Texnik vositalar tasnifi va rivojlanib borish tendentsiyalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Texnik vositalar tasnifi va rivojlanib borish tendentsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

746.7177734375 KB

Texnik vositalar tasnifi va rivojlanib borish tendentsiyalari Reja: 1. Hisoblash texnikasi vositalarini rivojlanish bosqichlari 2. Ochiq arxitektura printsipi 3. Kompyuterning turlari va uni klassifikatsiyalash 4. Komp’yuterlar klassifikatsiyasi usullari 5. Personal komp’yuter arxitekturasi

Hisoblash texnikasi vositalarini rivojlanish bosqichlari Dunyodagi eng buyuk kashfiyotlarning ko`p qismi XX asrga to`g`ri kelsada, ulardan eng noyoblari komp`yuter va Internet ekanligiga sir emas. CHunki, insoniyat bilimi, tafakkuri natijasi o`laroq yaratilgan komp`yuter, «Hisoblash qurilmasi» beqiyos imkoniyatlari bilan kishini hayratlantiradi. Endilikda komp`yuter nafaqat hisoblash qurilmasi, balki u televizor, video, telefon, masofada o`qitish vositasi, elektron pochta, elektron kutubxona, virtual aloqa bog`lash vositasi va hokazolarni o`z ichiga oladi. Bu esa butun olam ahlini uzoq manzilini yaqin qilish, muloqot, savdo, sayohat, madaniyat, fan-texnika yangiliklari bilan ma`lumot almashishni yo`lga qo`yadi. Ingliz yoki rus tilini bilganlar uchun Internet orqali katta firmalarga, korporatsiya, kutubxona, muzeylarga kirib borish hech gap bo`lmay qoldi. Kino olami, sport to`g`risida turli axborot vositalari yoritayotgan xabarlarni kunda o`qib borish mumkin. Xuddi mamlakatlar o`rtasidagi chegaralar yo`qday. CHindan ham komp`yuterning paydo bo`lishi, hisoblash texnikasi tarixida katta rivojlanish bosqichi bo`ldi. Uning tarixiga nazar tashlasak, amalda tatbiq qilingan birinchi analitik- hisoblash mashinasi G. Xollerit tomonidan yaratilgan bo`lib, 1890 yili Amerikadagi aholi sonini ruyxatga olishda foydalanilgan. G. Xollerit (1860-1929) Buffalo shahrida nemis emigrantlari oilasida tug`ildi. U Kolumbiya universitetini bitirib aholini ro`yxatga olish korxonasiga ishga kiradi. SHu korxonada yuqori mansabdor, bo`lg`usi qaynotasining tabulyatsiya ishini perfokarta yordamida bajarish qulay, degan maslahati bilan o`n yillar davomida shunday tizimni yaratish ustida ishladi. Natijada statistik tabulyator analitikmashinasini yaratadi. Unda, axborotni kiritish uchun perfokartalar ishlatilib, qolgan qurilmalar oddiy perforator (perfokartaga simvollarni joylash uchun ishlatiladigan qurilma), murakkab perforator, saralash mashinasi va tabulyatordan iborat edi.

Keyinchalik, u 1996yilda bu mashinalarni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha firma ochadi. So`ngra, turdosh bir nechta firmalar bilan birlashib, Computer Tabulating Recording Co kompaniyasini tashkil etadi, biroq mazkur kompaniyani u 1911yilda sotib yuboradi. Keyinchalik, 1924 yil 14 fevralidan kompaniya nomini International Business Machines Corp. Korporatsiyasiga (qisqacha IBM deb yuritiladi) o`zgartiriladi. SHu bois ba`zi adabiyotlarda G. Xollerit IBM korporatsiyasini asoschisi sifatida tilga olinadi. XX asrning 30-yillarida hozirgi zamon komp`yuterlarining ilk loyihalari yaratilgan edi. Amerikalik bolgar millatiga mansub olim D. Atanasov (1903yil 3 oktyabrida tug`ilgan) birinchi elektron hisoblash mashinasining muallifi hisoblanadi. Atanasov 1937yilda, so`ngra 1939 yilda zamonaviy hisoblash mashinasi kontseptsiyasining tugallangan variantini e`lon qildi. Unga ko`ra:  komp`yuter o`z elektr quvvati va elektronika yutuqlariga asoslangan bo`ladi;  shu vaqtgacha yaratilgan qurilmalardan farqli ravishda u o`nlik emas, ikkilik sanoq tizimiga bog`liq bo`ladi;  xotiralovchi qurilma sifatida kondensatorlar xizmat qiladi;  hisoblash matematik amallar bilan emas, balki mantiqiy amallar yordamida bajariladi. Atanasov 1939yilda o`z assistenti K. E. Berri bilan elektron xotira, qo`shish va ayirishni bajaradigan elektron tuzilmadan, shuningdek qator mexanik tarkibiy qismlardan tuzilgan EHMni yaratdilar. Bu mashina universal emas, kamchiligi, unga mo`ljallangan programmani xotiraga kiritish imkoniyati yo`q edi. Lekin uning qo`llanish sohasi arifmometrning qo`llanilish sohasidan ancha ustun edi. Bu mashinani ular ABC (Atanasoff Berry Computer) deb nomlashadi (1rasm). Biroq akademik muhitning bu mashinaga qiziqishi kamligi va moddiy rag`batlantirish nochorligi tufayli bu ishni to`xtatadilar. Urush vaqtidagi pala-partishliklar chog`ida Atanasovning o`z ixtirosini patentlash harakatlari zoe ketadi.

1-rasm. ABC (Atanasoff Berry Computer) mashinasi. Boshqalar esa, olimlar D. Mouchli va D. Ekkort boshchiligida, Garvard universitetida, yangi elektron hisoblash mashinasini yasashga kirishadi. Bu mashina aslida artilleriya boshqarmasining buyurtmasi bilan ballistik jadvallarni hisoblash uchun yaratilgan. Mashinani yaratish 1945 yilning oxirida yakunlanib, ENIAC (inglizcha to`la nomining birinchi harflari bilan olingan bo`lib, o`zbek tilida "Elektron sonli integrator va hisoblagich" tushunchasini beradi) nomini oldi. U juda ham katta hajmga ega bo`lib, 18 ming elektron lampa va 15 ming reledan iborat edi. Bundan tashqari, uning ishlashi uchun 150 kVt (ya`ni unchalik katta bo`lmagan zavodning ishlashi uchun kerak bo`lgan quvvat) elektr energiyasi sarf qilinar edi. Elektron lampalardan tashkil topganligi tufayli oddiy arifmetik amallarni bajarish tezligi nisbatan katta bo`lib, qo`shish 0,0002 sekundni, ko`paytirish 0,0028 sekundni tashkil etar edi. Uning tezligi "Mark1"dan kura (quyida berilgan) 10ming marta tez bo`lsada, amallar boshqaruvi to`liq ishlab chiqilmagani bois boshqaruv programmasi simlarni mexanik uyalarga(xuddi avvalgi davrida kommutatorlar telefon simlarini ulab aloqa tiklagandek) kiritib bog`lanish bilan amalga oshirilgan edi. Bunday bog`lanishlarga soatlab, gohida kunlab vaqt kerak bo`lgan. Bu komp`yuterni yaratish chog`ida olimlar Atanasovdan AVS mashinasining tuzilish xujjatlarini olib bajarishdi. 1947yilda mazkur mualliflar komp`yuterni patentlab olishdi.

Ko`p yillar o`tib, hisoblash texnikasi shiddat bilan rivojlanayotgan yillar etib keldi. Atanasov butun dunyoga bu komp`yuter muallifi o`zi ekanligini isbotlashni boshladi. SHunda, 1971yilda sud bu da`voni ko`rib chiqadi. Javobgar Honoywell firmasi patent egasi edi. 1973yilda sud Atanasov foydasiga da`voni hal qildi. Haqiqat qaror topdi. 1940 yillarda mexanik relelar asosida Bebbidj tajribasini birinchi bor nemis olimi K. TSuze takrorlab, kichik komp`yuter yaratgan, biroq urush tufayli e`lon qila olmagan. 1943yilda esa, AQSHda G. Eyken tomonidan arifmometrdan 100 barobar tez ishlaydigan ancha quvvatli "Mark-1" komp`yuteri yig`ilgan. U harbiy hisobkitoblarda asqotgan. Biroq elektromexanik rele juda sekin va keraklicha ishonchli ishlamasdi. 1947 yili rele bilan ishlaydigan "Mark-2" hisoblash mashinasi ixtiro etildi. Bu mashinada birinchi marta ikkilik sanoq sistemasi ishlatildi. Uning tarkibi asosan elektromexanik relelardan (13 ming dona) tashkil topgan bo`lib, sonlarni xotirada saqlash, ular ustida arifmetik amallarni» bajarish va boshqarish imkoniyatiga ega edi. Mashina qo`shish va ayirish amallarini bajarish uchun taxminan 0,125 sekund, ko`paytirish amalini bajarish uchun esa taxminan 0,25 sekund vaqt sarflardi. Bunday tuzilishga ega bo`lgan eng mukammal mashina "RVM-1" bo`lib, 1956 yili muhandis N. I. Bessonov boshchiligida yaratildi. Lekin bu mashinaning kamchiligi xotirasining kamligi va tezligining sekinligidan iborat edi. 1945 yilda mashhur matematik Djon fon Neyman komp`yuter yaratish uchun hamkorlikka chaqiriladi. Va shunda u, komp`yuter tuzilishining umumiy printsiplarini qanday bo`lishini e`lon qiladi. Mazkur printsip asosida komp`yuter quyidagi qurilmalardan iborat bo`lishi lozim edi(2-rasm): - arifmetik - logik qurilma, arifmetik-logik amallarni bajaradi; - boshqaruv qurilmasi, programmani bajarish jarayonini tashkil etadi; - xotiralovchi qurilma yoki xotira - programma va ma`lumotlarni saqlaydi; - tashqi qurilma - ma`lumotlarni kiritadi va chiqaradi. Mazkur qurilmalar orasidagi aloqa - bog`liqlik quyidagicha:

2.-rasm. Fon Neymanning komp`yuter tuzilishi YAkka chiziq – bu boshqaruvni, juft chiziqlar - ma`lumotli bog`lanishlarni bildiradi. Ta`kidlash zarurki, o`sha zamonlarda to so`nggi paytlargacha yaratilayotgan komp`yuterlarning aksariyat qismi hamon fon Neyman printsipi asosida yaratilib kelinadi. SHunday qilib, 1949 yilda fon Neyman printsipiga moslangan birinchi komp`yuterni ingliz olimi Moris Uilki yaratdi va aytish mumkinki, hozirgi zamon komp`yuterlarining davri boshlandi. Komp`yuterlarning rivojlanishida uning element bazasi o`zgarishi lozim edi. CHunki 40-50 yillarda yaratilgan komp`yuterlar tarkibini elektron lampalar tashkil etardi. SHu sabab bu komp`yuterlar ulkan, katta bo`lib, joylashtirish uchun katta hajmdagi zallar kerak bo`lardi. Misol uchun, 1953yilda yaratilgan BESM-1 komp`yuterida 4000dona lampa ishlatilgan, 3x5 metr hajmdagi maydonda joylashgan, tezligi sekundiga 7000-8000 amal bo`lgan, xolos, xotira qismi atigi 4096 bayt ma`lumotni egallardi (Pentium turidagi xozirgi zamon komp`yuterida operativ xotira – Gegabaytda o`lchanadi, solishtirib ko`ring). Dunyo doim rivojlanishda. 1948 yilda tranzistorlar paydo bo`lgach, tranzistorlarni elektron lampalar o`rniga ishlatilishi mumkinligi aniqlandi va mos ravishda komp`yuterlar qurilmalarida ham foylanila boshlandi. Natijada, Amerikada 1965 yilda PDP-8 nomli tranzistorlar negizida birinchi mini- komp`yuter, sungra PDP-11 yaratildi. Agar 40-50 yillarda yaratilgan komp`yuterlar million dollar atrofida tursa, PDP8 atigi 20ming dollar baholandi. Tashqi qurilma ruv Boshqa qurilm asi Arifmetik, logik qurilma Operat iv xotir a

Bunday mashinalarni (o`xshashlari) SM-3, SM-4, SM-1420 turi bilan Respublikamizniing ko`p hisoblash markazlarida hali ham uchraydi. 1959 yilda Intel firmasining ta`sischisi Robert Noys kremniyning kichkina plastinasida tranzistorlarni bog`lash usulini ixtiro qilib, integral sxemalar yoki chiplar asrini boshlab berdi. SHunday chiplarga asoslanib, keyin yaratilgan komp`yuterlar, shartli ravishda, uchinchi bosqich komp`yuterlari deb atala boshladi. Integral sxemalarga asoslangan birinchi komp`yuter 1968 yilda Burroughs firmasi tomonidan yana AQSHda yaratildi. Respublikamizning ko`pgina statistik organlarda, mavjud ES-1055,1060 tur oilasiga mansub komp`yuterlar uchinchi bosqich komp`yuterlariga misol bo`ladi. O`z navbatida mikroprotsessorlar yaratilishi va ular taraqqiyoti, rivojlanishni tarixini ko`rib chiqishga fursat etdi. 1970yilda Marshian Edvard Xoffi (Intel firmasidan) integral sxema yaratdi. U funktsiyalari bo`yicha katta EHMning markaziy protsessoriga ayniy edi. SHunday qilib 1971yilda sotuvga chiqarilgan birinchi mikroprotsessor paydo bo`ldi. U Intel4004 mikroprotsessori deb ataldi. Mazkur mikroprotsessor ENIAC gigant mashinasidan ishchan va tezkor edi. Avvaliga Intel-4004 (4razryadli) mikroprotsessori, so`ngra 1974 yildagi Intel-8080 mikroprotsessori yaratildi, u hozirgi kunda xam personal komp`yuter industriyasini standarti hisoblanadi. Mikroprotsessorlar avvaliga maxsus qurilmalarda, misol uchun kalkulyatorlarda ishlatila boshladi. So`ngra esa komp`yuterlar tarkibiga kiritildi va 1975yilda tijoratga mo`ljallangan birinchi "Al`tair-8800" personal komp`yuteri yaratildi. Uning bahosi atigi 500dollarni tashkil etardi. To`g`ri, bu komp`yuterlarda klaviatura va ekran yo`q bo`lsada, xaridorlar bir necha ming komplektni bir necha oylarda sotib oldilar. Microsoft firmasining tashkil etgan Pol Allen va Bill Geyts "Al`tair" uchun Basic tili interpretatorini yaratganlaridan so`ng esa, bu komp`yuterlarda ham programma yozish, muloqot qilish qulay va osonligini ko`rgan iste`molchilar o`rtasida personal komp`yuterlar mashhur bo`la bordi.

