Tizimning prinsiplari - Информатика и ИТ - Рефераты

Tizimning prinsiplari

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

299.6494140625 KB

Tizimning prinsiplari Reja: 1. Tizim asosiy belgisi va ko’rsatkichlari. 2. Tizimning klassifikatsiyasi. 3. Tizim shakli va tuzilishi. 4. Tizimning prinsiplari.

1.Tizimning asosiy belgisi va ko’rsatkichlari. Zamonaviy ilmiy-texnik faoliyatning bosh xususiyatlaridan biri tadqiqot va loyihalash ob’ektlariga tizimlar sifatida yondoshishdir. Bu narsa ayniqsa, boshqaruv ob’ektlarini tadqiq etish hamda avtomatik boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish jarayonida yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Tizimni o’zaro bog’langan va bir-biri bilan ta’sirlashuvchi elementlar majmui kabi ta’riflash mumkin. Tizimlarga misol sifatida alohida qism va detallardan tuzilgan texnik qurilma, xujayralar majmuasidan tashkil topgan tirik organizm, odamlar jamoasi, ishlab chikarish korxonasi, davlat va shunga o’xshashlarni ko’rsatish mumkin. Tizimning o’zaro bog’langan bir qator elementlaridan tuzilgan qismiga uning qism tizimlari (tizim osti) deb ataladi. Odatda tizim elementlari muayyan predmet sohasi ob’ektlari kabi aniqlanadi. Elementlarining tabiati bilan bog’liq ravishda fizik, mexaniq, ximik, biologik, iqtisodiy, kibernetik va boshqa tizimlarni farqlash mumkin. Tizimning asosiy belgisi (funksionallik, ierarxiyalik) uni tashkil etuvchi o’zaro bog’langan elementlari bo’lsa ko’rsatkichlariga tizim elementlarining mikdori, qanday bog’langanligi va boshqalar kirishi haqida ma’lumot berish. Tizim elementlari. Tizimni o’zaro bog’langan va bir-biri bilan ta’sirlashuvchi elementlar majmui kabi ta’riflash mumkin. Tizimlarga misol sifatida alohida qism va detallardan tuzilgan texnik qurilma, xujayralar majmuasidan tashkil topgan tirik organizm, odamlar jamoasi, ishlab chikarish korxonasi, davlat va shunga o’xshashlarni ko’rsatish mumkin. Tizimning o’zaro bog’langan bir qator elementlaridan tuzilgan qismiga uning qism tizimlari(tizim osti) deb ataladi. Odatda tizim elementlari muayyan predmet sohasi ob’ektlari kabi aniqlanadi. Elementlarining tabiati bilan bog’liq ravishda fizik, mexaniq, ximik, biologik, iqtisodiy, kibernetik va boshqa tizimlarni farqlash mumkin. Tizim elementi uning boshqa elementlariga ta’sir etishi va ularning holatlarini o’zgartirishi mumkin. Agar bir elementning boshqasiga ta’siridan iborat jarayonda ta’sir etuvchi element holati haqida ma’lumot berilsa, u holda

