eksperimentlarni samaradorligini yoki foydasini oshiruvchi ularni anglab etish tuzilmasini topishga imkonini yo’qligi ko’plab tashkilotlar uchun kattaroq qiyinchiliklar keltirib chiqaruvchi holat bo’lib qolgan. Eksperimentning qimmatliligi shubha ostiga olinishi mumkin bo’lgan sabab bu tuzilmalar ochiq tizimlar bo’lganligi. Tuzilmaning ochiqligi shundaki ushbu holatda faoliyat yuritish uchun tuzilmalar na foydali va na qimmatli bo’lgan har xil tasodifiy kirishlarni qabul qilishi va filtrdan o’tkazishi shart.

Tizimlari tasodifiy kirishdan nisbatan erkin va barcha nisbatan kamroq bo’lgan muqobillarni o’z ichiga oluvchi tizimlarga ega bo’lgan fiziklardan farqli o’laroq, zamonaviy rahbar olamda o’z majburiyatlarini bajaradi. U boshqa bo’ladi va har bir kunni murakkablashtiradi. Buning ustiga, mansabdor shaxslarning muammolari fiziklarning muammolaridan tubdan farq qiladi. Mansabdor shaxs mantiqiy bo’lmagan, ketmaketligi yo’q yoki erkin holatlar sifatida tavsiflovchi hodisalarga ham duch keladi. Shunga qaramasdan davlat boshqaruvi tizimi, muammoni hal qilish uchun fiziklarning ayrim usullarini qo’llagan holda ish yuritishni yaxshilashi mumkin. Har qanday katta ko’lamdagi muammoni ko’rib chiqayotgan har bir mansabdor shaxsda buyuk tabiiy sinovchilar bilan muayyan umumiylik mavjud. Masalan: 1. Deyarli barcha mansabdor shaxslar hodisalarni ko’zatish va axborotlar aniqligi bilan bog’liq muammolarga duch keladi. 2. Har bir mansabdor shaxs axborot mazmunini uni qanday tushuntirilishiga qarab anglab etadi. 3. Har qanday muammoning tahlili axborotning va uni olish usulining haqqoniyligini shubha ostiga olishi mumkin. 4. Agar axborotning aniqligi yoki haqqoniyligi so’rov ostiga olinsa, mansabdor shaxs ushbu axborot asosida olingan xulosaning haqqoniyligini aniq shubha ostiga oladi. 5. Mansabdor shaxslar ushbu vaziyatga xos bo’lgan munosabatlar sababi va oqibatini noto’g’ri tushunishi oqibatida yuzaga kelgan muammolar bilan vaqtivaqti bilan xolis tanisha oladi. Shunday qilib, davlat boshqaruvi sohasida muammolarni echishning umumiy ilmiy-yo’naltirilgan uslubiyatini qo’llashga imkon borligi aniqlandi. Masala shundaki, to’liq tuzilmalashtirilmagan ochiq olamda muammolarni echish mexanizmini takomillashtirishning imkoni borligini tadqiq qilishdir.