Personal komp`yuterlar komplektiga monitor va klaviatura qo`shilgach, ularga bo`lgan talab kundan kunga oshdi. Boshqa firmalar ham komp`yuter chiqara boshladi. Natijada avvaliga o`n minglab, so`ngra esa yiliga yuz minglab komp`yuterlar sotila boshladi. SHu o`rinda respublikamiz maktablarida hali ham mavjud bo`lgan "Pravets" turidagi sodda komp`yuterlar 8-bitli personal komp`yuterlar turi ekanini aytish mumkin. Faqat katta va ulkan EHMlar ishlab chiqarish bilan mashg`ul bo`lgan IBM firmasi personal komp`yuterlar bozoridagi chaqqon savdo va qiziqishga keyinroq e`tibor berdi. 1981yildan boshlab, IBM firmasi ham personal komp`yuter ishlab chiqarishni yo`lga qo`ydi. IBM firmasi Intel-8088 nomli 16razryadli mikroprotsessor bazasida IBM PC (Ay-BI-EM Pi-Si deb o`qiladi) personal komp`yuter yaratdi. Bu komp`yuterning programma ta`minotini yaratish u vaqtda katta bo`lmagan Microsoft firmasiga topshirilgan edi. Natijada bir-ikki yilda IBM PC boshqa firmalar personal komp`yuterlarini siqib chiqardi (3-rasm). Ochiq arxitektura printsipi IBM PC komp`yuteri 80-yillarda paydo bo`lishi bilan mashxur bo`lib, IBM PC firmasi, boshqa firmalardan farqli o`laroq o`z komp`yuterining konstruktsiyasi, loyihalarini patent himoyasiga olmadi, mantiqqa teskari ish yuritib komp`yuter bo`laklarini alohida sozlash, yig`ish usullarini maxfiy saqlamay hammaga oshkor etdi. Mazkur ma`lumotlar barcha istagan, so`raganlarga berildi. Ochiq arxitektura printsipi deb ataluvchi bu yo`l IBM firmasiga faqat foyda keltirdi. CHunki dunyodagi yuzlab, minglab firmalar IBM PC turidagi komp`yuter qurilmalarini yaratish uchun raqobat qila boshladi va bu musobaqa natijasi iste`molchilarga foydali bo`ldi, qismlar,

3- rasm. IBM PC komp`yuterning ko`rinishi qurilmalar qiymatlar arzonlashdi. Boshqa firmalar yangi komp`yuterlar yaratish loyihasi uchun ilmiy izlanish, ishlariga mablag` ajratmay, IBM PCga mos turdagi komp`yuterlar ishlab chiqara bordi, hattoki ba`zilari yangi texnik yangiliklarni tezroq kiritdi. Ko`p iste`molchilar bu komp`yuterlarni qo`shimcha qurilmalar bilan to`ldirdilar. Natija kutilganidan ham ziyoda bo`ldi. Hamma IBM PC komp`yuteri to`g`risida qayg`uradigan, barcha o`z hissasini qo`shib, uni texnik holatini yaxshilaydigan bo`ldi, komp`yuter qismlari arzonlashdi, o`zi esa dunyoda shuhrat qozondi, ommaviylikka erishdi. Komp’yuter bozorining hozirgi holati Dunyoda yiliga o`n milliondan ortiq IBM PC turidagi komp`yuter ishlab chiqariladi, ular umumiy komp`yuter bozorining 90%dan ko`prog`ini tashkil etadi. IBM PC komp`yuterlari va uning qurilmalarini ishlab chiqarish bilan minglab firmalar - yuzlab gigant korporatsiyalar, shu jumladan, Intel, Toshiba, Fujitsu, Siemens, Dell, Hitachi, Hewlett-Packard, Philips, Samsung va boshqalar mashg`ul.

personal komp`yuter quvvatiga teng yoki undan ham yuqori kuchga va imkoniyatga ega kichik EHMlar, personal komp`yuterlar. O`zining taraqiyot darajasi, elementlar bazasi, xotirasi va tezligiga qarab EHMlar asosan besh avlodga bo`linadi. Hozirgi vaqtda hisoblash texnikasining asosini to`rtinchi avlod mashinalari tashkil etadi. Birinchi avlod (1946—1955 yillar) EHMlarida elektron sxemalarning barcha zlementlari alohida detallar ko`rinishida tayyorlanar edi. Ular ichida eng muhimlari hozirgi paytda eski radio va televizorlarda uchratish mumkin bo`lgan vakuumli elektron lampalar edi. Bunday lampalarning bir nechtasi metall panel — shassi ustiga o`rnatilar, o`z navbatida shassi esa EHM korpusi ichiga joylashtirilardi. Ushbu shassining o`ziga sxemaning boshqa elementlari (rezistorlar, kondensatorlar va h.z.) ham mustahkamlab qo`yilar edi. EHMning o`zi esa elektron lampali shassilar bilan to`ldirilib tashlangan ko`p sondagi metall shkaflardan iborat ko`rinishga ega bo`lgan. Birinchi avlod mashinalari katta zallarni egallagan holda, yuzlab tonna og`irlikka ega bo`lib, yuzlab kVt elektr energiyasini sarflar va ularning tezligi sekundiga 10-20 ming arifmetik amalgacha edi. Bunday EHMlar jumlasiga MESM, BESM, Strela, Ural, Minsk-1 kabi va boshqalar. Ikkinchi avlod (1955—1965 yillar o`rtalari) EHM tranzistorlarining ixtiro qilinishi tufayli paydo bo`ldi. Tranzistorlar o`lchamlarining radiolampalarga nisbatan ancha kichikligi EHM bloklarini bosma platalar deb ataluvchi ko`rinishda tayyorlash imkonini berdi. Bunday platalarning bir tomoniga tranzistorlar va boshqa elementlar joylashtirilib, qalaylangan ikkinchi tomoni sirtida sxema elementlarini bog`lovchi yupqa ko`rinishdagi metall o`tkazgichlar joylashgan plastmassa plastinka bor edi. Tranzistorlar va bosma platalardan foydalanish radiolampalarga nisbatan kamrok joy egallab, kamroq energiya sarflar va ishonchliroq ishlar edi. Bu hol EHMni ixchamroq, arzonroq va tejamliroq qiilishga imkon beradi. Ularning tezligi sekundiga 10 mingdan 100 ming arifmetik amalgacha bo`lib, bunday EHMlarga hozir ishlab chiqarilmayotgan, lekin

foydalanib kelinayotgan SA501 modeli (AQSH, 1959), Stretch (Angliya), "Minsk- 2", BESM-6 va h. k. kiradi. Uchinchi avlod (1960 yillarning o`rtasi va 1970 yillar) EHMlarining asosini integral sxemalar tashkil qiladi (bunday sxemalar birinchi marta AQSHdagi Kaliforniya shtatidagi Santa-Klara shahrida yaratilgan). Fizika va kimyo sohasidagi tadqiqotlar sxemalarni kremniyning sof kristallidan yasalgan plastinkaning kichik qismida, bu qismga turli moddalarning kerakli aralashmasining yupqa qatlamini surtib qo`ygan holda tuzish mumkinligini ko`rsatdi. Elementlarni birdaniga plastinkaning ko`pgina qismlarida ham tashkil qilish mumkin. Kremniy kristallari ustiga surtilgan ko`p qatlamli moddalar ko`rinishidagi bunday sxema integral sxema nomini olgan. Bitta kristalli dastlabki integral sxemalarda yuzga yaqin elementlar joylashgan edi. Integral sxemalarning ixtiro qilinishi EHMning elementlar bazasining keyingi rivoji uchun keng istiqbollar ochib berdi, bu imkoniyatlardan hozircha to`la foydalanib bo`lingani yo`q. Elektron sxemalarning ishonchlilik darajasi, ular baholarining arzonlanishi, o`lchamlarning ixchamligi ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga keng imkoniyat yaratdi. Bu avlod EHMlaridagi bir kristallda mingdan ortiq elementlarni saqlovchi integral sxemalar qo`llanilgan. Ularning tezligi 100 mingdan to 1 mln. arifmetik amalgacha bo`lib, bunday EHMlarga "IBM-360" (AQSH, 1965) va ES oilasiga mansub bo`lgan ES-1022, ES-1035, ES-1060 va boshqalar kiradi. To`rtinchi avlod (1970—1980 yillar) EHMlarida bir kremniy kristallida o`n minglab o`tkazgich elementlar bo`lgan katta integral sxemalar (BIS — Bol`shaya integral`naya sxema) qo`llaniladi. Bir kremniy kristallida butunlay joylashadigan EHM protsessorining yaratilishi XX asrning ajoyib yutug`i bo`ldi. Bunday bir kristalli protsessorlar mikroprotsessorlar degan nomni oldi. Natijada bitta platada EHM barcha qurilmalari elektron sxemalarini joylashtirish mumkin bo`lib, o`ttiz yil ilgari katta zalni egallagan EHMning o`zi esa hajmi va narxi bo`yicha foydalanuvchining ish joyida yakka tartibda qo`llashga imkon yaratib berdi.

Natijada shaxsiy EHMlar, cho`ntak va stol mikro kal`kulyatorlari paydo bo`ldi. Hozirgi paytda ishlash tezligi, xotira sig`imi va boshqa xususiyatlari buyicha eng yuqori bo`lgan "Super EHM" mashinalari tayyorlash imkoniyati paydo bo`ldi. Bunday EHMlar eng zamonaviy elementlar bazasida tayyorlanib, juda qimmat narxli, lekin bu mashinalar fan va texnikaning turli sohalarida tengi yo`qdir. Ularning tezligi sekundiga 100 mingdan to bir necha million arifmetik amalga ega, ular jumlasiga hozirgi paytda ishlab chiqarishda keng qo`llanilayotgan Macintosh, Pentium va boshqalar kiradi. Beshinchi avlod komp`yuterlari optik elementlar asosida yaratilgan bo`lib, ular kelajak mahsuli hisoblanadi. Bunda elektr toki lazer nurlari bilan almashtiriladi. Natijada komp`yuterning tuzilishi ham tubdan o`zgaradi. Uning asosiy xususiyatlaridan biri faqat sonli hisoblash emas (buni hozirgi EHMlar bajaradi), balki u axborotni kiritishda tahlil qilish usuli bilan fikrlanadigan axborotlarni ham bajarish imkoniyatiga ega, ya`ni komp`yuter bilan muloqot tabiiy tilda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, komp`yuterlar maxsus bilimga ham ega bo`lmog`i kerak. Xulosa qilib aytganda, beshinchi avlod komp`yuterlarining ishlash printsipi inson tafakkurining faoliyatiga iloji boricha yaqinlashuvi lozim. Demak, ushbu avlod komp`yuterlarining operativ xotirasi sun`iy intellektda tasvirlanishi kerak. Bundan ko`rinadiki, beshinchi avlod EHMlarini faqatgina bizga ma`lum bo`lgan hisoblash jarayonlari uchun emas, balki inson faoliyatining turli sohalarida ham keng ko`lamda qo`llash mumkin bo`ladi. Ularning tezligi yorug`lik tezligiga yaqin bo`lib, bunday komp`yuterlar loyihasi ichida yapon loyihalari birinchi o`rinni egallaydi. Kompyuterning turlari va uni klassifikatsiyalash Axborotni avtomatik yoki avtomatlashtirilgan holda qayta ishlashga mo`ljallangan qurilmalarning yig`indisiga hisoblash texnikasi deyiladi. o`zaro bog`langan qurilmalarning konkret to`plamiga hisoblash sistemasi deyiladi.

Ko`pgina hisoblash sistemalarning markaziy qurilmasi elektron hisoblash mashinasi (EHM) yoki komp`yuter deb yuritiladi. Kiritish qurilmasi ham qoida bo`yicha, yagona konstruktiv birlik shaklida bo`ladi. Kirish ma`lumotlari turli-tuman, kiritish manbalari esa bir necha xil bo`lishi mumkin. CHiqarish qurilmasiga ham bu narsa taalluqli. Komp`yuterning umumiy tuzilishi quyidagigilardan iborat: Xotiralovchi qurilma – bu EHM bloki bo`lib, vaqtinchalik (operativ xotira) va davomli (doimiy xotira) programma, kirish va natija ma`lumotlarini, shuningdek oraliq natijalarni saqlashga mo`ljallangan. Axborot operativ xotira faqat quvvat berilganda (yoqilganda) vaqtinchalik saqlanadi. Ammo operativ xotira katta tezlikka ega. Doimiy xotirada ma`lumotlar komp`yuter o`chiq turganda ham saqlanadi, biroq ma`lumot doimiy xotira va markaziy protsessor bilan ma`lumot almashish ko`p xollarda anchagina sekin bajariladi. Arifmetik-logik qurilma – EHM bloki bo`lib, unda programma komandalari bo`yicha ma`lumotlarni qayta ishlash yuz beradi. Bu komandalar sonlar ustida arifmetik amal, kodlarni o`zgartirish va hokazolardan iborat. Boshqaruv qurilmasi komp`yuterning barcha bloklari ishini muvofiqlashtiradi. Ma`lum ketma-ketlik asosida operativ xotiradan bir komanda ketidan boshqa komandani chaqirib oladi. Har bir komanda dekodlashtiriladi, operativ xotira yacheykalaridagi komandadan ehtiyojga qarab ma`lumotlar elementi ALQga uzatiladi; ALQ ko`ringan joriy komandani amalni bajarishga sozlaydi (bu amalni bajarishda shuningdek kiritish – chiqarish qurilmasi qatnashishi mumkin); bu amalni bajarishga komanda beriladi. Bu jarayon quyidagi holatlardan biri bo`lmaguncha davom etadi: kiritish ma`lumotlari oxiriga etsa, biror bir qurilmadan ishni to`xtatish komandasi kelib tushsa, komp`yuter quvvati o`chirilgan bo`lsa. YUqori keltirilgan EHM tuzilishining printsipi fon Neyman arxitekturasi nomini olgan. Zamonaviy komp`yuter arxitekturasini quyidagi printsiplar belgilaydi: 1. Programmali boshqaruv printsipi. EHMda hisoblash jarayonini avtomatizatsiya qilishni ta`minlash. Bu printsiplarga asosan, har bir masalani

echish uchun programma tuziladi. Programma komp`yuterdagi amallar ketma– ketligini aniqlaydi. Programma boshqaruvining unumdorligi, bu masala ko`p martalab echilsa yuqori bo`ladi (hattoki turli boshlang`ich ma`lumotlar bilan). 2. Xotira saqlanuvchi programma komandalari xuddi ma`lumotlar (berilganlar) kabi son ko`rinishida uzatiladi va qayta ishlanadi. Programma bajarilishidan avval operativ xotiraga joylanadi. Bu narsa bajarish jaryonini tezlashtiradi. 3. Xotiraga ixtiyoriy murojaat qilish printsipi. Mazkur printsipga asosan, programma elementi va berilganlarning operativ xotiraning ixtiyoriy joyiga yozish mumkin. Bu esa berilgan adresga hoxlaganicha (xotiraning konkret uchaskasiga), boshqalarini ko`rib chiqmay murojaat qilish imkonini beradi. Bu printsiplarga asoslanib ta`kidlash mumkinki, zamonaviy komp`yuter ─ bu, texnik qurilma bo`lib, u boshlang`ich ma`lumotlarni xotiraga raqamli kodlar shaklida kiritilgach, qayta ishlash programmasi (u ham raqamli kodlarda tasvirlanadi) orqali avtomatik tarzda hisoblash jarayonini amalga oshiradi, berilgan programma bilan masalani echish natijalarini odam tasavvuriga mos ko`rinishda bosib chiqaradi. Albatta, komp`yuterning real tuzilishi ancha mukammal. YUqoridagi tuzilishni ko`proq komp`yuterning logik tuzilishi deb atash to`g`ri keladi. Zamonaviy komp`yuterlar, xususan, personal komp`yuterlarlarda traditsion fon Neyman arxitekturasidan chetlashishlar yuz bermoqda. Bunga sabab ishlab chiqaruvchilarning komp`yuter sifati va unumdorligini oshirishga bor fikrini qaratayotganlaridir. EHMning sifati ko`plab ko`rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Bular komandalar guruhi, markaziy protsessorning ishlash tezligi, bir vaqtning o`zida komp`yuterga ulanadigan qurilmalar soni va boshqalar. Tezlik asosiy ko`rsatkichi hisoblanadi, u vaqtning kichik birligida protsessorning qancha operatsiya bajara olish imkoniyati. Amaliyotda foydalanuvchini komp`yuterning tez echish xususiyati, unumdorligi qiziqtiradi. Xullas, bularning hammasi va boshqa faktorlar komp`yuter element bazasini printsipial va konstruktiv mukammallashtirish, protsessor unumdor ishlashiga,

xotira qurilmalari, kiritish − chiqarish qurilmalarining paralel ishlashi va boshqalarni yaratishga sabab bo`lmoqda. SHuningdek, elementlar ishlash tezligini istalgancha oshirish mumkin emas (zamonaviy texnologik chegirmalar va fizik qonunlardan kelib chiqadigan cheklashlar ham bor). SHu tufayli komp`yuter texnikasi ishlab chiqaruvchilar EHM arxitekturasini mukammallashtirish muammolarini echish uchun doimo izlanishdadir. Bu harakatlar natijasida, ko`p protsessorli komp`yuterlar arxi-tekturasi paydo bo`ldi. Ularda bir necha protsessorlar bir vaqtda ishlaydi. Bu fakt bunday komp`yuter unumdorligi protsessorlar unumdorligining yig`indisiga teng deganidir. YUqori quvvatli komp`yuterlarda murakkab hisoblashlar va avtomatik loyihalash sistemalari uchun ikkita yoki to`rtta protsessor bo`ladi. O`ta yuqori quvvatli EHMlarda (bunday mashinalar yadro reaktsiyalarini real vaqt birligida modellashtarishda, ob–havoni global masshtabda prognozlashtirishda ishlatiladi) protsessorlar soni o`ntadan ham oshib ketadi. Komp`yuter ishlashining tezligi operativ xotira tezligiga etarlicha bog`liq. SHuning uchun, qisqa vaqtda yozish–o`qish operatsiyasini bajaradigan operativ xotira elementlarini izlash ishlari ham olib borilyapti. SHu bilan birga tezlik bilan birga xotira elementlarining narxi ham oshib borayapti. SHuning uchun tez harakat qiladigan operativ xotiraning katta hajmi har doim ham iqtisodiy tomondan qo`l kelavermaydi. Muammo ko`p bosqichli xotira qurish bilan echiladi. Operativ xotira ikki–uch qismdan iborat bo`ladi. Asosiy qism nisbatan sekin ishlaydi, (ancha arzon) elementlardan, qo`shimcha qism (kesh–xotira) tez ishlaydigan elementlardan tashkil topadi. Protsessor ko`p murojaat qiladigan ma`lumotlar kesh–xotirada, saqlanadi. Avvallari kiritish–chiqarish qurilmalari ishini markaziy protsessor boshqarar, bu esa anchagina vaqt olardi. Zamonaviy komp`yuterlar arxitekturasi markaziy protsessor ishtirokisiz to`g`ridan–to`g`ri murojaat qilish kanallarining borligi bilan ajralib turadi. Bu kanallar operativ xotiraga kiritish – chiqarish qurilmalari bilan ma`lumot almashish imkonini beradi. SHuningdek, periferiya qurilmalarini