elementga axborotli ta’sir amalga oshirilgan bo’ladi va birinchi element ikkinchi elementga signal o’zatayapti deyiladi. Tizim elementlari tomonidan ishlab chiqiladigan signallar (ta’sirlar) tizimdan tashqariga o’zatilishi mumkin, bu holda ular tizimning chiquvchi signallari (ta’sirlari) deyiladi. O’z navbatida elementlarga tizim tashqarisidan signallar(ta’sirlar) kelishi ham mumkin, ular kiruvchi signallar (ta’sirlar) deyiladi. Tizimning kirishi – kiruvchi ta’sirlar qo’yiladigan yoki kiruvchi signallarni qabul qiladigan tizim elementlaridir. Tizimning chiqishi deb chiqish ta’sirlarini amalga oshiruvchi yoki boshqa tashqi tizimga signallar o’zatuvchi elementlarga aytiladi. 2. Tizimning klassifikatsiyasi. Tizimlarni turli mezonlar bo’yicha klassifikatsiya lashtirish mumkin. Eng umumiy ko’rinishda barcha tizimlar moddiy va mavhum (abstrakt) tizimlarga bo’linadi. Moddiy tizimlar – moddiy (ashyoviy) ob’ektlar majmuasidir: bular noorganiq (texnik, kimyoviy va shu kabilar), organiq (biologik), aralash turdagi ob’ektlar bo’ladi. Aralash turdagi ob’ektlardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: egrotexnik tizimlar («inson-mashina» tizimi); ijtimoiy tizimlar (odamlarning jamoadagi munosabatlari), ijtimoiy-iktisodiy tizimlar (insonlarning jamoadagi munosabatlari bilan ishlab chikarish jarayonining aloqasi). Mavhum tizimlar – inson tafakkurining mahsulidir. Ular bilim, nazariya va gipotezalardir. Murakkablik darajasiga ko’ra oddiy, murakkab va o’ta murakkab (yirik tizim) tizimlar farqlanadi. Oddiy tizimlarga oddiy strukturaga ega va oson matematik tavsiflanadigan tizimlar kiradi. Murakkab tizim – bir biri bilan chambarchas bog’langan holda umumiy maqsad uchun xizmat qiluvchi alohida tizim ostilari kompleksidir. Tizim parametrlarining o’zgarishi vaqtga bog’liq yoki bog’liq emasligiga qarab ular, mos ravishda, dinamik va statik tizimlar sifatida farqlanadi.

Tizim holatining o’zgarish xarakteriga qarab ular diskret va uzluksiz tizimlarga ajratiladi. Agar tizimning bir holatdan boshqasiga o’tishi qandaydir oraliq holatlardan o’tmasdan yuz bersa, u holda bu tizim diskret deyiladi. Agar tizim istalgan ikki holatning biridan ikkinchisiga o’tishida albatta, oraliq holat orqali o’tsa, u holda tizim uzluksiz deyiladi. Tizimlarni deterministik va ehtimoliy (stoxastik) tizimlarga ham ajratish mumkin. Deterministik tizimlar aniq topiladigan ko’rsatkichlarga ega, ehtimoliy tizimlar esa tasodifiy (ehtimolli) xarakterli ko’rsatkichlarga esa bo’ladi. Misollar: deterministik tizimlar: regulyatorli muzlatgich; sistema sexda dastgohlarning joylashtirilish tizimi, avtobus marshrutlari tizimi; fakultet darslari jadvali, EHM, televizor; yig’uv avtokonveyeri. Ehtimoliy tizimlar: korxona mahsulotini statistik nazorat etish tizimi, tashkilotlardagi moddiy - texnik ta’minot tizimi; aeroport atrofida samolyotlar harakatini boshqaruvchi tizim; energetik tizim boshqaruvi. Tizimni ifodalashda qo’llaniladigan matematik modelning berilishiga qarab ularni chiziqli va chiziqsiz tizimlar kabi sinflashtirish ham mumkin. Tizim va tashqi muhitning o’zaro ta’siri xarakteri bo’yicha yopiq va ochiq tizimlar farqlanadi. Tabiiy tizimlar. Inson –mashina tizimlari. Tizimni sinflanishi qilish bir necha omillarga bog’liq bo’lib, quyida biz siz bilan mana shu omillarga ko’ra tizim qanday tasniflanishini ko’rib o’tamiz. Har bir omilga alohida ahamiyat berib nazar solsangiz, qaysi tizimni o’rganayotganimiz va unga bog’liq bo’lgan omillarni darhol ajratishingiz mumkin. Demak, tizim: 1. Sun’iy 2. Tabiiy tizimga bo’linadi. Tabiiy tizim deb – tabiatan mavjud bo’lgan tizimlarga aytiladi. Sun’iy tizim deb - inson ishtirokida tashkil etilgan tizimga aytiladi. Sistemotexniklar asosan sun’iy tizimlarni tahlil qilish bilan ish lib boradilar. Sun’iy tizimni tahlil qilish tizimni tashkil etuvchi barcha komponentlarini tahlil