2. Tizimli tahlilda eksperimental usul. Hodisalarni formallashtirilgan tahlili eksperimentning klassik jarayonida mujassamlashgan. Hodisaning kirishi yoki natijalari ma’lumotlar deb atalishi mumkin. “Ma’lumot” atamasi jarayonga kiritiladigan yoki undan olinadigan kattalik, son yoki munosabat sifatida aniqlanadi. Ma’lumotlar sonli bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, dalillar, tamoyillar, tasdiqlar yoki boshqa materiallarga asoslanuvchi argumentlar ham ma’lumotlar sifatida ko’rilishi mumkin. Axborot ma’lumotlarni tahlilidan olingan bilim sifatida belgilanadi. Hodisalarni ko’zatish orqali olingan ma’lumotlar anglab etish orqali qayta tuzilishi mumkin. Faqat ular noto’g’ri talqin qilinmagan yoki fundamental tarzda o’zgartirilmagan holda taqdim qilinishi mumkin. Tadqiqotchi mavjud ma’lumotlardan voqelikning mohiyatini chiqaradi va uning yordamida noaniq bo’lgan holatni izohlaydi. U ma’lumotlar qo’yilgan shartlarni ta’minlay oladimi yoki yo’qmi, aynan shuni aniqlashga harakat qiladi. Shart-sharoit barcha kerak bo’lgan holatlarni (ular cheklash va izohlash orqali tizim tavsifini aniqlaydi) tashkillashtiradi. Eksperimentator ma’lumotlar va shart sharoitlar kombinatsiyasi, hodisalarni yaxlit yoki noaniqlikni aks etadigan bir qismini tushuntirish uchun etarli yoki etarli bo’lmaganligini aniqlashga harakat qilishi mumkin. Ushbu jarayon davomida u modellarni to’zishi, o’z eksperimentlarini qaytarishi, ko’proq ma’lumotlar to’plashi, ma’lumotlarning to’liq tanlovi ichida moslikni tekshirishi va noaniqliklarni qayta ko’rishi mumkin. Cheksiz takrorlanishlardan farqli o’laroq eksperimentator o’xshash, lekin o’xshash ma’lumotlari shubha uyg’otmaydigan hal qilingan muammoga yoki bo’lmasa o’xshash shart-sharoitga (ma’lum bo’lgan jarayonning majbo’rlovchi aloqalarini aniqlovchi) murojaat qilishi mumkin. Shunday qilib, bu erda muammoning dastlabki yondashuv nuqtasi belgilanadi: yangi muammoning echimi eski muammoning echimida bo’lishi mumkin. Echimni topish uchun eksperimentatorga zarur bo’lgan yagona kalit ma’lumotlarni o’rganib chiqishning

maxsus usuli bo’lishi mumkin. Yoki bo’lmasa, u echimni yangi muammoga ilova qilingan, yaxshi tanish bo’lgan, murakkab munosabatlar qatorida ko’rishi mumkin. Yangicha tushuncha bilan “qurollangan” eksperimentator yangi yondashuvni qo’llashi va ishni yangi yo’nalishga qo’yishi mumkin. Shunga qaramasdan uni ushbu holatda muvaffaqiyatsizlik kutishi mumkin. Qo’ldan kelgan barcha narsani qildim deb o’ylab eksperimentator muammoni o’ta katta hajmli deb hisoblashi oqibatida, bir usulda hal qilish mumkin emas degan to’xtamga kelishi mumkin. Shunda u muammoni tadqiqotga to’g’ri keladigan mayda qismlarga ajratadi. Bunda eksperimentator murakkab bo’lgan bir hodisa o’rniga sodda bo’lgan bir necha hodisalar bilan samarali ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U muammoni qismlarga bo’lib o’z muammosi to’g’risida ko’p narsani bilib olishi mumkin. Bunia esa ko’p bosqichli jarayonning oxirgi natijasi bo’lgan faqatgina ko’zatish yo’li bilan tushunib olish qiyin bo’lar edi. Echimni tadqiq qilishning ushbu bosqichida muammoning bir qismi o’z-o’zidan ma’lum bo’lib qolganda, uning boshqa qismlari o’z echimini topmagan bo’lib qolaveradi. Doim shunday bir ehtimol mavjud bo’ladiki, unda muammoning muayyan qismi so’nggi echimdan cheksiz chetlanib qolaveradi. Biroq eksperimentatorda boshqa muqobillar ham mavjud. U ma’lum bir vaqtga o’zini qiziqtirayotgan muammoni chetga surib qo’yib, o’ziga yaqin bo’lgan muammolarga (eksperimentatorga foydali natijalar keltirishi mumkin bo’lgan muammolarga) “hujum” qilishi mumkin. Tanish muammo bilan ishlash eksperimentatorni echimni to’liq ta’minlab beruvchi bevosita yoki bilvosita fikrlar bilan ta’minlashi mumkin. Biroq, bunda ham muvaffaqiyatsizlikka uchraganda, u noaniqlikni tizimli ravishda o’zgartirishi mumkin yoki bo’lmasa mos kelmaydigan natijalarning kelib chiqishiga sabab bo’layotgan shart-sharoitlarni almashtirishi mumkin. Eksperiment jarayonida noaniqliklarni, shart-sharoitlarni yoki har qanday boshqa qismlarni o’zgartirish ishlari nazorat ostida amalga oshirilishi kerak. Eksperimentator jarayonlarda yuz berayotgan o’zgarishlarni yozib borishni to’liq va aniq holda saqlashi hamda ularning eksperimental natijalarga ta’sirini hisobga olishi shart. Shuningdek, u o’zi tomonidan qo’shilgan yoki chiqarib tashlangan