boshqarishni amalga oshiruvchi mahsus protsessorlar bor bo`lib, ular komp`yuterning unumdorligini oshiradi. Komp’yuterlar klassifikatsiyasi usullari Komp`yuter turlarining nomenklaturasi bugungi kunda juda ko`p. Ular vazifasi, quvvati, o`lchami, element bazasi va hokazolarga qarab ajratiladi. SHuning uchun EHMlar turli xususiyatlari bo`yicha klassifikatsiya qilinadi. Albatta, ta`kidlash kerakki, har qanday klassifikatsiya qandaydir ma`noda shartli bo`ladi. CHunki komp`yuter fani va texnikasi rivojlanishi rivojlanmoqda. Misol uchun, bugungi mikro EHM quvvati bo`yicha 5 yil avvalgi mini EHMga nisbatan kam emas yoki yaqin o`tmishdagi super komp`yuterlar bilan ham bahslasha oladi. Undan tashqari, biror firma talabi bilan yasaladigan maxsus komp`yuterlar qaysi guruhga kiradi, bu ham shartli. Keng tarqalgan komp`yuter klassifikatsiyasi kriteriyalarini ko`rib chiqamiz. Vazifasiga qarab klassifikatsiyalash. • Katta elektron hisoblash mashinalari (EHM) • Super EHM • Mini EHM • Mikro EHM • Personal komp`yuterlar Katta EHMlar yoki maynfreymlar - bu katta mikdor, hajmdagi ma`lumotlarni kayta ishlash uchun yaratilgan. Favqulodda ishonchli, yuqori tezligi, kiritishchiqarish kanallarida katta mikdorda ma`lumot o`tkazish bilan farqlanadi. Bu EHMlarga minglab terminallar (displey klaviatura bilan) yoki personal komp`yuterlar ulanishi mumkin. Ko`pgina ulkan korporatsiya, bank, chet el davlat tashkilotlari o`zlarining ma`lumotlarini aynan katta EHMlarda qayta ishlaydilar va saqlaydilar. Katta EHMlar narxi millionlab dollar tursa ham, hisoblarga ko`ra ularda ma`lumot saqlash, uzatish nisbatan arzon. CHunki boshqa holda minglab personalga asoslangan tarmoq orqali xizmat ko`rsatish qimmatga tushib ketar ekan.

Ular xalq xo`jaligining katta sohalarida xizmat qilish uchun qo`llaniladi. 64– razryad paralel ishlovchi protsessorlar (ular soni 100 tagacha etadi) bilan xarakterlanadi, integral tezligi o`n milliardlab operatsiya bo`lib, ko`p istemolchi(mnogopol`zovatel`skiy) rejimida ishlash bilan belgilanadi. Bu klassdagi komp`yuterlar ishlab chiqarishda etakchilikni IBM firmasi egallab turibdi. Eng taniqli super EHM modellari IBM 360, IBM 370, IBM ES/ 9000, Cray 3, Cray 4, Vax-100, Aitachi, Fujitsu VP2000 lar hisoblanadi. Katta EHMlarda bazali hisoblash markazlari tuziladi, ular bir necha bo`lim yoki guruhlarga bo`linadi (ular tuzilishi 4 rasmda berilgan). Xizmat ko`rsatuvchilar – o`nlab odamlar bo`ladi. Texnik xizmat ko`rsatish guruhi Sistemali programmachilar guruhi Markaziy protsessor Ma`lumot tayyorlash guruhi Amaliy programmachilar guruhi 4-rasm. Hisoblash markazi tuzilishi Markaziy protsessor – EHMning asosiy bloki, unda ma`lumotlarni qayta ishlash va natijalarni hisoblash bajariladi. Uning tarkibi bir necha sistemali bloklardan iborat bo`lib, doimiy temperatura va havo namligi saqlanadigan alohida xonada joylashadi. Sistemali programmalash guruhi – hisoblash sistemasining ishlashi uchun zarur programma ta`minotini yaratish, otladga qilish va tadbiq etish bilan shug`ullanadi. Amaliy programmalash guruhi – ma`lumotlarni konkret bajaruvchi programmalarni yaratadi. YA`ni hisoblash sistemasiga foydalanuvchi interfeysni ta`minlovchi programmalar hosil qilinadi.

Ma`lumotlar tayyorlash guruhi – amaliy programmalar uchun ma`lumot tayyorlash bilan shug`ullanadi. Xususan, matn terish, tasvirni skanerlash, ma`lumotlar bazasini to`ldirishni bajaradi. Texnik ta`minot guruhi – hisoblash sistemasini texnik ta`minlash, apparaturalarni ta`mirlash, otladka qilish, yangi qurilmalarni ulashni bajaradi. Iqtisodiy ta`minlash guruhi – hisoblash markazining barcha bo`limlarini texnik ma`lumot bilan ta`minlaydi. YAratilgan programmalarni (programmalar kutubxonasi) va yig`ilgan ma`lumotlarni (ma`lumotlar banki) arxivini hosil qiladi va saqlaydi. Ma`lumotlar berish bo`limi – markaziy protsessordan ma`lumotlar qabul qiladi va uning buyurtmasiga qulay formaga o`zgartirib bosib chiqariladi. Katta EHMga qurilmalarning yuqori bahosi va xizmatchilar xarajati qo`shiladi. SHuning uchun unda ish to`xtovsiz tsikl tarzida tashkil etiladi. Super EHMlar juda ulkan miqdordagi hisoblashlar uchun zarur. Super EHMlarni harbiylar, matereologlar, geologlar va boshqa soha olimlar ishlatadi. Ular yadro portlashlarni modellashtirish, ob-havo prognozlash va boshqa masalalarda qo`l keladi, o`zini moddiy oqlaydi. CHunki bu komp`yuterlar narxi o`nlab million turadi. Bu EHMlarni - Gray, Research, Hitachi firmalari ishlab chiqaradi. Misol uchun, IBM korporatsiyasi sekundiga 9 trillion operatsiya bajara oladigan, dunyodagi eng tezkor komp`yuterni ishlab chiqardi. Amerika ma`muriyati vakillarining aytishicha, bu mashinadan yadro qurolli sinovlarini modellashtirish orqali imitatsiyani qurishda foydalaniladi. YAngi komp`yuter "Pacific Blue" degan nom oldi. YAngi komp`yuter oddiy personal komp`yuterdan 15ming marta tez ishlaydi va 80ming marta katta operativ xotira bilan jihozlangan. Mini EHMlar katta EHMlarga o`xshash, Xorijda uncha katta bo`lmagan tashkilotlar, universitet, davlat idoralarida, ma`lumotlarni qayta ishlash markazlarida - personal komp`yuterlarni quvvati etmaydigan joylarda foydalaniladi. Mini EHMga (kichik EHM deb ham ataladi) o`nlab, yuzlab terminal yoki personal

komp`yuter ulash mumkin. Ko`pincha ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda foydalaniladi. Bu komp`yuterlar mul`tiprotsessorli arxitekturasi bilan, 200tacha ulanadigan tarmoqlari, diskli xotira qurilmalari (ularning yuz gigobaytgacha oshirish mumkin), tarmoqlangan periferiya qurilmalari bilan xarakterlanadi. Mini EHM ishini tashkil qilish uchun ham kichikroq hisoblash markazi zarur bo`ladi. Bu EHMlarni DEC, SUN, Hewlett-Packard, IBM, Silcon Grapics va boshqalar ishlab chiqaradi. Silcon Grapics o`z komp`yuterlariga maxsus qurilma apparati vositalarini qo`shimcha kiritib, uch o`lchovli fazo holatini monitorda tasvirlash imkoniyatiga ega bo`ldi. Natijada, chet el kinofil`mlaridagi maxsus effekt holatlari animatsiya usulida mazkur komp`yuterlarda tayyorlanadi. Mikro EHMni ko`p korxonalarda ishlatish mumkin. Xizmat ko`rsatish uchun hisoblash laborotoriyasida bir necha kishilik tarkib va amaliy programmachilar bo`lishi kerak. Kerakli sistemali programmalar Mikro EHM bilan birga sotib olinadi, amaliy programma yaratishga katta markazlar yoki maxsus tashkilotlarga buyurtma beriladi. Hisoblash laboratoriyasi programmachilari sotib olingan yoki buyurtma berilgan programma ta`minotini tadbiq etish bilan shug`ullanadi. Ularning ishini boshqa programmalar hamda komp`yuter qurilmalari bilan kelishtiriladi. Programma va sistema ta`minotiga alohida fragmentlarga o`zgartirishlar kiritish mumkin. Personal komp’yuterlar. Oxirgi 30yilda personal komp`yuterlar shiddatli ravishda rivojlandi. Personal komp`yuter (PK) bir ish joyiga xizmat qilishga mo`ljallangan va kichik korxona hamda alohida shaxslar extiyojini qoniqtirish imkoniyatiga ega. Internet paydo bo`lishi bilan PKning dovrug`i yanada oshdi, chunki ulardan ilmiy, axborot, o`quv va ko`ngil ochar ma`lumotlardan foydalanish mumkin. Personal komp`yuterlar shartli ravishda professional va maishiylarga bo`linadi. Biroq yillar davomida o`ta rivojlanish bilan ular orasidagi chegara yo`qolyapti.

1999 yildan boshlab xalqaro sertifikatsiya standartlari RS99 spetsifikatsiyasi kiritilgan: • Ommaviy personal komp`yuter(Consumer PC); • Ish yuritish personal komp`yuteri(Office PC); • Portativ personal komp`yuter(Mobile PC); • Ishchi stantsiya (Work Station); • Ko`ngilochar personal komp`yuteri (Consumer PC). Komp`yuter bozorida ommaviy PK asosiy qismni tashkil etadi, ularga extiyoj ko`p. Ish yuritish komp`yuterlarida grafika va musiqaning minimal vositalari bo`lsa, portativ PK masofadan murojaat qilish kommunikatsion vositalari (komp`yuter aloqasi) borligi bilan farqlanadi. Ishchi stantsiyalarda esa ma`lumot saqlashga talab kuchli. Ko`ngilochar komp`yuterlarda esa aktsent(urg`u) grafika va musiqaga qaratilgan bo`ladi. • Komp`yuterlarni mutahasislik pog`onasi bo`yicha klassifikatsiya qilinsa, ular: • Universal; • Mahsuslarga ajratiladi. • Universal PK bazasida ixtiyoriy konfiguratsiya hosil qilish mumkinki, ular grafika, matn, musiqa, video va boshqalarni ishlata oladi. Mahsus PK konkret masalalarni echish uchun yaratiladi. Misol uchun bort komp`yuterlari kosmik kema, samolyot yoki avtomobillarni boshqarishga xizmat qiladi. Grafika bilan ishlovchi mahsus mini EHMlar grafik stantsiya deb yuritiladi. Komp`yuterlarni yagona tarmoqqa bog`lovchi maxsus komp`yuterlar fayl server deb ataladi. Internet orqali ma`lumot uzatishni ta`minlovchi komp`yuterlar tarmoq serveri deyiladi. • ilchami bo`yicha klassifikatsiya: • Stol varianti(destop); • Portativ(notebook);

• CHo`ntak turi(palmtop). Eng ko`p tarqalgani stol variantidagi komp`yuterlardir (5-rasm), ularning qulayligi konfiguratsiyasini oson o`zgartirsa bo`ladi. 5-rasm. Stol variantidagi komp`yuter. Portativ turi aloqa vositasi birligi bilan xarakterlanadi. CHo`ntak modellarni intelektual yozish daftarchasi deb atasa bo`ladi. Ular operativ ma`lumot saqlash va tezda murojaat qilish imkonini beradi. Mosligi (uyg`unligi) bo`yicha klassifikatsiya: Turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan detallardan yig`iladigan komp`yuterlar son sanoqsiz. Muhimi, komp`yuterlarning o`zaro bir-biriga mosligi: • Apparat moslik (IBM PC Apple Macintosh platformalari); • Operatsion sistema darajasidagi moslik; • Programma bo`yicha moslik; • Ma`lumotlar darajasidagi moslik. Personal komp`yuter bozorida IBM PC ideologiyasidan farqli bo`lgan faqatgina bitta firma - Macintosh Apple firmasi raqobat olib boradi. Biroq uning chiqarayotgan mahsuloti umumiy personal komp`yuterlar hisobida 7-8% dan oshmaydi. Personal komp’yuter arxitekturasi

Komp`yuter – bu elektron qurilma bo`lib, aniq programma orqali axborot kiritish, saqlash va qayta ishlashni bajaradi va odam tasavvuriga mos keladigan formadagi natijalarni bosib chiqaradi. Mazkur amallarni bajarish uchun komp`yuterning maxsus bloklari javob beradi kiritish qurilmasi, markaziy protsessor, xotirlovchi qurilma, chiqarish qurilmasi. Bu bloklarning har biri alohida kichikroq qurilmalarni tashkil etadi. Xususan, markaziy protsessor tarkibiga arifmetik-logik qurilma (ALQ), ichki xotirlovchi qurilma protsessor registri va ichki kesh-xotira, boshqaruv qurilmasi (BQ) kiradi. Sistemali blok. Personal komp`yuter bitta odam, biror bir mutahasis ko`magiga muhtoj bo`lmay ishlashi mumkin. Foydalanuvchi muloqotni ko`pgina vositalar orqali: alvafit-raqamli yoki grafik displey, klaviatura, sichqoncha va boshqalar bilan bajaradi. PK konfiguratsiyasini keragicha o`zgartirish mumkin. Biroq tayanch konfiguratsiyasi tushunchasi bor, u ommabop (tipik) hisoblanadi: • sistemali blok (protsessor); • monitor; klaviatura; sichqoncha. Komp`yuterlarning portativ variantida sistemali blok klaviatura ostida, qopqog`ida esa monitor joylashgan bo`ladi. Stol variantidagi personal komp`yuterni ko`rib chiqaylik. Protsessor yoki sistemali blok PKning asosiy tashkil etuvchisidir. Protsessorda o`z navbatida komp`yuterning eng asosiy qismlari joylashgan bo`ladi va ular komp`yuterning ichki qurilmalari hisoblanadi. (6-rasm.) Bular: • komp`yuter faoliyatini boshqaruvchi elektron sxemalar, ya`ni - mikroprotsessor, operativ xotira, kontroller, shinalar va boshqalar; • elektr energiya bloki: tarmoq elektr energiyasini komp`yuter lozim bo`lgan past quvvatli doimiy tokka aylantirib beradi; • egiluvchan disklar (yoki disketalar) qurilmasi; • vinchester yoki qattik magnit disk qurilmasi va boshqalar.

modem va faks-modem - telefon tarmogi orkali boshqa komp`yuterlar bilan ma`lumotlar uzaro almashish qurilmasi; • kompakt-disklar qurilmasi - komp`yuterda kompakt disklardan ma`lumotni o`qish va audiokompakt-disklardan musiqa eshitirish vazifasini bajaradi; • musiqa kartasi - musiqa, ovoz va tovushlarni yozish va eshittirishga xizmat qiladi. Monitor va klaviatura komp`yuterning tashqi qurilmasi hisoblanadi. • Kompyuterning qo`shimcha tashki qurilmalarini: • printer-ma`lumotlarni bosmaga chiqarish qurilmasi; • sichqon - komp`yuterga ma`lumot kiritishni engillashtiruvchi vosita; • flesh - kichik optik yozish vositasi; • djoystik-tugmachali sharnir ruchkaga o`rnatilgan manipulyator asosan komp`yuter o`yinlarida foydalanishga qulay vosita. 6-rasm. Protsessor. Amaliyotda modem, faks-modem, strimer, kompakt disklar qurilmasi tashqi qurilma shaklida ham uchraydi. Biroq bu xolda komp`yuterning tannarxi qimmatroq bo`ladi. Sistemali bloklar tashqi ko`rinishi bo`yicha korpus shakli bo`yicha ajratiladi. Ular gorizontal (desktop) yoki vertikal (tower) bajarilgan bo`ladi. Vertikal korpuslar o`lchami turlicha: butun o`lchamli (bigtower); o`rta o`lchamli(Miditower); kichik o`lchamli (minitower). Gorizontal korpuslarni: ensiz (Full-AT) va juda ensiz (BabyAT) formatlari mavjud. Personal komp`yuterlarning

korpuslari turli konstruktor xususiyatlariga ega va qo`shimcha elementli (ruhsatsiz murojaatlardan blokirovka qilish elementlari, ichki temperaturani nazorat qilish vositalari, changdan saqlash pardalari va boshqalar) bo`ladi. Korpuslar energiya bloki bilan birga chiqariladi. Energiya bloki quvvati ommaviy komp`yuter modellari uchun 200 - 250Vt hisoblanadi. Komp`yuter asosini elektron platalar tashkil etadi. Har bir plata kichik tekis plastikadan va unga joylashgan mikrosxemalar, kondensatorlar, razyomlar va boshqalardan iborat, ular o`zaro o`tkazgichlar bilan bog`langan bo`ladi. Sistemali plata. Personal komp`yuterning eng katta platasi sistemali platadir (Mother Board- ruscha materinskaya plata). Unda quyidagilar joylashgan bo`ladi: • Protsessor – asosiy mikrosxema, matematik va mantiqiy operatsiyalarni bajaradi; • CHipset (mikroprotsessorlar komplekti)- mikrosxemalar shodasi, ichki qurilmalar ishini boshqaradi va ona plataning asosiy funktsional imkoniyatlarini aniqlaydi; • SHinalar – uzatuvchilar shodasi, komp`yuterlar ichki qurilmalari o`rtasida signal almashtirishga xizmat qiladi; • Operativ xotira va uning turli qurilmalari; • Doimiy xotira qurilmalari; • Qo`shimcha qurilmalarni ulash razyomlari (slotlar). Mikroprotsessorlar. Komp`yuterning bosh mikrosxemasi – mikroprotsessor bo`lib, uning «miyasi» hisoblanadi. U xotirada joylashgan programmali kodni bajarishga ruhsat beradi va komp`yuterning barcha qurilmalri ishini boshqaradi. Uning tezligi komp`yuter tezligini belgilaydi. Konstruktivlik bo`yicha, mikroprotsessor kichik o`lchamdagi kremniy kristalidir (bir necha santimetrni tashkil etadi). Mikroprotsessor turiga qarab bir sekunddan o`nlab, hattoki yuzlab million operatsiyalarni bajaradi. Bu operatsiyalar yuzlab turdagi arifmetik, logik va boshqa amallar bo`lishi mumkin.