qilishdan boshlanadi, ya’ni tizim qanday komponentlardan tashkil topgan, uning ichki va tashqi aloqalari qaysilar, bu tizim qaysi maqsadga yo’naltirilgan, qaerda, qanday, nima uchun foydalaniladi. 3. Tizim shakli va tuzilishi. Tizimlar shakli va tuzilishi bo’yicha ham tasniflanadi va quyida bunga misollar keltiramiz. 1 - rasm .Tizim shakli va tuzilishi.

2-rasm. Tizimni murakkabligi bo’yicha klassifikatsiyalanishi. 3-rasm. Tizimning maqsad bo’yicha klassifikatsiyalanishi.

4 – rasm . Vaqt bo ’ yicha klassifikatsiyalanishi . Eng umumiy ko ’ rinishda barcha tizimlar moddiy va mavhum ( abstrakt ) tizimlarga bo ’ linadi . Moddiy tizimlar – moddiy ( ashyoviy ) ob ’ ektlar majmuasidir : bular noorganiq ( texnik , kimyoviy va shu kabilar ), organiq ( biologik ), aralash turdagi ob ’ ektlar bo ’ ladi . Aralash turdagi ob ’ ektlardan quyidagilarni ko ’ rsatish mumkin : agrotexnik tizimlar (« inson - mashina » tizimi ); ijtimoiy tizimlar ( odamlarning jamoadagi munosabatlari ), ijtimoiy - iktisodiy tizimlar ( insonlarning jamoadagi munosabatlari bilan ishlab chikarish jarayonining aloqasi ). Mavxum tizimlar – inson tafakkurining maxsulidir. Ular bilim, nazariya va gipotezalardir. Murakkablik darajasiga ko’ra oddiy, murakkab va o’ta murakkab(yirik tizim) tizimlar farqlanadi. Oddiy tizimlar ga oddiy strukturaga ega va oson matematik tavsiflanadigan tizimlar kiradi . Murakkab tizim – bir biri bilan chambarchas bog’langan holda umumiy maqsad uchun xizmat qiluvchi alohida tizim ostilari kompleksidir. Tizimni vaqt bo ’ yicha klassifikatsiyasi

Tizim parametrlarining o’zgarishi vaqtga bog’liq yoki bog’liq emasligiga qarab ular, mos ravishda , dinamik va statik t izimlar sifatida farqlanadi. Tizim holatining o’zgarish xarakteriga qarab ular diskret va uzluksiz tizimlarga ajratiladi. Agar tizimning bir holatdan boshqasiga o’tishi qandaydir oraliq holatlardan o’tmasdan yuz bersa, u holda bu tizim diskret deyiladi.Agar tizim istalgan ikki holatning biridan ikkinchisiga o’tishidaalbatta oraliq holat orqali o’tsa, u holda tizim uzluksiz deyiladi. Tizimlarni deterministik va ehtimoliy(stoxastik)tizimlarga ham ajratish mumkin. Deterministik tizimlar aniq topiladigan ko’rsatkichlarga ega, ehtimolli tizimlar esa tasodifiy (ehtimolli) xarakterli ko’rsatkichlarga esa bo’ladi. Misollar: deterministik tizimlar : regulyatorli mo’zlatgich; tizim sexda dastgohlarning joylashtirilish tizimi, avtobus marshrutlari tizimi; fakultet darslari jadvali, kompyuter, televizor; yig’uv avtokonveyeri. Ehtimolli tizimlar: korxona mahsulotini statistik nazorat etish tizimi, tashkilotlardagimaterial- texnik ta’minot tizimi; aeroport atrofida samolyotlar harakatini boshqaruvchi tizim; energetik tizim boshqaruvi. Tizimni ifodalashda qo’llaniladigan matematik modelning berilishiga qarab ularni chiziqli va chiziqsiz tizimlar kabi sinflashtirish ham mumkin. Tizim va tashqi muhitning o’zaro ta’siri xarakteri bo’yicha yopiq va ochiq tizimlar farqlanadi. Borliqda mavjud obektlarning barcha majmualarini (garchi har qanday majmua ham tizim bo’la olmasa ham, har qanday tizim o’zida shunday majmuni taqdim etadi) uchta katta sinfga ajratish mumkin: tartibsiz majmua, jonsiz tizim, tabiiy tizim. Tartibsiz majmua (unga misol bo’lib, ko’chada to’plangan odamlarning tasodifiy to’plami, toshlarning ulkanligi xizmat qilishi mumkin) ichki tashkilotlarning mavjud chegaralariga muxtojdir. Ularning tashkil etuvchilari bilan ular o’rtasidagi aloqalar tashqi, tasodifiy, ikkinchi darajali xususiyatni tashkil etadi.