jarayonlarni va buning oqibatida paydo bo’lgan yoki g’oyib bo’lgan hodisalarning elementlarini identifikatsiya qila bilish qobiliyatiga ega bo’lishi shart. Yuqorida izohlangan uslubning umumiy tuzilmasi “sinash va xato” uslubi nazorati asosida o’tkaziladigan holatga o’xshash. Bunda vositabo’lib metodik ravishdagi iterativ jarayon hisoblanadi. U eksperimental natijalarni ma’lum va noma’lumlar bilan taqqoslaydi. Eksperiment quyidagi cheklashlar asosida o’tkaziladi: eksperimentator maqsadlarning o’zgarmas holatini va eksperimentning majbo’rlov aloqalarini saqlab qolgan holda o’z muammosini tadqiq qiladi. Eksperimentator belgilangan jarayonlardan foydalanadi va uncha katta bo’lmagan erkinlikka ega bo’ladi. Bunday erkinlik eksperimentatorga o’zining eksperimental jarayon natijalarini faqat tizimli o’zgartirishga imkon beradi. 3. Tizimli tahlilda maqsadlarni va mezonlarni aniqlash usullari. Mezon vosita hisoblanadi. Uning yordamida muqobillik o’lchanadi yoki tanlanadi. Mezon TT bo’yicha mutaxassisni o’zi afzal deb bilgan holatning mantiqiyligini ko’rsatishga undaydi. Mezon muqobilning nisbiy erishishini boshqa choralar (vaqt, narx yoki samaradorlik) atamalarida namoyon qiladi. Mezon bu standart, uning yordamida tanlashning nisbatan foydaliligi to’g’risida bir to’xtamga kelish mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning bugungi holati ushbu sharoitga qarama-qarshi bo’lgan vazifani qo’yishi mumkin. Masalan, bozorni hammabop tovarlar bilan to’ldirishni ta’minlash uchun arzonroq narxda ko’proq mahsulot olish vazifasi qo’yilishi mumkin. Bu bir-biriga zid bo’lgan sharoitdir, chunki “ko’proq mahsulot” talab qilishda bozor tomonidan mahsulotni 100 foizli iste’mol qilinishi to’g’risida ma’lum darajada taklif mujassamlashgan. Bundan tashqari, mahsulotni katta hajmda ko’paytirish qo’shimcha zavodlarni, uskunalarni, ishchi kuchini va boshqa chiqimlarni talab qilishi mumkin. Bu esa o’z navbatida haqiqatdan ham narxning (doimiy va o’zgaruvchan) ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. Mahsulotning o’sishiga “bitta zavod doirasida eng ko’p o’sish” sifatida chegara belgilash mumkin.

Agar “arzonroq narxda” jumlasiga “to’g’ri keladigan sifat, mavjud uskuna va xodimlar bilan kelishilgan arzonroq narx” ma’nosi berilganda, unga erishishning imkoni bo’lar edi. Eng kam narx har bir buyumda inson-soat ko’rinishida ifodalanishi mumkin bo’lgan bir paytda muayyan ish vaqtiga nisbatan birliklarda ifoda etiladigan eng ko’p mahsulotni ishlab chiqarish maqsad sifatida belgilanishi mumkin. Bumisol mezon maqsad sifatida noto’g’ri ishlatilagan holatni ko’rsatadi. Maqsad ko’p majbo’rlovchi aloqalardan uni anglab etilgan bo’lishini talab qiladi. Mezonning asl maqsadi “maqsadni o’zgartirish” emas, balki afzallikni tekshirishdan iborat. Bunday tekshirishlar tizim konstruksiyasini yaratish va muammoni echish jarayoni uchun vosita hisoblanadi. Afzallikni ishlab chiqarishda qo’llanilishini ovozdan tez bo’lgan transport vositasi misolida tasvirlab tekshirish mumkin. Tasavvur qilaylik, rahbariyat quyidagi mezonni belgiladi: samolyotning o’lchami qanday bo’lishi bo’yicha qaror qabul qilish samolyot og’irligining yo’lovchilar soniga nisbatan solishtirganda kelib chiqadigan ko’rsatkichga asoslanadi. Tabiiyki, katta samolyot ko’p yo’lovchilarni tashiydi, “ko’p yo’lovchi” degani esa “katta daromadni” anglatadi. Bu mezonning birinchi kamchiligi uning to’liq bo’lmaganligida. Rahbariyat bu mezonni qo’llash natijasida qanday qarorga kelishini ko’rsatmagan; samolyot o’lchami uning og’irligiga, to’liq og’irligiga, sig’imiga, o’zunligiga va boshqa jihatlariga nisbatan aytilgan bo’lishi mumkin. Transport samolyotlarining konstruksiyasini yaratish bilan tanish bo’lgan injenerlar bitta mezonning o’zi kifoya emasligini ta’kidlashadi.Masalan, katta, og’ir samolyotlarni tahlil qilish imkoniyatini ta’minlash uchun bu mezonda har bir kilometr uchun qilingan harajatlar inobatga olinmaydi. Ushbu yagona mezon asosida konstruksiyasi yaratilgan samolyot og’irligi 500 tonna bo’lishi yoki 1000 yo’lovchi olishi mumkin edi. Qaysi nuqtada ixtirochi to’xtashi kerak? Ovozdan tez transport vositasining ko’rib chiqilishi talab qilinadigan boshqa tavsiflari ham mavjud: tezlik, miqdor va dvigatelning tortishish kuchi, xavfsizlik, tashqi qoplamani tanlash, samolyotning