Mikroprotsessor registr deb ataluvchi mahsus yacheykalarga ega. Mana shu registrlarda protsessor bajaradigan komandalar, shuningdek, amallar bajarishda foydalanadigan ma`lumotlar joylashadi. Mikroprotsessor ishi xotiradan ma`lum ketma-ketlikda komanda va ma`lumotlarni olish, ularni bajarish bilan belgilanadi. PKda albatta markaziy protsessor (Central Proccessing Unit-CPU) bo`lishi kerak, bular barcha asosiy operatsiyalarni bajaradi. Ko`pincha PK qo`shimcha protsessorlar (soprotsessorlar) bilan ta`minlangan. Ular mahsus funktsiyalarning unumdor ishlashi uchun kerak. Qo`zg`aluvchi nuqtali formatdagi raqamli ma`lumotlarni qayta ishlash uchun matematik soprotsessor, grafik tasvirlarni qayta ishlovchi grafik soprotsessor, periferiya qurilmalri bilan o`zaro faoliyat ko`rsatuvchi kiritish-chiqarish soprotsessori shu jumladan. • Protsessorning asosiy parametrlari quyidagilardan iborat: • Takt chastotasi; • Razryadlilik; • Ishchi quvvati; • Takt chastotasini tubdan oshirish koeffitsienti; • KESH xotira hajmi. Takt chastotasi . Birlik vaqt ichida protsessorning elementar operatsiyalar sonini takt chastotasi belgilaydi. Zamonaviy protsessorlarda takt chastotasi Mglarda (1Gts bir sekund davomida bir operatsiyani bajarishni bildiradi, 1MGts=106Gts) o`lchanadi. Protsessorning takt chastotasi qancha ko`p bo`lsa, uning unumdorligi shuncha ko`p bo`ladi. Birinchi mikroprotsessorlar 4.77Mgts chastotasida ishlagan bo`lsa, hozirgilarining ishchi chastotasi 2GGts dan(1GGts=103Mgts) oshadi. Zamonaviy komp`yuter IBM PC personal komp`yuterlarining ba`zi bir xarakteristikalari 3-jadvalda berilgan. Razryadlilik. Mikroprotsessorning razryadliligi, u bir takt davomida o`zining registrlarida nechta bit qabul qilishi va qayta ishlashi mumkinligini ko`rsatadi.

Mikroprotsessor razryadliligi komandali shina razryadliligi bilan belgilanadi, YA`ni shinadagi uzatuvchilar(provodniklar) soniga bog`liq, ulardan aslida komandalar uzatiladi. Zamonaviy Intel oilasiga mansub protsessorlar 32- razryadlidir. Ishchi quvvati . Mikroprotsessor ishchi quvvatini sistemali(ona) plata ta`minlaydi. SHuning uchun turli markadagi protsessorlarga turli sistemali plata javob beradi. Protsessorlarning ishchi quvvati 3V dan oshmaydi. Tub ko’paytirish koeffitsienti . Protsessorni kerakli chastotasiga etkazish uchun ona platasining chastotasini takt chastotasining ichki(tub) ko`paytirish koeffitsientiga ko`paytirish lozim. Protsessor takt signallarini ona platadan qabul qiladi. Ona plata fizik sabablardan protsessorga o`xshab ishlay olmadi, ularning takt chastotasi 100133Mgtsni tashkil etadi. Protsessorda yuqori chastota olish uchun 4, 4.5, 5 va undan kattaroq koeffitsientlarga tubdan ko`paytirish yuz beradi. Kesh-xotira. Protsessor ichida ma`lumot almashishi protsessor va operativ xotira orasidagi almashishdan ancha tez bajariladi. SHuning uchun operativ xotiraga murojaatlarning sonini kamaytirish maqsadida protsessor ichida o`ta operativ xotira yoki kesh-xotira yaratiladi. Protsessorga, agar ma`lumot kerak bo`lsa, u avval keshxotiraga murojaat qiladi, agar bu ma`lumot unda bo`lmasa, so`ngra operativ xotiraga murojaat qiladi. Kesh-xotira o`lchami qancha katta bo`lsa, ma`lumot shu erda bo`lishi ehtimolligi, tabiiyki, shuncha katta bo`ladi. SHu sababdan yuqori unumdor protsessorlarda kesh-xotira hajmi oshirilgan. Kesh- xotira uch darajali bo`ladi. 1-darajali bitta kristalda protsessor bilan birga bajarilgan bo`lib, bir necha o`nlab Kbayt hajmga ega. 2-darajali alohida bitta kristalda, biroq protsessorning chegarasida bajarilgan bo`lib, ona plata tarkibida joylashadi, hajmi yuz va undan katta Kbaytda o`lchanadi. 3-darajali bitta kristalda protsessor bilan birga bajarilgan bo`lib, bir necha o`nlab Kbayt hajmga ega.

Kesh-xotira, ba`zi adabiyotlarda ichki xotira terminida berilgan. Intel-30386 DX yoki Intel-80386SX lar uchun 64kbayt kesh-xotira qoniqarli, 128 Kbayt esa juda ham etarlidir. Intel-80386DX, DX2, DX4 va Pentium kompyuterlari 256Kbayt kesh-xotira bilan ta`minlangan bo`ladi, 32Mbayt operativ xotirali Pentium komp`yuterlari uchun esa 512Kbaytli kesh-xotiraga ega bo`lish maqsadga muvofiqdir. Eng zamonaviy Pentium Pro mikroprotsessorlarida Kesh-xotiraning bir qismi protsessor bilan bir korpusda joylashtirilgan (boshqacha aytganda, mikroprotsessorga tikilgan) va ularda kesh-xotira sig`imi 512, 1024, 2048 Kbaytgacha boradi. Protsessor ishlash jaryonida o`zining registrlari, operativ xotira va protsessorning tashqi portlaridagi ma`lumotlarni qayta ishlaydi. Ma`lumotlarning ma`lum qismi o`ziniki, ma`lum qismi adresli, boshqa qismi komandali deb tushuniladi. Turli tuman komandalar yig`indisi protsessor komandalar sistemasini tashkil etadi. Protsessorning komandalar soni qancha ko`p bo`lsa, shunchalik arxitektura murakkab, komandalarning baytda yozilishi shunchalik uzun, hamda komandalar bajarilishi o`rtacha vaqti uzoqroq. IBMga turdosh PKlarda foydalaniladigan Intel protsessori 1000dan ortiq komandalarga ega va kengaytirilgan komandalar sistemasi protsessorlarga CISC – protsessorlari (Complex Inctruction Set Computing). CISC – protsessorlari (Complex Inctruction Set Computing) deyiladi. CISC ga qarama-qarshi RISC – protsessorlari (Reduced Inctruction Set Computing) arxitekturali protsessorlar ham yaratilgan. Bu arxitekturada komandalar soni qisqartirilgan va har bir komanda tezroq bajariladi. natijada oddiy komandalardan tuzilgan programmalar RISC – protsessorlarida tez bajariladi. Biroq qisqartirilgan komandalar sistemasi murakkab operatsiyalarni emulyatsiya qilishi uchun har doim ham oddiy komandalar ketmaketligi unumdor bo`lmaydi. SHuning uchun universal komp`yuter sistemalarida CISC - protsessorlari, mahsus sistemalarda RISC protsessori ishlatiladi.

IBM PC platformali PKlar uchun CISC-protsessorlari etakchi hisoblanadi. AMD kompaniyasi AMD-K6 turidagi protsessorlarni yaratmoqdaki, ularda gibrid arxitektura qo`llanilgan. Protsessorning tub(ichki) yadrosi RISC- arxitekturasida, tashqi tuzilishi esa CISC –arxitekturasida. IBM PC kompyuterlarida Intel firmasi x86 oilasiga mos protsessorlar ishlab chiqarayotgan boshqa firmalar protsessorlardan foydalanadi. Bu oilaning avval 16razryadli Intel 80286, 80386, 80486 modifikatsiyalari bilan chiqarilgan edi. Intelning boshqa modellari sifatida Pentium, Pentium MMX, Pentium Pro, Pentium, Pentium II, Celeron, PentiumIII va so`nggi Pentium IY protsessorlari turadi. Boshqa firmalar AMD firmasi AMD-R6, Athlon, Duron protsessorlari bilan va Cyrix firmasini aytish mumkin. SHinalar .Boshqa qurilmalar birinchi navbatda operativ xotira bilan protsessor provodniklarining (uzatgichlar) shodasi (boshqacha nomi shinalar) bilan bog`lanadi. SHinalar uch turga ajratiladi: Adresli shina . Bu shinadan yuboriladigan ma`lumotlar operativ xotira yacheykalarining adresi deb tushuniladi. Xuddi shu shinadan protsessor bajariladigan komandalar adresini va shu komandalar ishlatadigan ma`lumotlarni o`kiydi. Zamonaviy protsessorlarda adresli shina 32-razryadli, ya`ni u 32 uzatgichdan iborat. Ma’lumotlar shinasi. Bu shina orqali operativ xotiradan protsessor registrlariga (va teskari) ma`lumotlar nushasi ko`chiriladi. Intel Pentium protsessorlarida ma`lumotlar shinasi 64-razryadli va bir taktda 8-baytli ma`lumot qayta ishlashga tushadi. Komandali shina. Bu shina orqali operativ xotiradan protsessor bajarishi uchun komandalar kelib tushadi. Komandalar bayt ko`rinishida taqdim etiladi. Oddiy komandalar bir baytga kiritiladi, biroq ba`zi komandalar bajarilishi uchun 2, 3 va undan ortiq bayt kerak bo`ladi. Ona platadan shina faqat protsessor bilan bog`lanish uchungina emas, u ona platadagi ichki qurilmalar, hamda ona plataga ulanadigan boshqa qurilmalar bilan ham bog`lanishga xizmat qiladi.

SHuning uchun bu elementlar arxitekturasidan PK unumdorligi o`zgaradi. Ona plataning asosiy shina interfeyslari: ISA (Industry Standard Architecture). Sistemali blokning barcha qurilmalarini o`zaro bog`lash imkonini beradi, shuningdek yangi qurilmalarini standart slotlar orqali oddiy ulanishni ta`minlaydi. O`tkazish imkoniyati 5,5 Mbayt/s ni tashkil etadi. Zamonaviy komp`yuterlarda faqatgina katta o`tkazish imkoniyatini talab qilmaydigan tashqi qurilmalar (musiqa kartalari, modem va boshqalar) qo`shimcha ulanishga moyil. EISA (Extended ISA) ISA stanlartining kengaytirilgani. O`tkazish imkoniyati 32 Mbayts gacha oshirilgan. Bu standart ham ISA standarti kabi o`z imkoniyatlarini namoyon qilib bo`lgan. Kelgusida bu interfeys platalarini chiqarish tugatiladi. VLB (VESA Local Bus) VESA lokal shinasi standartining interfeysi. Asosiy shinadan foydalanmagan holda, lokal shina protsessorni operativ xotira bilan bilan bog`laydi. U asosiy shinaga nisbatan yuqori chastotatada ishlaydi va ma`lumot uzatish tezligini oshirish imkonini beradi. Keyinchalik lokal shinaga videadapter ulash uchn interfeys "qo`shildi" ("vrezali"). Bu interfeys yuqori o`tkazish imkoniyatini talab etadi. SHu sababdan VLB standarti, quyidagi xarakteristikalari bilan paydo bo`ldi: 130 Mbayt/s - o`tkazish imkoniyati, ishchi takt chastotasi 50MGts, biroq shinaga ulanadigan qurilmalar soniga bu bog`liqki, uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. PCI (Peripherial Component Interconnect) Pentium protsessori asosida PK ga tashqi qurilmalarni ulash standarti. Mazmuni bo`yicha u raz`emli lokal shina interfeysi, tashqi komponetalarni ulashga ishlatiladi. Mazkur interfeys MGts gacha shina chastotasini qo`llab quvvatlaydi va ulanadigan qurilmalar nechta bo`lishidan qat`iy nazar 264 Mbayt/s ga yaqin tezlikni ta`minlaydi. Mazkur standartning yangilik tomoni u plug-and-play mexanizmini qo`llashidir. Mazmunan bu quyidagini anglatadi PCI shinasi raz`emiga tashqi

qurilmani fizik ulash amalga oshirilgach, ulangan qurilmani avtomatik konfiguratsiyasi (konfiguratsiyaga kiritish, qo`shish) yuz beradi. FSB (Front Side Bus). Pentium Pro protsessoridan boshlab operativ xotira bilan bog`lanish uchun mahsus FSB shinasidan foydalaniladi. Bu shina 100-133 MGts chastotasida ishlaydi va o`tkazish qobiliyati 800 Mbayt/s ga teng. FSB shinasi chastotasi uning asosiy parametridir, aynan u ona plata spetsifikatsiyasini ko`rsatadi. Endilikda PCI shinasiga faqat yangi tashqi qurilmalarni ulash vazifasi qoldi. AGP (Advanced Graphic Port). Videoadapterlarni ulash mahsus shina interfeysi. PCI shinasining parametrlari tezlik bo`yicha videoadapterlar talablariga javob bera olmagani tufayli yaratilgan. Bu shina chastotasi - 33 66 MGts, o`tkazish qobiliyati 1066 Mbayt/s gacha. USB (Universal Serial Bus). Bu interfeys komp`yuterga periferiya qurilmalarini ketma-ket ulash yangi usulidagi universal standart hisoblanadi. U 256tagacha turli ketma-ket interfeysli qurilmalar ulash imkonini beradi, yana bu qurilmalar zanjir shaklida ulanishi mumkin. USB shinasi nisbatan kichik va 1,55 Mbit/s ni tashkil etadi. Bu standart yutug`i, qurilmani komp`yuterni o`chirmay "qaynoq rejimda" ulash, shuningdek, bir nechta komp`yuterni oddiy tarmoqqa mahsus apparat va programma ta`minotisiz bog`lash (ulash) dir. Kontrollerlar. Komp`yuterning turli vositalarn, qurilmalarining boshqaruvchi elektron sxemalarni kontrollerlar deb yuritiladi. IBM PC turidagi barcha komp`yuterlarda klaviatura, monitor, qattiq va egiluvchan disklar qurilmalari va boshqalarning kontrollerlari mavjud. Ta`kidlash lozimki, hozirgi zamon kompyuterlarining aksariyatqismida sistemali plata tarkibiga kontrollerlar kiradi, bundaylarni tikilgan yoki integratsiyalashgan kontroller deb yuritiladi. Amalda har bir kontroller o`zi uchun alohida yasalgan platada (kontroller platasida) joylashgan bo`ladi. Bu platalar sistemali plataning maxsus razyom(slot)lariga ulanadi. Natijada iste`molchi o`zining komp`yuterida qo`shimcha vositalar qo`shish yoki almashtirishni oddiygina, mazkur kontroller