Bunday bog’liqlikni hisobga olib yoki undan voz kechgan holda, integrativ xususiyatlarning mos ravishdagi majmuaviy yaxlitligining mavjud emasligi namoyon bo’ladi va uni tashkil etuvchilar bunga toqat qila olmaydilar. YAxlit holda majmuaviylik xususiyati qismlilik xususiyatining alohida ajratib olingan yig’indisiga mos keladi. Majmauviylikning boshqa ikkita sinfi – noorganik va tabiiy tizimlar e lementlar o’rtasidagi mavjud aloqalarni va yaxlit tizimda elementlarga alohida holda ta’sir ko’rsatmaydigan yangi xususiyatlarning paydo bo’lishini xarakterlaydi. Aloqalar, yaxlitlik va barqaror strukturaga bog’liqlilik – bular har qanday tizimning farqli belgilari hisoblanadi. Agar biz organiq va noorganiq tizimlarni sinflash va ularni farqlashda davom etadigan bo’lsak, ko’rsatilgan tizimlarning strukturaviy prinsiplarining taqsimlanishida (ularni tarkib topishi, tuzilishi va x.k) etarlicha qiyinchilikka duch kelamiz. Gap shundaki, tizimning organiq va noorganiq yaxlitligidagi asosiy farlanish ularga tegishli takomillashuv jarayonlarining o’ziga xosligida taqdim etiladi: ushbu tizimlarning strukturasi bu jarayonlarning natijasi bo’ladi va ularni tushuntirishga xizmat qiladi. Tizimning tuzilishi (strukturasi) – tizim elementlarining asosiy xossalarini belgilovchi barqaror o’zaro ichki aloqalar majmuasidir. 4.Tizimning tamoyillari Umumiy tizim nazariyasi rivojlanishida mantiq, to’plam nazariyasi, kibernetika va boshqa fanlar katta ahamiyat kasb etadi. Sohaga oid tizim nazariyasi har xil usullar yordamida tizim xususiyatlarini ochib beradi. Gap fan sohalariga tegishli ko’zatib boriladigan fizik, kimyoviy, biologik, iqtisodiy, ijtimoiy tizim nazariyalari ketmoqda. Maxsus tizim nazariyalari, ularning alohida tomonlari, aspektlari, kesimlari, bosqichlarida aks etishiga yunaltirilgan. Tizimlilik tamoyili dialektik falsafaning bir chegarasi bo’lib, dialektik usulni aniqlash va rivojlanish sifatida talqin qilinadi. “Ushbu fanni to’liq