konstruksiyasi, ishlab chiqarish va ishlab chiqish uchun zarur bo’lgan vaqt va boshq. Mezonlarni tanlash muammosini hal etishga imkon beradigan ikkita asosiy usul mavjud: • biri nchisi , katta murakkab muammo xuddi shunday keng mezonlar yordamida aniqlanishi kerakligini talab qiladi, ya’ni o’z mohiyatiga ko’ra murakkab tizim bo’lgan konseptual muammoni hal qilish va ko’rib chiqish uchun konseptual yondashuvlar zarur. Masalan, ishsizlar sonining oshishi muammosi. Bu erda muammoni demografik jarayonlarni nazorat qilish bilan hal qilish mumkin deb hisoblash unchalik to’g’ri emas. Chunki demografiya masalasining o’zi ishsizlik muammosidan ancha keng bo’lishi mumkin. Bundan kelib chiqib, demografik muammosining hal qilinganlik mezoni har doim ham ishsizlik muammosini hal qilish mezoni bo’lib xizmat qilmaydi. • bos hqa usul katta murakkab tizimni katta bo’lmagan guruhlarga bo’lib, har bir guruh uchun to’g’ri keladigan “tor” mezonlarni konstruksiyasini yaratishdan iborat. Masalan, oliy ta’lim tizimi. Mezonlarni ushbu tizim faoliyatini tashkillashtirish yo’nalishlari (moddiy-texnikaviy, kadrlar, huquqiy va boshq. yo’nalishlar) bo’yicha katta bo’lmagan guruhlarga bo’lib olamiz. Oliy ta’lim tizimi faoliyatini tashkillashtirishning yo’nalishlari bo’yicha alohida katta bo’lmagan guruhlarga ajratib olganimizdan keyin ularning har biri uchun tor doirada bo’lgan mezonlarni ishlab chiqamiz. Natijada, echim mezonining bu ko’rinishdagi shakli tizimning bitta alohida olingan yo’nalishi bo’yicha bo’lgan muammo hal qilinganligi to’g’risida fikr yuritishga asos bo’ladi. Har bir holatda muammolar u bilan taqqoslanayotgan tizimga qaraganda har bir baholanayotgan tavsifi bo’yicha yuqoriroq bo’lgan tizimni topish bilan hal etiladi. Ko’p holatlarda taqqoslash asosida, tavsif ketidan tavsif, har bir tizimning “kamchilik” va “afzallik” tomonlarini “taroziga” solib ko’rish kerak. Vaqt, narx