platalarini sug`urib olish yoki tirkash bilan amalga oshiradi. Misol uchun o`z ixtiyori bilan faks-modem, tovush kartasi yoki teleko`rsatuv qabul qilish platasini ham ulashi mumkin. Ba`zida, misol uchun qattiq disklar (vinchester) va disketlar kontrollerlari bitta platada joylashgan ham bo`lishi mumkin. Portativ (noutbuk) komp`yuterlarida maxsus kontrollerlar bor, ular RS-kartalar (o`lchami kredit kartochkasi -54x85.6mm, o`lchamida bo`ladi) ishlatiladi. Ular uchun maxsus uyalar portativ komp`yuterlarda ajratilgan bo`ladi(7-rasm). 7-rasm. Portativ(notebook) komp`yuter Ichki xotira . Ona platada joylashadigan xotira qurilmasining barcha turiga ichki xotira deb ataladi. Bularga quyidagilar kiradi: operativ xotira, doimiy xotira va energiyaga bog`liq xotira. Operativ xotira RAM (Ramdom Access Memory). RAM xotirasi bu kristal yacheykalar massivi bo`lib ma`lumotlarni saqlashga xizmat qiladi. Ular protsessor, tashqi xotira va periferiya sistemalari o`rtasida axborot (komandalar va ma`lumotlar) operativ almashishi uchun ishlatiladi. Undan protsessor programma va ma`lumotlarni qayta ishlash uchun oladi va unga hosil bo`lgan natijalarni yozadi. Operativ degan nom u juda tez ishlashi bilan bog`liq, protsessorga xotiradan ma`lumot o`qish yoki yozish uchun kutishga to`g`ri

kelmaydi. Biroq ma`lumotlar komp`yuter yoqiq xoldagina saqlanadi, aks xolda o`chib ketadi. Faoliyatining fizik printsipi bo`yicha dinamik xotira DRAM va statistik xotira SRAM ga bo`linadi. Dinamik xotiraning yacheykalarini mikrokondensatorlar shaklida tasavvur qilish mumkin. Ularda elektr zaryadni to`plash xususiyati bor. DRAM xotirasining kamchiligi - ma`lumotlarni o`qish va yozish sekin amalga oshadi, shuningdek, doimo quvvatlanib turishni talab etadi. YUtug`i esa realizatsiya qilish oson va bahosi arzon. Statistik xotira yacheykalarini esa tranzistrlardan tashkil topgan triggerlar yoki elektron mikroelementlardek tasavvur etish mumkin. Triggerlarda zaryad emas, (yoqilgan/o`chirilgan) holat saqlanadi. SRAM xotirasining yutuq tomoni - uning tezligi juda yuqori. Kamchiligi - murakkab texnologik jarayonda tayyorlanadi va tabiiyki narxi baland. Dinamik xotiraning mikrosxemalari asosiy operativ xotira bo`lib, statistik xotira mikrosxemalari esa – kesh xotira ga xizmat qiladi. Har bir xotira yacheykasi raqamli o`z adresiga ega. Intel protsessorlariga asoslangan zamonaviy Pentium personal komp`yuterlarida 32-razryadli adreslash qo`llaniladi. Operativ xotiraning hajmi ona plata chipseti bilan aniqlanadi va odatda bir necha yuz megabayt va undan ko`p qiymatni tashkil etadi. Operativ xotira komp`yuterda modul deb atalgan standart panellarda joylashtiriladi. Modullar o`z navbatida ona platadagi mos raz`yomlarga qo`yiladi. Modullar konstruktsiyasi bo`yicha ikki turda bajariladi: bir qatorli (SIMM - modullari) va ikki qatorli (DIMM- modullari). Pentium protsessorli komp`yuterlarda bir qatorli modullarni juftlab ishlatish mumkin (ona platada ularga raz`emlar juft ajratilgan). DIMM- modullari bittalab o`rnatish mumkin. Bir platada turli modullarni kombinatsiyalab joylashtirish mumkinmas. Operativ xotira modullarining asosiy xarakteristikalari: Xotira hajmi; murojaat vaqti.

Operativ xotiraga murojaat vaqti nanosekundlar bilan o`lchanadi. Qancha kam bo`lsa shuncha yaxshi. Ikkala modullar bo`yicha ma`lumotlar 1 – jadvalda berilgan. 1– jadval Operativ xotira turi Qatorliligi Murojaat tezligi, nanosekunda Modullar hajmi , Mbayt SIMM 1 50–70 4,8,16,32,64 DIMM 2 7–10 16,32,64,128,256,512 Doimiy xotira (ROM —Read Only Memory) Dastlab komp`yuter yoqilganda operativ xotirada hech qanday ma`lumotlar saqlanib qolmagan bo`ladi, chunki uning xususiyati shunday. Protsessorga esa, yoqilgan zahoti bajariladigan komandalar kerak. SHuning uchun protsessor maxsus boshlash (start berish) adresiga birinchi komanda uchun murojaat qiladi, bu adres unga doimo ma`lum bo`ladi. Mazkur adres esa doimiy xotiraga ko`rsatadi. IBM PC turidagi komp`yuterlarda doimiy xotira qismiga ma`lumotlar ushbu mikrosxema tayyorlanayotganda kiritib qo`yiladi. Bu ma`lumotlardan keyinchalik komp`yuter ishlayotganda faqat o`qish uchun foydalaniladi. Mazkur tur xotirani ko`pincha ROM (read only memory, ya`ni faqat o`qiladigan xotira) yoki PZU (postoyannoe zapominayushee ustroystvo) deb yuritiladi. IBM PC turidagi komp`yuterlarning doimiy xotirasida kompyuter vositalarini tekshiruvchi, operatsion sistemani (misol uchun MS DOSni) yuklashni amalga oshirish va komp`yuter qurilmalariga xizmat ko`rsatuvchi tayanch ichki (bazali) funktsiyalarni bajaruvchi programmalar joylashgan bo`ladi. Bu funktsiyalarning asosiy qismini kiritish-chiqarish xizmatidagi programmalar tashkil etgani uchun, doimiy xotiradagi mazkur programmalar BIOS (Basic Input Output System, yoki kiritish-chiqarish baza sistemasi) deyiladi.

BIOS da shuningdek kompyuter konfiguratsiyasini sozlovchi SETUP programmasi ham joylashgan bo`ladi. Bu programma qurilmalarning ba`zi bir xarakteristikalarini o`rnatishga (videokontroller, qattiq disk va disket diskovodi, undan tashqari parollar o`rnatish va boshqalarga) xizmat qiladi. Bu programma ishlashini, komp`yuterni har gal yuklashda va qayta yuklashlarda ko`rish mumkin. CMOS (yarim doimiy xotira). Komp`yuterda yarim doimiy xotira degan kichik joyni egallovchi hamda komp`yuter konfiguratsiya parametrlarini saqlovchi xotira qismi ham bor. Bu xotira CMOS (complementary metal-oxide semiconictor) texnologiyasi asosida tayyorlanadi, maxsus akkumlyatorda kichik quvvatda ishlaydi, shuning uchun undagi ma`lumot hech qachon o`chib ketmaydi. SETUP programmasi har gal komp`yuter konfiguratsiyasini sozlaganda, lozim bo`lsa, CMOS xarakteristikalariga o`zgartirish kiritadi. CMOS xotira mikrosxemasi egiluvchan disk, qattiq disk, protsessorlar va hokazolar bo`lib, vaqt va sana to`g`risidagi ma`lumotlarning barisini saqlaydi. SHunday qilib BIOS komp`yuter sistemasining tarkibi to`g`risidagi ma`lumotlarni CMOS xotira mikrosxemasidan o`qiydi, so`ng u qattiq diskka yoki boshqa qurilmalarga murojaat qilishni amalga oshiradi. Videoxotira. Komp`yuterlarda videoxotira deb yuritiluvchi yana bir tur xotira mavjud, u monitor ekraniga chiqariladigan tasvirni saqlash uchun xizmat qiladi. Bu xotira tasvirni ekranga uzatishni boshqaruvchi elektron sxema (videokontroller) tarkibiga kiradi. Videokontroller alohida plata shaklida tayyorlanadi, gohida esa asosiy ona plata tarkibida ishlab chiqariladi. Tashqi xotira qurilmalari Magnitli yozuvning fizik asosi Personal komp`yuterdagi ayrim xotira turlari tashqi xotira qurilmalari (TXQ) hisoblanadi. To`g`ri, ularda operativ xotiraga nisbatan amallarni bajarish tezligi kamroq, biroq keragicha katta miqdordagi ma`lumotni saqlash imkonini beradi. Mazkur imkoniyat, hamda TXQlarning arzon

bahosi, ular asosida ma`lumotlar bazasi va banklar tuzishga asos bo`ladi. TXQlarning bir vaqtda bajariladigan modullari EHM larning tashqi xotiralarini tashkil etadi. Ma`lumki, ma`lumotlarning miqdoriga doimo talab oshib bormoqda. Misol uchun, hozirgi zamon EHMlari va hisoblash tizimlarida ma`lumotlar miqdori o`nlab va yuzlab gigabaytni tashkil etadi. TXQlar magnitli tashuvchilarga (lentalar, disklar) tayanib qurilardi, ammo texnika va texnologiyalardagi yangi yutuqlar printsipial zamonaviy - optik turdagi TXQlar yaratish imkonini berdi. Natijada tezligi va sig`imi nisbatan yuqori qurilmalar paydo bo`ldi. Keyingi yillarda qilingan tahminlarga ko`ra, yaqin vaqtlargacha hali ham elektromexanik magnitli TXQlar EHMdagi asosiy tashqi xotira bo`lib qoladi. Bevosita foydalanish huquqiga ega TXQlar : Magnitli disklar negizidagi (MDT) TXQlar. Bunday TXQlar ancha qulay va keng tarqalgan. Xotira qurilmasinng qattiq (metall) va egiluvchan (plastmassa) diskligi mavjud. Katta EHMlarda qattiq (smenali) disklar ishlatiladi. « Vinchester » tipidagi TXHlar. MDT ning konstruktsiya bo`yicha jadal o`zgarishlari kichik va mikro EHMlarda qo`llash MDlarni vinchester tipidagi tashuvchilar paydo bo`lishiga olib keladi. Bu tashuvchilar qattiq bo`linmas konstruktsiyali MD (1), MG blok (2-magnit kallak bloki) va harakatlanish mexanizmini (3) tashkil etadi. Bor konstruktsiya germetik korpusga joylashgan bo`lib, havo fil`tratsiyasi 0.3mkm bo`lakchadan yuqori emas. U yuqori darajadagi pozitsiyalashtirish va disk yuzasi hamda MG orasidagi farqning kichik (0.5mkm) bo`lishini ta`minlaydi.

8-rasm. Qattiq magnit disk qurilmasi Bular bari ma`lumot uzatishini 4.3-4.7Mbit/sek tezlikka etkazishga olib keldi. Qurilmaning ishonchli ishlashi ham yuqori. Maxsus smazka disk yuzasini MG bilan tasodifiy kontaktda yuz berishi mumkin bo`lgan qirilishlardan saqlaydi. Vinchester disklarining o`lchovlari avvallari 356,203 va 133mm va sig`imlari 600, 80, 12.8Mbayt bo`lgan edi. IBM korporatsiyasida 1973yildan kiritilgan qattiq magnit disk tashuvchilarni vinchester nomi bilan atalishiga sabab, u har biri 30ta sektordan iborat 30ta yo`lkaga ega bo`lgan. Bu, «Vinchester» ov miltig`i «30/30» kalibri bilan aynan mos kelgan. Dastlabki vinchesterlar 16Mbayt sig`imga ega edi. Zamonaviy vinchesterlarda zonali yozish usuli ishlatila boshladi. Bu holatda diskning butun yuzasi bir nechta zonalarga bo`linadi, shu bilan birga sektorlarning tashqi zonalarga ichkarisiga nisbatan ko`proq qiymatlar joylashadi. Natijada, qattiq disklarning sig`imini taxminan 30%ga oshirish imkoni paydo bo`ldi. Tarkibi yo`lkalar va sektorlardan iborat disk strukturasini magnit tashuvchida joylashtirish uchun fizik yoki quyi darajada formatlash (Physial yoki low-level formatting) jarayoni bajarilishi lozim. Bu jarayonda tashuvchiga xizmatga oid ma`lumot yoziladi. Sektorda disk tsilindrlarini belgilash aniqlanadi va ular nomerlanadi. Quyi darajadagi formatlashda diskni ishlatish jarayonida nosoz sektorlarga murojaat qilmaslik uchun ularni markirovka (belgi qo`yish) qilinadi.

Disk sig`imi va ma`lumotlarni uzatish tezligi tashuvchi ulangan interfeysga bog`liq. Hamma disklar: magnitli ham, optik ham o`zining diametri bilan, yoki boshqa nomi farm-faktor bilan tavsiflanadi. QMDTlar stol variantidagi PKlarda 5dyumli farm-faktor, noutbuklar esa-2.5dyumli vinchesterlar ishlatiladi. Hozirgi vaqtda 20-100Gbaytli va undan yuqori sig`imli disklar keng tarqalgan. Bu disklarda tezlik arzonroq turida 5400ay/min va sifatliroqlarida 7200 va undan ko`p ay/min ga teng. YAngi QMDTlar IDE interfeysi bilan etarlicha katta ishonchliliga ega bo`lib, ularning tezligi ixtiyoriy standart masalalarni echishga yordam beradi. Faqat katta oqimdagi ma`lumotlarnni diskdan yozish-o`qish masalalari bundan mustasno. Misol tariqasida diskka talab darajasida video ma`lumotlarni yozish. YUqori quvvatli QMDTlarni serverlar shaklida ishlatishga talab kuchli. Biroq, SCSI interfeysli QMDTlardan serverlar o`rnida ko`proq foydalaniladi. To`g`ri, bu turdagi interfeyslar IDE larga nisbatan qimmat. Ba`zi bir ishlab chiqaruvchilar(Seadate) yangi perspektiv texnologiyalar kiritish hisobiga, keyingi yillarda bir necha terabayt miqdordagi ma`lumot saqlay oladigan QMDT ishlab chiqarishni e`lon qildi. Egiluvchan magnitli disk qurilmalari Egiluvchan diskli tashuvchilar (EMDT) . Egiluvchan disklar qattiq disklardan farqli. Uning o`lchamlari 5dyuym, avvalgisi 5.25" bo`lib zich egiluvchan konvertga joylashtirilar edi. Sig`imi 360baytni tashkil etardi. Tezligi 40ay/min edi. 77ta kontsentrik yo`ldan iborat bo`lib, 128bit/mm ko`ndalang zichlikda yozilardi. Biroq 5.25" EMDT qurilmalari muomiladan chiqarilgan hisob.

9-rasm. Egiluvchan magnit disklar qurilmasi. 5dyuymli EMDTlarda disket 1.44Mbaytgacha ma`lumot sig`diradi. Ular har bir personal komp`yuterlar tarkibida bo`ladi. 5dyuymli(89mm) diametrli disketa 5.25dyuymliga ko`ra qattiqroq tuzilishga ega, tashqi ta`sirlardan yanada mustahkamroq himoya qilingan (disketa yuzasini qirilishlardan saqlash uchun ma`lumotlarni o`qish-yozish oynasi prujinali parda bilan berkitilgan), tuzilish elementlari esa taxminan o`sha kabidir. Asosiy xarakteristikalari quyidagicha: To`liq sig`imi – 1600kbayt. Ishchi sig`imi - 1440 kbayt. YOzish zichligi – 558 bit/m. Diskni bir yuzadagi yo`laklar soni- 80. YUzalar soni – 2, o`rtacha murojaat qilish vaqti — 65ms. Uzatish tezligi -150kbayt/s. Aylanish tezligi-360ay/min. Sektorlar soni-18. Yo`lka sektori sig`imi-512bayt. YAngi fizik printsipdagi TXQlar Zamonaviy elektromexanik magnitli TXQlar o`z texnik imkoniyatlarining chegarasiga etib keldi. SHu sababdan ma`lumotni yozish va saqlashning yangi metod va vositalari jadallik bilan izlanayapti. YAngi metodlar ichida optik va nomexanik usullar ajralib turadi. Ular tsilindrik magnit domenlar(TSMD)dan foydalanadilar. Bu printsipdagilar harakatlanadigan tashuvchilardagi magnit yozuv printsipidan farqlanadi. Misol uchun TSMDdagi TXQ aniq mexanikaga muxtoj emas. Optik TXQlar magnitli XQ zichligidan bir-necha daraja yuqori zichlikda yoziladi.