egallash uchun, uni har taraflama o’rganish talab qilinadi. Bunga to’liq erishib bo’lmaydi, ammo har taraflama o’rganish xatolardan xolis etadi…” Tizimlilik tamoyili - funksiya elementlarini o’zaro aloqasi jamlanmasini taqdim qiladi, kutilayotgan natijaga erishishni oz muddat ichida, kam mehnat bilan moliyaviy va iqtisodiy sarf - harajatni, atrof -muhitga kam miqdorda zarar keltirishini ta’minlaydi, kompleksli obekt kabi yangi texnikaga yaqinlashishni ko’zlaydi. U ob’ekt tadqiqotini bir butun deb, boshqa tarafdan esa kattaroq tizimning qismi, qilinayotgan belgilangan munosabatdagi qolgan tizimlar o’rtasidagi joylashgan tahlil qilinayotgan o’bekt sifatida talqin qilinadi. Bu holatda, tizimlilik prinspi ob’ekt va predmetni har taraflama qamrab oladi. Tizimli tahlilning foydaliligi resurslarni yuqori samaradorlik bilan taqsimlashida, nostandart echimlarini aniqlovchi qobilyatga egaligida, maqsadni yuqori aniqlikda shakllantirishida, o’zaro aloqalarni ko’rsata olishida, muammolar mohiyatiga so’zsiz chuqur kirib borishidadir. Tizimli tahlilning chegaralanganligi sababi tahlilning to’laqonlik emasligidan qochib qutulolmasligi (anglanmaganlik tamoyili), samaradorlik bahosiga yaqinlashish istiqbolining aniq bashorat qilish usullarining yo’qligi tizimli tahlil jarayoni to’liq shakllanmagan bo’ladi, ammo tajribada tekshirilgan ayrim ko’p takrorlangan qonunlarni tavsiya qilish mumkin. Bizning oldimizda turgan ko’p xilli va o’sib boruvchi xajmga ega xo’jalik qurilishi topshiriqlari ularning o’zaro bog’liqligi va umumiy maqsadga yo’naltirilganlikni ta’minlashni talab qiladi. Lekin, mamlakatdagi alohida rayonlar o’rtasidagi, xalq xo’jaligi sohalaridagi, mamlakatdagi jamiyat sohalarining barcha yo’nalishlari orasidagi murakkab bog’liqlikni e’tiborga olmasdan buni amalga oshirib bo’lmaydi. Aniqrog’i, mutaxassis 40% axborot aralash sohalardan o’ziga kerakligini ajratib olish, alohida ajratilganlardan tanlab olishi kerak bo’ladi. Bugungi kunda tizimli yondashuv ilm-fanning barcha sohalarida qo’llanilmoqda, shunga qaramay, u har xil sohalarda har xil namoyon bo’lmoqda.

Demak, gap texnika fanlarida-tizimli texnika haqida, kibernetikada - boshqaruv tizimi haqida, biologiyada – biotizimlar va ularning tuzilmali darajalari haqida, sotsiologiyada – funksional-tuzilmali yondashuv imkoniyatlari haqida, tibbiyotda ko’p tarmoqli terapevtlar (tizimshunos- vrachlar) og’ir kasalliklar (kollagenozlar, Tizimili vaskulitlar va x.k)ni tizimli davolash haqida ketmoqda. Ierarxiya tamoyili (ierarxiya yunonchadan ilohiy hukumronlik-quyida joylashgan elementlarni tashkil etuvchi tarkibining itoat qilish tartibi va yuqorida joylashganlarning qat’iy belgilangan qadam bo’yicha xususiyatlari (ierarxik zinapoyalar) va quyi sathdan yuqori darajaga o’tish) murakkab ko’sathli tizimlardagi tuzilmali munosabatlar turidir, xarakterlanuvchilarning tartiblanganligi, vertikal bo’yicha alohida sathlllarning orasidagi o’zaro ta’sirini tashkillashtirilganligi. Ierarxik munosabatlar ko’plab tuzilmali xarakterga ega bo’lgan tizimlarda mavjud, shuningdek Funksional differensatsiyasi, ya’ni aniqlangan vazifalar aylanasini tadbiq qilish qobiliyatididir. Buning ustiga ko’plab yuqori sathlarda integratsiya, kelishishlik vazifalari amalga oshiriladi. Murakkab tizimlarning ierarxik tuzilishining zarurligi ularda boshqarish axborotlarning yirik massivlarini qayta ishlash va qo’llanilishi bilan bog’liqligiga asoslanadi, buning ustiga quyida joylashgan sathlarda qismli va konkret axborotlardan foydalaniladi, tizimning faqatgina alohida aspektlarini qamrab oluvchi Funksionalligi, bundan yuqori sathlarda umummlashtirilgan axborotlar ko’riladi, xarakterlaydigan shart barcha tizimning Funksionalligidir va tizimga taalluqli echimlar butun tizim uchun qaul qilinadi. Real tizimlarda ierarxik struktura hech qachon mutlaqo qat’iy bo’lmaydi, chunki ierarxiya quyi sathdagi avtonomiya bilan kichik yoki katta quyi sathda yotuvchi avtonomiya bilan mos keladi va boshqaruvda har bir sathga tegishli bo’lgan o’zini tashkillashtirish imkoniyati qo’llaniladi. Funksionallik tamoyili . Tizimlilik tamoyili - funksiya elementlarini o’zaro aloqasi jamlanmasini taqdim qiladi, kutilayotgan natijaga erishishni kam muddat ichida, kam mehnat