va samaradorlikni uch o’lchamli baholash qaysi tizimga xohish berilishi kerakligini aniqlashga yordam beradi. Samolyot vazni va yo’lovchilar soni bilan bog’liq misolda maqsad ovozdan tez samolyotga ta’sir ko’rsatuvchi har bir tavsifni baholash edi. Tizimlarni tahlil qilish bo’yicha mutaxassis uchish tavsiflarini ishlatish narxini va har xil jismoniy konstruksiyalarni ko’rib chiqish yo’li bilan ovozdan tez uchish maqsadi qay darajada erishilishi mumkinligini aniqlaydi. Har bir holatda samolyotning turli vazinlari va yo’lovchilar saloni konfiguratsiyasi uchun baholash diapazoni ishlab chiqilishi kerak. Ushbu asosda muayyan konstruksiya tanlanishi yoki tanlanmasligi mumkin. 4. Kompleks muammolarni o’rganish va hal qilishda tizimli tahlilning o’ziga xosligi. Kompleks muammolarni hal qilish uchun TTdan foydalanishning 3 afzalligi mavjud. Birinchidan , tizimli konsepsiya muammoning ham umumiy, ham maxsus sifatlarini belgilashga imkon beradi. Qaror qabul qiluvchi shaxs odatda muammoni hal qilishda tizim g’oyasini qo’llamaydi. Qoidaga ko’ra, ular aniq bir holat uchun muammoni alohida hal qilish jihatlarini topadi. Agar muammolar o’rtasidagi o’xshashlik faqat yuzaki bo’lganda, qaror qabul qiluvchi shaxs tekshirilgan qarorni qo’llashda erishishi mumkin bo’lgan muvaffaqiyat muayyan darajada chegaralangan bo’ladi. Tajribadan bilamizki, ko’plab yangi muammolar vaziyatlarning o’zgarganligiga qaramasdan eski echimlar yordamida hal qilinishi mumkin. Qaror qabul qiluvchi shaxs muammoni hal qilish jarayonida yangi muammoning eskisi bilan o’xshashlik darajasini baholashi kerak. Aynan baholash natijasi yangi yoki eski qaror qo’llanilishi kerakligini aniqlab beradi. Biroq o’rganilayotgan sharoitda o’xshashlikni aniqlash uchun bizning ixtiyorimizda kam vositalar bor. Ayrim hollarda muammolarni va echimlarni

solishtirish qiyin. Bu o’xshash muammolar vaqt jihatidan ajratilganligi yoki qaror qabul qilinadigan vaziyatlarga muhtojligi sababli amalga oshishi mumkin. Muammoni hal qilish ta’sir ko’rsatuvchi omillarni puxta ko’rib chiqishga juda ham bog’liq. Bu omillar har doim ham yaxlit muammo bilan bevosita bog’liq emas. Endi tizimli uslubiyatning qo’llanilishi foydasiga bo’lgan ikkinchi dalilni ko’rib chiqamiz. Tizimli tahlil qabul qilingan qaror oxiri nima bilan tugashini yoki oraliq natijani to’g’ri aniqlashga imkon beradi. Oxiri nima bilan tugashini aniqlovchi echim oraliq natijalarga va muqobillarga aloqasi bo’lmagan yakuniy natijalarni izohlaydi. Yakuniy natijani aniqlovchi echimning aksi – bu jarayonni va uning oraliq natijalarini aniqlovchi echim sifatida tavsiflanishi mumkin bo’lgan echimdir. Yakuniy natijani aniqlovchi muammoni hal qilishning foydali tomoni shundaki, ko’p holatlarda mas’ul rahbarlar vaziyat talablari bosimi ostida (“so’rovnomaga asosan”) son-sanoqsiz qarorlar qabul qilishi kerak. Jarayonni aniqlab beruvchi echimni ishlab chiqish ko’proq vaqtni talab qilganligi sababli, ularni faqat “so’rovnomalar asosidagi” echimlarni talab qilmaydigan muammolar uchun qo’llash tendensiyasi yuzaga keladi. Echimlar formal apparat yordamida o’rganishni talab etadi hamda yakuniy natijani aniqlovchi echimga nisbatan narxi qimmat va ko’p vaqtni talab qiladi. Ular shu tarzda ehtimoli katta bo’lgan va rahbar faqat to’liq asoslangan xulosani olgandan keyingina mablag’larni “tikishga” rozi bo’lgan katta ko’lamdagi, murakkab muammolar echimiga qilingan ilovalardan o’rin egallaydi. Tizim g’oyasini qo’llash foydasiga bo’lgan uchinchi fikr shundaki, tizimli yondashuv muammolarni echish uchun ularni tashkillashtirishga imkon yaratadigan ob’ektiv standartni yaratishga yordam beradi. Ob’ektiv standart – bu universal vositadir. U aniq qoidalarni yoki tamoyillarni o’z ichiga olgan belgilangan mezonlar atamasida munosabatlar qanday bo’lishi kerakligini aniqlashga imkon beradi. Ob’ektiv standart muammoning mazmuniga chuqur kirib borishga imkoniyat beradi va shu bilan mega tizim ko’rinishlarini umumlashtirishga ko’maklashadi.