1bitni optik tashuvchida qayd qilish uchastkasi(joyi) 0.5mkm o`lchamdan oshmaydi. Bu turdagi TXQ yana juda katta tezlik va ishonchlilikka ega. Bunday turdagi XQ ma`lumotni qayta-qayta yozish imkoniyati yo`qligi sababli, hali-zamon magnitli tashuvchilardan foydalanishga to`g`ri keladi. CD (Compact Disk) ROM - qayta yozishga mo`ljallanmagan lazer optik diskni tashkil etadi. CD quyidagi xarakteristikalarga ega. Diametri 4.72 dyuym va qalinligi 0.05dyuymli plastik diskdan iborat, markazida diametri 0.6 dyuymli teshikcha bor. YUzasi ikki qatlamdan iborat. Bu disklarga ishlab chiqaruvchi firmalar tomonidan oldindan ma`lumot (xususan programma ta`minoti) yoziladi. Ularga mazkur ma`lumotni yozish laboratoriya sharoitida kuchli quvvatli lazer nuri bilan amalga oshiriladi. Bunda lazer nuri CD ning aktiv qatlamiga izlar joylashgan, bu izlar mikroskopik chuqurchali yo`lka qoldiradi. Natijada birlamchi "tayanch-disk" yaratiladi. CD ROMning ommaviy ko`paytirish jarayoni esa "tayanch-disk" bo`yicha bosim ostida qo`yish yo`li bilan amalga oshiriladi. 10-rasm. Almashinuvchi kompakt disklar tashuvchisi. CDdagi yo`lka spiral ko`rinishga ega va juda tordir. CHuqurcha qalinligi dyuymning 5mlrdan bir ulushi o`lchamida bo`lib, bir dyuymga 1600ta yo`lka joylashtirilgan. Butun bir spiral uzunligi 5kmdan ortiq. PKning optik diskovodida yo`laklardagi ma`lumot nisbatan kam quvvatli lazer nuri bilan o`qiladi. Lazer nuri disk yo`lkasida fokuslanadi va aktiv qatlamdan qaytadi: agar u erda chuqurcha bor bo`lsa, nurning qaytish burchagi o`zgaradi va qaytgan nur fotodiodga tushmaydi.

CD-ROM ma`lumotini o`ta yuqori zichlikda 250Mbaytdan 1,5 Gbaytga sig`imga joylashtiradi. Standart holda 650 Mbayt hisoblanadi. Murojaat qilish vaqti turli optik disklarda 50 dan 350msgacha tebranadi, ma`lumotlarni o`qish tezligi 150 dan 3000 Kbayt/s gacha. CD-ROM ning zamonaviy modellari musiqa yozuvlarini ham unchalik yomon bo`lmagan sifat bilan aks ettirish imkonini beradi: mazkur imkoniyatlarni ta`minlash uchun PK ga mos drayverlar o`rnatish kerak (MS DOS uchun maxsus rezident programma ISR – utiliti, Windowsda esa CD AUDIO drayverlari) bo`ladi. Tovushni tashqi akustik sistema orqali eshitish uchun tovush xaritasini (audioblaster) kuchaytirish lozim. Bir martta (CD-R-CD Recordable) va ko`p martta (CD-E-CD Erasable) qayta yozish optik disklari 1995 yildan beri ishlatilmoqda. Bu CD larda yozish jarayoni quyidagicha bajariladi. Lazer nuri disk yuzasidagi himoya qatlami ostidagi mikroskopik chuqurchalarni kuydirish hisobiga yuz beradi. Ma`lumotlarni o`qish esa CD-ROM dagi kabi yuz beradi. CD- E diskovodlari oddiy CD-ROMlarni ham o`qish qobiliyatiga ega. Bir marta yoziladigan optik disklar CDR deb, ko`p martta yoziladigan optik disklar - CD-RW deb yuritiladi. Raqamli DVD videodisklari Tashqi eslab qolish qurilmalari texnikasidagi xaqiqiy burilishni, birinchi marta 1996 yilda paydo bo`lgan va o`lchamlari oddiy CD-ROM niki kabi bo`lgan yangi raqamli videodisklar yaratadi, ularning sig`imi hozirdayoq 17 Gbaytgacha etadi va nafaqat DVD-ROM, balki DVD-RAM ni ham ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. CD-ROM da qiymatlarni yozishni zichlashtirishga o`qiydigan nur diametrini ikki marta kamaytirish orqali erishilgan, bunda yo`lakdagi qo`shni nuqtalar orasida masofa kamayadi va yo`laklar soni ortadi. YOzishni zichlashdan tashqari ikki qatlamli va ikki tomonlama yozish ishlatila boshalandi. SHunday texnologiya bo`yicha tayyorlangan disklar raqamli DVD-ROM videodisklari deb ataladi(11rasm). Bugungi kunda o`z ichiga to`rtta DVD-ROM tipini olgan standart mavjuddir:

DVD5 – sig`imi 4,7 Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan bir tomonlama disk (bir tomonlama CD-ROM ga o`xshash, lekin yozuvi zichlashtirilgan); DVD9 – sig`imi 8,5 Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan bir tomonlama disk; yuqori qavatli lazer nuri uchun yarim shaffof – pastki qavatidan o`qish birinchisidan to`lqin uzunligi bilan farq qiladigan ikkinchi lazer bilan bajariladi; 11-rasm. DVD-ROM ko`rinishi. DVD10 – sig`imi 9,4Gbayt; bu bir qavatli yoziladigan ikki tomonlama disk; DVD18 – sig`imi 17Gbayt; bu ikki qavatli yoziladigan ikki tomonlama disk. Ularda eng yuqori o`qish tezligi hozirgacha 1400 Kbayt/s dan oshmaydi. Tayyor mahsulot sifatida hozir faqat bir tomonlama o`qiydigan diskovodlar chiqarilmoqda, DVD10 va DVD18 disklarini ishlatganda ularni qo`lda teskarisiga aylantirishga to`g`ri keladi. Qayta yoziladigan disklarga kelsak (DVD – RAM va DVD - R), ularning 2,6 – 9,4 Gbayt sig`imli birinchi modellari bozorda 1997 yil oxirida paydo bo`ldi. ODY larning asosiy afzalliklari: yig`uvchilarning almashinishi va ixchamligi; katta ma`lumot sig`imi; CD va o`qish–yozish kallaklarining yuqori ishonchliligi va ko`pga chidamliligi (50 yil); Kirlanishlarga va silkinishlar ta`sirsizligi (MDY larga nisbatan); elektromagnit maydonlarga ta`sirsizligi. ODY lar uchun asosiy lokal interfeyslar sifatida EIDE va SCSI interfeyslari xizmat qiladi.

Tashuvchilarning texnik ma’lumotlari MASS Storage Device - tashqi xotira qurilmasi bo`lib, energiyaga bog`liq ravishdagi katta sig`imga ega. Tashuvchilar bu ma`lumotlarni yozish va o`qishga xizmat qiladi. Ichki tashuvchilar PKning sistemali bloki ichiga joylashadi va IDE va SCSI interfeyslari bilan ulanadi, tashqilari esa – sistemali blokdan xoli USB, FireWire shinalari orqali ulanadi. IBM turidagi ko`plab PKlarda IDE - tashuvchilar ishlatiladi. SCSI - tashuvchilar Apple firmasi PKlarida va tarmoq serveri maqsadida xizmat qiluvchi IBM turidagi PKlarda foydalaniladi. Tashuvchilarning asosiy turlarini sanab o`tish mumkin: - qattiq magnitli disk tashuvchilar (QMDT, vinchesterlar, NDD); - egiluvchan magnitli disk tashuvchilar (EMDT, FDD); - kompakt-diskli tashuvchilar (CD-ROM, CD-R, CD-RW); -DVD da tashuvchilar (DVD-ROM, DVD-RW, DVD-RAM, DVD+RW va boshqa standartlar); - almashinuvchi floppiga o`xshash oshirilgan sig`imdagi magnit disk tashuvchilar; - almashinuvchi magnitooptik disk tashuvchilar; - magnitli lentali tashuvchilar(MLT); - RAID- massivlar; - energiya manbali xotira platalari; - flesh - disklar. Bu ro`yxatdagi qattiq, egiluvchan magnit disklar, magnit lenta tashuvchilar qurilmalari, kompakt-diskli tashuvchilar CD va DVDlar yuqorida berildi. Qolgan vositalarni ko`rib chiqaylik. Kompakt diskka asoslangan tashuvchilar. So`nggi yillarda optik disk tashuvchilari borgan sari ko`plab tarqalmoqda. Ularning o`lchamlari: 5", 4.72", 5.25 " diametrli kompakt disklar ishlatiladi. Ulardan tashqari 12" va 14"lilari ham mavjud. Optik disklarni yozilish va o`qilishiga qarab xilma xil turlari bor.

Almashinuvchi floppiga o`xshash oshirilgan sig`imdagi magnit disk tashuvchilar (LS-120, Lotega Zip va boshqalar) maxsus 100-200 Mbaytli disklarga yozishni ta`minlaydi. Biroq bu qurilma disketlari nisbatan qimmat, shu sababdan arxivlar hosil qilish uchun strimmer ishlatgan qulay. Undan ham kattaroq ma`lumot hajmi (5Tbayt va undan ko`proq) bo`lsa, magnitooptik disketlarga yozish mumkin. Bunday disklar tashqi ta`sirga qarshiligi katta, qayta-qayta yozishlar imkoni amalda chegaralangan bo`lsa-da, tezligi yuqori. Bahosi yuqori bo`lgani sababli keng tarqalmagan. KASH – massiv va yaxlit stoykaga tutashtirilgan smenali magnit disketalardir. Bir faylning turli bloklarini yozish parallel ravishda bir necha diskda amalga oshirilishi mumkin. Undan tashqari, ishonchlilikni oshirish uchun bir blokdagi fayllarni bir nechta diskka yozish mumkin. KASH tasvirlar - serverlarda katta oqimdagi ma`lumotlar ko`pchilik foydalanuvchilarga o`qish, yozish uchun xizmat qiladi. Energoquvvatli xotira kartalari mobil raqamli vositalarda (raqamli fotoaparat, MRZ – pleerlar, ba`zi raqamli videokameralar va hokazolar) keng tarqalgan, turlari esa: Compact Flash (CF), Sucuer Digital (SD), Multi Media Card (MMS). Kartalar sig`imi 16 Mdan 1 Gbaytgacha. Bu xotira hozircha qimmat, biroq istiqbolli. Mobil raqamli vositalar va stol variantdagi PK yoki noutbuklar orasida bog`lanish ketma–ket porti yoki USB shinasi orqali amalga oshiriladi. Bulardan tashqari energiya manbali xotira platasini EXQ o`qish uchun maxsus vositalar bor. Mazkur EHMlarning ayrim turlari sifatida USB Key yoki Diskon Keyni aytsa bo`ladi. Bular ma`lumot tashuvchi printsipial yangi qurilmalar bo`lib, (odatda 16 da 512 megabaytgacha) PK ga USB port orqali ulanadi. USB Key ishlatish uchun maxsus programma ta`minoti talab etilmaydi, chunki Windows bu qurilmani mobil tashuvchi deb aniqlaydi. Mobil qurilmalarning uzoq saqlash xotirasining yana bir turi IBM Microdrive – super kompakt QMDT hisoblanadi, u 1 Gbaytgacha ma`lumot saqlashi mumkin. RAID diskli massivlari

Ma`lumotlar bazasining mashina–serverlarida va super – EHM larda tez–tez RAID diskli massivlar (Redundant Arrays of Inexpective Disk) qo`llaniladi, ularda qattiq disklardagi bir nechta yig`uvchilar bitta katta mantiqiy blokka birlashtirilgan, bunda ortiqcha ma`lumotlarni kiritishga asoslangan, tizim ishlashning ishonchliligini sezilarli oshiradigan ma`lumotlar aniqligini ta`minlash usullari ishlatiladi (nosoz ma`lumot payqalganda u avtomatik ravishda to`g`rilanadi, to`g`rilanmagani Plug&Play rejimda to`g`risi bilan almashtiriladi). RAID massivlarni bazaviy komponovkalashning bir necha darajalari mavjud: 1-daraja ikkita diskni o`z ichiga olib, ularning ikkinchisi birinchisining aniq nusxasidir; 2-daraja nazorat yig`indisini maxsus saqlash uchun bir necha disklarni ishlatadi hamda eng murakkab funktsional va eng samarli xatoliklarni to`g`rilash usulini ta`minlaydi; 3-daraja 4 ta diskni o`z ichiga oladi: 3 tasi ma`lumotli, to`rtinchisi esa birinchi uchtasidagi xatoliklarni to`g`rilashni ta`minlaydigan kontrol summalarni saqlaydi; 4 va 5 darajalar har birida o`zining shaxsiy nazorat yig`indilari saqlanadigan disklarni ishlatadi. RAID6 va RAID7 – ikkinchi avlod diskli massivlardir. RAID7 120 tagacha mantiqiy disklarni shakillantiruvchi, istalgan sig`imdagi 48 tagacha fizik disklarni birlashtirish mumkin; u 256 Mbaytgacha ichki keshga va SCSI tipidagi tashqi interfeyslarni ulash uchun raz`yomlarga ega. Ichki X-bus shinasi 80 Mbayt/s o`tkazish imkoniyatiga ega (taqqoslash uchun: SCSI-3 transferi 40 Mbayt/sgacha, fizik diskdan o`qish tezligi esa 5 Mbayt/s gacha bo`ladi). RAID diskli massivlarda ishdan chiqquncha ishlashining o`rtacha vaqti yuz minglab soat, 2 darajali komponovkada esa million soatgacha boradi. Oddiy MDY larda bu kattalik ming soatdan oshmaydi. RAID diskli massivlarning ma`lumot sig`imi – 3 dan 700 Gbaytgacha. Taqqoslash uchun: 10 Tbayt sig`imli xotira Rossiya Davlat ilmiy kutubxonasidagi hamma kitoblardagi ma`lumotlarni yozish uchun etarlidir,

boshqacha aytganda, har biri 1600 betli 14 mln jild, har biri 10 ta tokchadan iborat qariyb 100 km li shkaflardir. Olinadigan disk paketli (Bernuli yig`uvchisi) QMDY ham ishlatiladi, ularda diametri 13 mm li disklardan iborat paketlar qo`llaniladi, bu paketlar 20dan 230 Mbaytgacha sig`imga va kichikroq tezkorlikka ega, lekin vinchesterga qaraganda qimmatroqdir. Bu yig`uvchilarda magnit kallagi va tashuvchi - magnit disk orasidagi tor tirqishni minimallash va rostlash uchun Bernulli qonuni ishlatiladi: jism sirti bo`ylab harakatlanayotgan suyuqlik yoki gaz oqimi yaratayotgan bosim shu oqimning tezligiga bog`liq bo`ladi va bu tezlik oshishi bilan kamayadi. Magnitli kallaklar elastik disklar ustida joylashgan: disklar qo`zg`almas bo`lganda, ular o`zining og`irligi ta`siri ostida osilib turadi va kallaklardan chetroqda bo`ladi, disklar tez aylanganda hosil bo`ladigan havoning siyraklashishi ta`siri ostida ular deyarli yopishib turadi, lekin unga tegmaydi. Bu kallak magnit oqimining eng kam tarqalishini ta`minlaydi va diskda ma`lumotlarning yozilish zichligini oshirish imkonini beradi. Bernulli yig`uvchilarinig asosiy afzalligi - PK dan tashqarida disklar paketlarini yig`ish va saqlash imkoniyatidir. QMD tafsiflarini yaxshilashning asosiy yo`nalishlari: • yozish zichligini oshirish va oqibatda disk sig`imini va transferni (diskning aylanish tezligini oshirmasdan) oshirish imkonini beradigan yanada mukammal magnit kallaklarni ishlatish; • zonali yozishlarni qo`llash, bunda diskning tashqi yo`laklarida ichkisiga nisbatan ko`proq qiymatlar joylashadi; • diskni samarali keshlash. PK da yuqori yozish zichlikligiga ega disklar ham ishlatiladi, unda magnit kallakli sirtida yanada aniqroq pozitsiyalash uchun lazer nurlari ishlatiladi. Tashqi ko`rinishi bo`yicha bu disklar 3,5 dyuymli (kamroq 5,25 dyuymli) disklarni eslatadi, lekin yanada mustahkamroq tuzilishga ega.