bilan moliyaviy va iqtisodiy sarf harajatni, atrof muhitga kam miqdorda zarar keltirishini ta’minlaydi, kompleksli obekt kabi yangi texnikaga yaqinlashishni ko’zlaydi. U ob’ekt tadqiqotini bir butun deb, boshqa tarafdan esa kattaroq tizimning qismi, qilinayotgan belgilangan munosabatdagi qolgan tizimlar o’rtasidagi joylashgan tahlil qilinayotgan o’bekt sifatida talqin qilinadi. Bu holatda, tizimlilik prinspi ob’ekt va predmetni har taraflalama qamrab oladi. Rivojlanish tamoyili. SHakllantirish tamoyili (formal-shaklga tegishli bo’lgan tub ma’noda qarama-qarshilik, ya’ni ahamiyatsiz) miqdoriy va kompleks xarakteristikalarni olishga yo’naltirilgan. Nomarkazlashtirish prinsipi. Noaniqlik tamoyili. Umumiy tamoyili. Deduktiv izchillik tamoyili. Integrativ ko’rib chiqish tamoyili. Integratsiya tamoyili (integratsiya – lotincha so’zdan olingan bo’lib, butunlik, qandaydir qismlarning yoki hususiyatlarning bir butunga birlashtirilishi, qayta tiklanishi) integrativ xususiyatlarni va qonuniyatlarni tadqiq qilishga yo’naltirilgan. Intatgrativ hususiyatlar elementlarning butunlikka birlashtirish natijasida yuzaga keladi, vazifalarning muhitda va vaqt bo’yicha joylashuvi! Sinergetik samarasi –harakatlarning birlashtirish samarasi. Masalan, rotorkonveerli liniyalarda transport va qayta ishlovchi vazifalar. Tayanch iboralar: tizim, element, dekompozitsiya, sintez, tahlil, ierarxik strukturasi, noierarxik strukturasi, bosqich. Ob’ekt tizim elementlari. Muhim elementlar. Nomuhim elementlar. Tashqi omillar. Ichki omillar. Tizimdan chiquvchi elementlar. Tizim qabul qiluvchi elementlar. Tizim ob’ektni belgilovchi kriteriyalar. Tizim osti elementlar .

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Faylli tizimning turlari. Faylli tizimning turlarini tasnifi

Kompyuter sinflari, ishlash prinsiplari

Tizimli tahlil asoslarining predmeti va tushunchasi

Axborot xavfsizligi insidentlariga javob qaytarishning hayot davri protsedurasi

Axborot-kutubxona muassasalarid axborot va ular bilan ishlash