Fizika nuqtai nazaridan, ob’ektiv standart har qanday joyda ma’noga ega bo’lishi va namoyish qila oladigan bo’lishi kerak. Hamda u vaqt sinovlariga va boshqa shaxslar tomonidan o’tkaziladigan ko’p karrali tekshirishlarga bardosh berishi kerak. Ob’ektiv standart uning asosida namoyish qilina olinadigan dalillarning borligi bilan foydalidir. Agar echimning xato ekanligini eksperimental tekshirish yo’li bilan isbotlab bo’lmasa, u holda har biriga tadqiqotchi, ma’lum darajada, ishonadigan haqiqatdan bo’lgan konstruksiya sifatidagi echimning shakllantirilishi oqlangan deb hisoblanadi. Ushbu haqiqatlar oxir oqibat qonunlar yoki aksiomalar deb nomalanishi mumkin. Ishbilarmonlik olamida, harbiylar yoki hukumat idoralari faoliyatida bu turdagi qonunlar kam yoki umuman yo’q. Agar bunday qonunlar mavjud bo’lsa ham ularni aniqlash qiyin. Agarda qonunga o’xshash holat aniqlansa, uning qo’llanilishi muayyan bo’lgan alohidagi soha bilan cheklangan (masalan, faqat ishlab chiqarish, ayrim geografik hudud yoki jarayon bilan cheklangan). Tizim g’oyasi alohida hodisalarni o’rganish uchun mo’ljallanmagan, balki ushbu vaziyat jarayonini va uning holatining muhitini keltirib chiqaruvchi to’liq komplekslar voqealar o’rganadi. Ob’ektiv tarzda o’rnatilgan qoidalar tizimi yig’indisi prizmasi orqali ko’rib chiqiladigan faoliyat tizim ko’rinishiga ega bo’ladi. Kompleks tavsifga ega bo’lgan vazifalarni o’rganuvchi TT bo’yicha mutaxassis faoliyat jarayonining ob’ektiv tuzilmasini ko’rishga muvofaq bo’ladi. Uning maqsadiga tizim tavsiflarini aniqlash va muayyan sifatlar bilan ularni solishtirib ko’rish kiradi. Bu tavsiflar tizimli parametrlar deb nomlanadi. Parametrlar bu mezonli tizimning (yoki komponentning) har bir sifatiga miqdoriy baho beradigan erkin holatdagi o’zgarmaslardir. Parametr sifati bu ushbu operatsion vaziyatda parametrga berilgan aniq o’lchamdir. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, muammoni echish uslubiyati quyidagilarga imkon berishi kerak:

1)muammoni echishning umumiy jarayonini funksional tashkillashtiruvchi tizimni belgilash; 2) muammoni echish uchun zarur bo’lgan tuzilmaga ega tizim parametrlarini aniqlash; 3)muammoni echish jarayonining muqobil “chiqishlarini” iteratsiya qilishga yordam beradigan tizim modelini va uning imkoniyatlarini izohlash. Tayanch iboralar: tizimlarning faoliyat yuritish qonunini aniqlash, tizim tuzilmasi variantlari, dekompozitsiya vazifalari, tizimni tahlil qilish, sintez qilish, amaliyot muammosi, variantni tanlash, kompleks muammolar, uslub, uslubning kuchsiz tomonlari.

Nazorat savollari 1. Uslub uslubiyatdan nima bilan farq qiladi? 2. “Maqsadlar daraxti” uslubining o’ziga xosligi nimada? 3. “Delfi” uslubining o’ziga xosligi nimada? 4. Ekspertlar bahosi uslublaridan qaysi birini bilasiz? 5. Morfologik uslublarining asosiy g’oyasi nimada? 6. Eksperimental uslub mohiyatini ochib bering. 7. Tizimli tahlilni murakkab muammolarni tahlil qilish uslubiyati sifatidagi o’ziga xos jihatlarini aytib bering.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Amaliy vazifalarni xal qilishda tizimli tahlildan foydalanish

Xizmatlar ko’rsatish faoliyatida tizimli tahlilni amalga oshirish metodlari

Xizmatlar xizmatlar bilan ishlash

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish

Tizimli tahlil metodologiyasi