Bunday disklarni asoslangan yig`uvchilar(nositellar) to`g`risida quyidagilarni aytib o`tish kerak: 1. Floppik disklardagi yig`uvchilar - oddiy ma`lumotlarni magnit yozishni bajaradi, lekin disk sirtida yo`laklarning joylashish zichligi sezilarli darajada yuqori bo`ladi. Bunday zichlik disklarda lazer nuri bilan maxsus qilingan yo`llarning borligi hisobiga erishilib, ular o`qish-yozishda lazer nurlantiradi va mos ravishda lazer bilan mustahkam ulangan magnit kallakni pozitsiyalash uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Floppik disklarning sig`imi 20,8 dan 120 Mbaytgachani tashkil etadi. 2. O`rta yuqori yozish zichligidagi yig`uvchilar (VHD - Very High Densiti) lazerli pozitsiyalashdan tashqari yozish - o`qishning boshqacha texnologiyasini ta`minlovchi maxsus diskovodlarni ishlatadi: oddiy «uzunasiga» yozishning o`rniga «perpendikulyar» yozish usuli qo`llaniladi. Hozir 120 - 240 Mbayt sig`imli VHD disklar chiqarilmoqda; Hewlet Packard firmasi 1000 Mbayt sig`imli diskning yaratilganligi to`g`risida e`lon qildi, IBM firmasi esa 8700 Mbayt va 10800 Mbayt sig`imli disklarni e`lon qildi. Flesh-disklar . Bu, zamonaviy energiyadan mustaqil ma`lumotlar saqlash qurilmasi hisoblanadi. Qurilma minimal hajmni egallaydi. USB raz`yomlariga komp`yuterni o`chirmasdan ulash imkoniyatiga ega, uni bu xolda qattiq disk deb qabul qilinadi. Unga drayver o`rnatish talab qilinmaydi. Flesh-disklar hajmi 32 mbaytdan 1 Gbaytgachani tashkil etadi, biroq narxi qimmatligi sababli u keng tarqalmagan(12-rasm). 12-rasm. Flesh-disklar. Informatsiyani tasvirlash qurilmasi. Personal komp’yuterning videosistemasi

Elektron nurli trubka (ENT). Xarakterli parametrlari. «Odam – mashina» sistemasida operativ tarzda o`zaro bog`langan informatsiyani tasvirlash uchun, informatsiyalarni tasvirlovchi turli vositalar majmuasi qo`llaniladi. Bu vositalar har turli berilganlarni operator tamonidan qulay qabul qilinuvchi ko`rinishda taqdim etadi hamda sonli, tekstli va grafik ko`rinishni ta`minlaydi. Informatsiyani tasvirlash tezligi, uni inson tamonidan qabul qilish tezligi bilan mos kelmog`i lozim. Xususan, insonning EHM bilan muloqotda eng ko`p qo`llaniladigani va samarali vositasi - displey hisoblanadi. Displey informatsiyani ENT da tasvirlash vositasi. ENT quyidagi parametrlar bilan xarakterlanadi: ekran o`lchami, imkoniyat chegarasi, informatsiya joylashgan hajmi, ekranda nurni ikki nuqta o`rtasida ko`chib yurishining eng ko`p vaqti va hokazolardir. Displey turiga qarab ekranga alvafit - raqamli matn yoki grafik informatsiya chiqarishi mumkin. Operator klaviatura, sichqoncha va nurli pero (fotoselektor) yordamida EHMga zarur axborotni kiritishi mumkin, shuningdek, EHM xotirasidan istalgan axborotni chiqarib olishi, kerak vaqtda uni tahrir qilishi va yana mashinaga kiritishi mumkin. Ekranga, uning o`lchami va belgisini generatsiya qilish metodlariga bog`liq ravishda, odatda 128dan 4000 gacha belgi chiqariladi. Hozirgi vaqtda displey ekranlarda tasvir hosil qilishda funktsional usul, lekin ko`proq rastr usulini qo`llash ma`qul ko`riladi. Belgiga mo`ljallangan belgi joy (pozitsiya) chegarasida tasvirlanadi. Belgi joyi o`zining ko`rinmas to`riga ega bo`lib, uzel va liniya bo`ylab belgi shakli hosil qiladi. Barcha belgilarga mo`ljallangan nur modulyatsiyasi mikroprogrammalari doimiy xotira qurilmasida(DXQ) saqlanadi. Tekstni ifodalash jarayonida DXQ faqat belgiga tegishli modulyatsiya signallari va rastr to`rida nurning holatini chiqaradi. Ko`pchilik displeylarda rastr usulidan foydalaniladi. SHunday alvafit – raqamli displeylar uchun xos bo`lgan parametrlari quyidagicha: qatorlarning soni 25ta bo`lib, har bir qatorda 80ta gacha belgi joyi mavjud, ekran o`lchami diagonal

bo`yicha 30,5, 33, 35,6 mm, va undan katta hajmda bo`ladi. Displey 96 yoki 108 belgidan iborat alvafit – raqamli va funktsional klaviatura bilan ta`minlanadi. Displeyni sistemali blokga ulash usuli Displeyning sistemali blokga ulash kontroller yordamida amalga oshirildi. Kontroller alohida plata (adapter) shaklida bajarilgan bo`ladi. Adapter odatda ENT boshqaruv sxemalari va rastr xotirasini saqlaydi. Bundan tashqari, unda ekranga chiqariladigan belgi matritsalari obrazlari yozilgan DXQ mikrosxemalari joylashadi. Bu mikrosxemani almashtirib, belgi generatorini, ya`ni ekranga chiqariladigan harf, raqam va boshqa belgilarning yozilish shaklini o`zgartirish mumkin. Alvafit - raqamli informatsiya bilan foydalanish imkonini beradigan kontrollerlar grafik kontrollerlardan soddaroq hisoblanadi. Displeyda ma’lumotni tahrir qilish Xotiradan chiqarilgan informatsiyani tahrir qilish uchun, odatda maxsus klavishlar bilan ekranda siljiydigan markerdan (kursordan) foydalaniladi. Displeyda informatsiyani tahrir qilish uchun klaviaturadan tashqari, yorug`lik perosidan foydalaniladi, uning uchiga yorug`likni sezuvchi element (masalan, fotodiod) o`rnatiladi. Pero uchi belgi bilan to`g`ri kelganda DXQ buferidagi bu belgini o`qish vaqtida sezuvchi elementda impul`s paydo bo`ladi. SHu usul bilan bu belgining DXQ da saqlaydigan yacheykaning adresini aniqlashi mumkin, bu degani shu adresli yacheykadagi informatsiyalarni o`zgartirish imkonini beradi deganidir. Alifbo – raqamli displey bilan bir qatorda grafik informatsiyalarni tasvirlaydigan va operatorga EHM xotirasiga topshiriq berish va kiritish hamda ekranda tasvirni tahrir qilish imkonini beradigan grafik displeylar mavjud. Bu displey ENT nuri yorug`lik perosining uchi bilan siljiydigan rejimda ishlab

chiqariladi. Bunday siljish maxsus sxemalar yordamida shunday amalga oshiriladiki, unda qalamning sezuvchi elementi doim ENT nuri bilan yoritilib turishi lozim. YOrug`lik perosi konstruktorlik – loyiha ishlarini avtomatizatsiyalashda odamning EHM bilan aloqasini anchagina engillashtiradi. Personal komp’yuterning videosistemasi Personal komp`yuterning videositemasi monitor va videoadapterdan iborat. Videoadapter – tasvirni hosil qilib monitor ekraniga chiqaruvchi qism platadir. Monitor (displey) – dinamik tarzda yangilanadigan tasvirlarni chiqaruvchi qurilma. Komp`yuterga monitor ulash uchun maxsus videoadapter zarur. Videoadapterning vazifasi - tasvir to`g`risidagi ma`lumotlar saqlanadigan xotiraning muayayn qismini monitorda aks ettiruvchi signalni hamda sinxronlash signallari - taqsimlashning gorizontal (satrli va vertikal (kadrli)) shakllantirishdan iborat. Videoadapterlar taraqqiyoti katta yulni bosib o`tdi. CHunki eng birinchi personal komp`yuterlarda: monitor tariqasida maishiy televizor foydalanilgan bo`lsa, hozir esa komp`yuterni juda quvvatli, kuchli grafik stantsiyaga aylantiruvchilarga etib kelindi. Bu vaqt ichida platalar va standartlarni bir necha avlodi almashdi. Avvaliga MDA (Monocrome Display Adapter- displeyning monoxrom adapteri) standarti paydo bo`ldi. MDA platasi ekranga faqat alvafit-raqamli axborotni chiqarishga qodir - hech qanaqa grafika va ranglarni ta`minlay ololmasdi, faqat harf va raqamlar bilan ishlardi. MDA o`rniga CGA (Color Graphics Adapter - rangli grafika adapteri) nafaqat matnli, balki grafik rejimlarda ham ishlar va mavjud bo`lgan 16 rangning to`rtasini ko`rsata olardi. Keyingi etapda, EGA (Enhansed Graphics Adapter - yaxshilangan grafika adapteri) ekranda ko`rinidagan ranglarning sonini 64 rangli palitradan 16ranggacha etkazdi va ekranga chiqariladigan grafika sifatini ancha yaxshiladi. EGA standarti

paydo bo`lishi grafik programmalar, jumladan Microsoft Windows operatsion sistemasi imkoniyatlarini kengaytirish va mashhur bo`lib ketishiga omil bo`ldi. Bugun ham foydalanib kelinayotgan VGA (Video Graphics Array) eng muvaffiqiyatli videostandart hisoblanardi, biroq hozirgi kunda u ham takomillashib, CVGA(Syper-Vga) standartiga o`tdi. Agar VGAning birinchi variantlarida ranglar palitrasi 262144 dan 256 xil chiqarishni ta`minlasa, keyingi VGA bilan to`g`ri keladigan platalar paydo bo`ldiki, ularda ranglari bo`yicha farq 16.8mlnni tashkil qiladi. PK ning videosistemasi tekstli yoki grafikli rejimlarda ishlashi mumkin. Tekst rejimida monitor ekranda chegaralangan miqdordagi simvol va mahsus belgilar tasvirlanadi. Standart buyicha tekst rejimida 25 qator, har bir qatorda esa 80 simvol joylashadi. Grafik rejimda tasvir qator nuqtalardan hosil qilinadi. Grafik rejimda tasvirlarni hosil qiladigan komp`yuter videosistemasining imkoniyatlari doirasi quyidagicha: ranglar soni, tasvirlarni yangilanish chastotasi. Ekranni imkoniyat doirasi chegarasi lyuminofor zarrasi (rangli tasvir hosil qiluvchi ekran elementi) o`lchami bilan aniqlanib,0,2 g – 0,5 mm chegarasida o`zgaradi. Monitor va videoadapterning elektron nurning yoyilish holatini vujudga keltiruvchi elektron komponentlarning parametrlari ekranning real imkoniyat doirasini beradi. IBM PC oilasiga mansub komp`yuterlarning real imkoniyat doirasi q uyidagi standartlardan iborat: 640x480, 800x600, 1024x768, 1152x864, 1280x1024, 1600x1200. Professional monitorlar imkoniyatlari bulardan ham yuqori(13-rasm).

13-rasm. Monitor 17 dyuymli Tasvirlashni standart ranglari, har bir nuqtani 16, 256, 64K, 16M tusda ifodalashdan iborat. - Rangni tasvirlash rejimlari: - 4 – razryadli kodlashtirish (16 rang -VGA); - 8 – razryadli kodlashtirish (256 rang); - 16 – razryadli kodlashtirish (64K ta rang – High Color); - 24 - (16M ta rang – True Color); - 32 - (16M ta rang - True Color); Tasvirlarni yangilanish chastotasi – monitor ekranida tasvirlarni bir sekund davomida necha martalab yangilanishiga aytiladi va gertslarda o`lchanadi. Hozirgi zamon videoadapterlari ekranni katta chastotada yangilanishini qo`llab - quvvatlaydi, turli imkoniyatlar rejimi bo`lsa ham. Hozir keng tarqalgan monitorlar turiga elektron – nurli trubkali – GRT – displeylari kiradi. Biroq undan ham ommabop bo`lib, narxi baland monitorlar suyuq kristalli ekranga ega. Ularni LCD displey deb ataladi. Bu displeylar portativ komp`yuterlarda ishlatiladi. Standart bo`yicha monitorlar diagonalining uzunligi 14, 15, 17, 19, 20, 21 yoki 22 dyuymli bo`ladi. Maxsus holatlarda (intellektual kassa apparatlari, server monitori va h.z.) diagonali 12 dyuymli GRT monitori ishlatiladi. Zamonaviy programmalar bilan ishlash uchun 17 – 19 ―uzunlikdagi monitorlarni ishlatish maqsadga munosib. Tasvirlarda diagonalning real uzunligi nominaldan 1 kam yuradi. GRT monitorlarida tasvir elektron nurli trubka bilan hosil qilinadi. Tasvirlarni hosil qilishning o`ziga xosligi sababli tasvirning burchaklarida kemtiklar bo`lishi mumkin. GRT monitorida tasvirlarni yangilanish chastotasi 75 Gts ga teng bo`lsa, minimal yaroqli hisoblanadi. Evropa standartlari talabi esa yangilanish chastotasi 85 Gts. YAngilanish chastotasi 110 Gts va undan yuqori bo`lsa, optimal hisoblanadi. Bunday yangilanish chastotasida ekrandagi tasvirni ko`z orqali xuddi qog`ozdagi tasvirdek qabul qilsa bo`ladi. Biroq bu tasvirni narxi baland professional monitorlar

ta`minlaydi, o`shanda ham barcha rejimlarda emas. Odatda, imkoniyat doirasi qancha katta bo`lsa, ekranni yangilash chastotasi shuncha kichik bo`ladi. GRT monitorining salmoqli xarakteristikalari bor bo`lib, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq talablar xalqaro standart bilan aniqlangan. Bular - xavfsizlik, sog`liqga ta`sir, energiya kamxarjligi va h.z. (MPR II, TCO`92, 95, 99). Ko`pchilik LCD monitorlari 15 – 17 dyuym uzunlikdagi diagonali bilan chiqarilyapti. Ularning diagonal bo`yicha uzunligi 14, 15, 16 dyuymdir. Diagonalning real uzunligi yozilgani bilan ham to`g`ri keladi. GRT monitorlarida har bir nuqta ekranni bir elementi (tranzistor) yoqilishi bilan hosil bo`ladi. SHu tufayli har bir monitorning o`z maksimal fizik imkoniyati doirasi mavjud. 15 dyuymli monitorlar uchun bu nuqtalarning soni 1024x768, 17 dyuymli monitorlarda esa 1280x1200 ga teng. LCD monitorlarni uning maksimal imkoniyat darajasida ishlatish ma`qul, bu holda nuqsondan holi. Kichik imkoniyat doirasida ishlatilganda, har bir nuqta bir nechta tranzistorlar bilan hosil qilinganda tasvirni buzib ko`rsatish yuz beradi. LCD monitorlarida ekranni yangilanish chastotasi ahamiyatli hisoblanmaydi, shuning uchun tasvir 60 Gts. li yangilanish chastotasida (bu kichik chastota hisoblanadi) ham stabil ko`rinadi. LCD monitorlarning yutuqlari: kompakt o`lchamli; nuqsonlarning bo`lmasligi; tasvirning stabilligi; ravshanligi; tasvir kontrastining yaxshiligi; energiyani kam ishlatishi. Kamchiliklari esa quyidagilar: narxi baland, bir xil imkoniyat doirasida ishlash lozimligi, ekran elementlarining ayrimlari kuyishi mumkinligi. Undan tashqari, ularda GRT monitorlariga nisbatan ranglarini berish xususiyati yomon, tez harakatlanadigan ob`ektlarni ko`rsatishi ham yaxshi emas. Hozirgi vaqtda GRT monitorlaridan foydalanish qulay, chunki ular arzon. Biroq LCD monitorlari ham takomillashyapti, narxlari pasayyapti, shuning uchun yaqin orada ular GRT monitorlarini siqib chiqaradi. Boshqa perespektiv monitorlar modellari plazmenli panellar hisoblanadi. Ular LCD monitorlariga nisbatan ko`p afzalliklarga ega, biroq hozircha ular juda

qimmat va ular faqat katta proektsiya ekranlari sifatida, hamda yuqori klassli uy kino teatrlari tarkibida ishlatiladi(14-rasm). 14-rasm. LCD monitor. Printerlar bosma qurilmalarning texnik xarakteristikalari Bosma qurilmalari - qattiq tarqatuvchiga (qog`oz, plenka, mato va h.z.) tasvirlarni chiqarishni ta`minlaydi. Bularga printer va grafik plotterlar kiradi. Printer tasvirni qatorlab hosil qiladi, qog`oz yoki boshqa tarqatuvchi bosish kallagi ostida ketma-ket tortiladi. Bosish kallagi tasvirning shartli qatorini aks ettiradi. Hozir zamon barcha printerlari tasvirni alohida nuqtalardan hosil qiladi. Har bir bosiladigan simvol alohida nuqtalar to`plamidan aniqlangandek tasvirni hosil qiladi. Tasvirlash nuqtalarini hosil qilish printsipi turli turdagi printerlarda ajralib turadi. Kichik yaxlit yuzadagi nuqtalarning o`lcham va zichligi turlichadir. Nuqta o`lchami qancha kichik bo`lsa, zichligi shuncha katta bo`ladi va tasvir aniq ko`rinadi. Nuqtalar zichligi dpi da o`lchanadi (dots per inch) - tasvirning 1 kvadrat dyuymdagi nuqtalar soni). dpi - ko`rsatkichi qancha baland bo`lsa, printer mos ravishda ko`p imkoniyatli hisoblanadi. Bosma usuli bo`yicha printerlar purkovichli, lazerli, zarbli, termik va mahsusga bo`linadi. Printerlari sistemali blokka parallel port yoki USB shinasi orqali ulanadi. Purkovichli printerlar tasvirlash nuqtalarini maxsus siyohlarni qog`ozga mikroskopik tomchilar ko`rinishda sachratib hosil qiladi. Har bir tomchi tasvirning bir nuqtasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtdagi barcha purkovichli printerlar rangli bosish funktsiyasini qo`llab quvvatlaydi. Rangli purkovich printerlari tasvir nuqtalarini hosil qilishda bir nuqtaga bir necha tomchi tayanch ranglarini sachratadi. Tayanch ranglar

qo`shilishidan kerakli hosila rang olinadi. Aslida uchta tayanch ranglari etarli (qizil, yashil, ko`k yoki ularning tuslari) - ixtiyoriy hosila rangni yaratishga. Oddiy va ancha arzon printerlar ranglarni aynan shu uch tayanch ranglardan hosil qilishadi. Mukammal modellarda esa tayanch ranglarining katta miqdori ishlatiladi. Misol uchun, tayanch ranglaridan tashqari qora rang ham ishlatiladi. Oqqora bosmaga moslangan oddiy modellarda qora siyohli katridj ishlatiladi, rangli bosish uchun ularni katridjini almashtirish zarur (qora rang bosmada gryazno-seriy bo`ladi). Ancha mukammal modellarda bir vaqtda ikkita katridj ishlatiladi: biri qora bo`yoq bilan va boshqasi tayanch ranglardagi bo`yoqlar bilan. Undanda afzalroq modellarda ikkitadan ham ko`proq katridjlardan (bosmakallagidan) foydalaniladi. Rangli tasvirlarni rangli printerlarda sifatli tarzda chiqarish uchun maxsus qimmat qog`ozlar ishlatilishi kerak. Hozirning o`zida bunday maxsus qog`ozlarga bosish sifati fotografiya sifatiga yaqin. Purkovichli printerlar yutug`i sifatida ularning bahosi baland emasligi va rangli bosib chiqarishni ta`minlashini aytish mumkin. Kamchiligi esa ularda sarflash materiallari (katridj, maxsus qog`oz) qimmatligidir. Lazer printerlari tasvir nuqtalarini lazer qizishi yoki svetodiodlar chizg`ichidagi maxsus poroshok-tyuner kukuni qizishidan hosil bo`ladi. Tasvir nuqtasi chiqarilganda, lazer ulanadi (yoqiladi), toner qiziydi va qizdirilgan toner kukuni qog`ozga bosiladi. Texnik tomondan ular purkovichli printerlardan ancha murakkab qurilma hisoblanadi. Ko`pchilik bunday printerlar ancha quvvatli o`zining protsessori va xotirasiga ega(15-ris).

Lazer printerining yutuqlari: aks ettiruvchi elementlarda tashkil bo`luvchi tasvir va tekstlarni tezlikda bosib chiqarish; hatto oddiy qog`ozda sifatli bosib chiqarish; purkovichli printerga nisbatan uncha qimmat bo`lmagan sarf materiallari. Asosiy kamchiligi narxi baland. Komp`yuterlarga printerlar ham parallel, ham ketma-ket portlar orqali ulanishi mumkin. Parallel portlar Centronics tipidagi adapterlar orqali parallel ishlovchi (ma`lumotni birdaniga baytlab qabul qiladigan) printerlarni ulash uchun (odatda bir vaqtning o`zida 3tagacha printerni ulashi mumkin) ishlatiladi. Zarbli printerlar pechat golovkasidagi ingichka sterjenni chiqarib nuqtalar hosil qiladi. U bo`yoqli lentaga zarb berib, qog`ozi uning belgisini qoldiradi. Bu eng eski printerlar turi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ular faqat maxsus maqsadda (kassa apparati chekini bosish, bankomat va hokazo larda) ishlatiladi. Matritsali printerlarda tasvir nuqtalari o`lchami purkovich va lazerlidagiga nisbatan ko`p. SHu sababli, sifati pastroq. Sarf materiallari narxi arzonligi - asosiy yutug`i. Termik printerlar bo`yash qizishidan foydalanadi va qog`ozga suyuq yoki gazlashtirilgan shaklda uni o`tkazadi Bo`yash sovuganda qog`ozda qotadi va tasvir 16 - rasm . Lazer p rinteri ishlash prinsipi

hosil qiladi. Termik printerlar yuqori sifatli rangli tasvirlarni, fotografiya miqyosida bosib chiqarish imkonini beradi. Mahsus printerlar turli texnik qurilmalarning qismi hisoblanadi va faqat qog`ozga emas, balki boshqa tarqatuvchilarga: karton, mato, metall va boshqalarga mo`ljallangan. Grafquruvchilar - murakkab tasvirlarni chizish qurilmasi. Planshet va rulonli bo`ladi. Planshetli qurilmalarda qog`oz katta planshetga mahkamlanadi va chizuvchi pero yuqoriga, pastga va o`ng-so`lga harakat qiladi. Rulon qurilmalarida pero faqat o`ngga-so`lga siljiydi, qog`oz esa pero chizig`i bo`ylab tortiladi. Grafquruvchilar - nisbatan qimmat qurilma va u maxsus maqsadlarda ishlatiladi. Mukammal chizmalar, keng formatli plakatlarni chizishga xizmat qiladi. Printerlar. Komp`yuterda bosma qurilmasi printer deb yuritiladi va u ma`lumotni qog`ozga chiqaradi. Printerlar matn ma`lumotidan tashqari, rasmlar va grafikani ham bosib chiqaradi. Ba`zi printerlar faqat bir rangda(qora), ba`zilari esa rangli tasvirda ham chiqaradi. Hozirda printerlar: matritsali, purkaguvchi(oqimli), lazerli bo`ladi.Matritsali printerlar. IBM PC uchun avvallari eng ko`p tarqalgani matritsali(signali- matritsali) printerlar edi. Uning ko`rinishi 17-rasmda berilgan. 17-rasm. Matritsali printer Bu printerning ishlash qoidasi quyidagicha: printerning bosish moslamasida(golovka) vertikal tartibda ignalar joylashgan. Bosish moslamasi bosish satri bo`ylab harakat qiladi va ignalar kerakli simvollar, raqamlar yoki

boshqa abviaturalarni bo`yalgan lenta(katridj) orqali qog`ozga uradi. Ignalar soniga qarab 9,24,48ta, printerlar bir necha turlarga bo`linadi. 9 ignali printerda bosma sifati pastroq. Sifatini oshirish uchun bosma 2,4 marta qaytariladi. Natijada printer sekin bosadi. • 24 ignali printer sifatli va tezrok ishlaydi. • 48 ignali printer bosishni juda sifatli chiqaradi. Matritsali printerlar tezligi bir qog`ozga taxminan 10-60sek. oralig`ida bo`ladi. Matritsali printerlar xamon ko`p ishlatiladi, chunki ularning qiymati qimmat emas, bir qog`oz ma`lumot bosib chiqarish xarajati ham eng arzon hisoblanadi. Purkagichli printerlar . Xozirda eng ko`p tarqalgan printerlar bu purkagichli printerlardir. Bu printerlarinng ishlash printsipi matritsali printerlarga o`xshash, biroq bosish moslamasida butunlay boshqa usulda yasalgan. Bosish moslamasida naycha (soplo) siyoh purkashi tufayli tasvir paydo bo`ladi. Bosish moslamasi gorizontal harakatlanib, har bir qatorga uriladigan belgini bosib, qator oxiriga etganda, qog`oz vertikal bo`yicha bir qatorga tortiladi, so`ng bosish yangi qatorning birinchi simvolidan boshlab davom ettiriladi va hokazo. Bu turdagi printerlar shovqinsiz ishlaydi, sifati yaxshi, tezligi bir bet uchun 15100 sekund atrofida. Eslatma . Mazkur printerlar qattiq va zich qog`ozga bosma chiqarish uchun mo`ljallangan, gazeta qog`oziga o`xshash yoki sifati past rangsiz qog`ozlarni ishlatish mumkin emas. Printer bunday qog`ozlarni tortib o`tkazyotganda yirtilib yoki yig`ilib qolishi, natijada printer ichida tiqilib qoladi. Lazerli printerlar. Albatta, sizga eng sifatli va tez ishlaydigan printer kerak bo`lsa, lazer printerlari asqotadi. Bu printerlar (18-rasmga) bosmaxona sifati darajasidagi tasvirni ta`minlaydi. Lazerli printerlarlarda baraban bo`ladi. Barabanga kerakli formatdagi tasvirga zarur ma`lumotlar komp`yuter komandalari yordamida yuboriladi va lazer ularni elektrlab bo`yoq ranglari bilan qoplaydi. So`ng bir zarb bilan so`ralgan tasvir qog`ozga bosiladi.

18-rasm. Lazerli printer Mazkur printerlarda bo`yoq kukunlari nisbatan qimmat turadi, biroq sifat va tezlik sizni qoniktiradi, misol uchun bir betga 3-15soniya vaqt etarli. Eslatma. Lazer printerlari maxsus qog`oz talab qilmaydi, shu tomondan is`temolchiga qulay. Printerlar bozorida matritsalilar ichida EPSON turidagi, purkagichli va lazer printerlardan esa Hewlett Packard firmasiga taalluqli, shu nomdagi printerlar xaridorgir hisoblanadi. Rangi bosma uchun maxsus printerlar qo`llaniladi. Tasviri eng yaxshi (fotografiya sifatiga o`xshash) tasvirlar sublimatsion (Dye sublimation) printerlarida hosil qilinadi. Biroq bu printerlarga ishlatiladigan maxsulotlar o`zining o`ta qimmatligi bilan ajralib turadi. Klaviatura va sichqonda ishlash Har bir kishining komp`yuter bilan muloqotini klaviatura va sichqon ta`minlaydi. Klaviatura eng birinchi komp`yuterlarda mavjud bo`lgani holda va hozir ham zarurligini yo`qotmagan qurilma hisoblanadi. Personal komp`yuterda qo`llaniladigan klaviaturaning ko`rinishi 19-rasmda berilgan.

19-rasm. Klaviatura. IBM PC turidagi komp`yuterlar uchun standart asosida 101 yoki 83 klavishli klaviaturalar ishlab chiqarilayapti. Biroq 83 klavishli klaviaturalar avvallari chiqarilar edi, hozirda asosan 101 klavishli klaviaturaga yondoshiladi. Mazkur turdagi 101klavishli klaviaturalarni o`rganib chiqamiz. SHu o`rinda har bir klavish birdan boshlab to`rtgacha bo`lgan simvolni (harf, son, belgi) ifodalashi mumkinligi ta`kidlash lozim. Klaviaturadagi klavishlarni bajaradigan vazifasiga qarab shartli ravishda guruhlarga ajratamiz: Alvafit - raqamli klavishlar; Bosma va yozma harflarni kiritish klavishlari; Kirill va lotin harflariga o`tkazish klavishlari; Funktsional klavishlar; Rejimlarga o`tish indikatorlari; Birgalikda (kombinatsiyada) qo`llaniladigan klavishlar; Ixtiyoriy simvollarni hosil qilish klavishlari. SHu ketma-ketlik tartibida har bir guruh klavishlarini ko`raylik. Alvafit-raqamli klavishlar klaviaturaning pastki chap katta blokida joylashgan (20-rasmda AR bilan belgilangan). Ahamiyat berilsa bu 48 klavishi lotin, kirill harflari, raqamlar va belgilardan iborat. Qaysi klavishga bosilsa, zarur harf yoki raqam, belgi chiqishini bilish uchun keyingi ikki guruh klaviaturalarini ham o`rganish lozim.

20-rasm. Alvafit-raqamli klavishlar. [probel]- klavishi, yozuv mashinkasiga o`xshab eng katta klavish bo`lib, probel (bo`sh yoki yo`q simvol) kiritishga xizmat qiladi. Ta`kidlash lozimki, har qanday rejimda ham u faqat probel hosil qiladi. SHu sababli klavish ustiga boshqa simvol nishoni berilmagan. Odatda komp`yuter ishga tushirilishi bilan lotin alifbosi harflarini kiritish holati mavjud bo`ladi. YOzma xarflarni kiritish uchun mos klavishlar bosiladi, xolos. Mobodo bosma harflarni kiritmoqchi bo`lsangiz u holda albatta [Shift] klavishi bilan kerakli harfga mos keluvchi klavish birgalikda bosiladi (kirill harflarini ham kiritish shu tartibda bo`ladi, faqat lotindan kirill harfiga o`tish sharti bajarilishi kerak. (Bu shart quyida beriladi). Ikki klavish birgalikda bosiladi, deyilganda, birinchisi bosib turilib, ikkinchisi ham bosiladi. Biroq, xoh bittalab yoki birgalikda bo`lgan holda, klavishni uzoq vaqt bosib turish yaramaydi. Bir deyishga ulgurmaydigan tezlikda klavishni bosilgani ma`qul, aks xolda qo`lingiz klavishda uzoqroq vaqt qolib ketsa, sizga bir xil xarflarni ko`plab terib beradi. Agar siz faqat bosma harflarni kiritmoqni istasangiz, u holda [Caps Lock] klavishini bir bora bossangiz etarli. YUqori o`ng tomondagi indikator yonib bu rejim amalga kirganini bildiradi. Marhamat, endi tergan harflaringiz bosma (katta) shaklida bo`ladi. YAna yozma(kichik) harflarga o`tish uchun, [Caps lock] qayta bosilib o`chiriladi. Kirill va lotin harflariga o`tkazishni IBM PC komp`yuterida drayverlar (maxsus kiritish-chiqarish programmalar) bajaradi. Bu programma odatda komp`yuter ish boshlashi jarayonida yuklanadi va operativ xotiraga joylashgan bo`ladi.

Klaviatura drayverlari yaratilganda bir alifbodan boshqasiga o`tishni ta`minlash uchun ma`lum klavishlar bitta yoki birgalikda bosilishi nazarda tutiladi. CHunki biror matn terilyotganda, hozirgi tezkor zamonimizda, ingliz so`zlarini aslida berish lozim bo`lib qolganda drayverni chaqirish oson va qisqa vaqtda bajarilishi, natijada bir alifbodan boshqasiga va ortga qaytish engilligi kafolatlanadi. Ko`pincha bunday klavishlar sirasiga [Ctrl]- o`ng yoki chap tarafdagisi, ikkalasi birgalikda bosiladi. Boshqa komp`yuterlarda boshqa klavishlar varianti ham uchraydi. Funktsional klavishlar . Klaviaturaning eng yuqori qismida [F1], [F2], ..., [F12] belgilar bilan funktsional klavishlar joylashgan bo`lib, ular ko`pincha programmalarda ishlatiladi. Aytish mumkinki, [F1] ko`p programmalarda axborot yordami(Help), [F3]- matn o`qish, [F5] - nusxa ko`chirish va boshqalarda foydalaniladi. Kursorni boshqarish klavishlariga: [],[ ],[ ],[ ], [Home],[End], [PageUp (qisqacha PgUp)],[PageDown(PgDn)] klavishlari kiradi. Ularni bosganda kursorni (ekrandagi ko`rilayotgan pozitsiya ko`rsatkichi) ko`chishi amalga oshadi. YOylar mos ravishda chapga, o`ngga, yuqoriga va pastga bir pozitsiya ko`chishni bildirsa, [Home]- satr boshiga, [End] - satr oxiriga, [PgUp], [PgDn]- sahifa boshiga, oxiriga kursorni keltiradi, monitorda bu holat 25 qatorga sakrash bilan bajariladi. Raqam klavishlari - klaviaturaning o`ng burchagida joylashgan bo`lib, [Num Lock] -bosilsa raqamlar kiritish, aks xolda kursorni boshqaruvchi klavishlar vazifasini o`taydi. Maxsus klavishlar turiga ko`p klavishlar kiradi, ularni aksari qismini ko`rib chiqamiz. [Insert] - klavishi, simvol kiritilayotgan vaqtda bosilsa, kursor ko`rsatayotgan pozitsiyadagi mavjud simvol o`rniga, yangisi uriladi. Agar mazkur klavish bosilmasa, bor simvol bir pozitsiyada o`ngga surilib, oraga yangi simvol kiritiladi. [Delete] - klavishi kursor turgan pozitsiyadagi simvolni o`chiradi yoki yo`qotadi. "Delete" -o`chirmoq demakdir.

[Enter] – klavishi (ba`zi klaviaturalarda [Return], [Cr] klavishlari bilan ayniydir) komp`yuter bajarishi lozim bo`lgan komanda terilgach bosiladi. Matnli redaktorlarda bu klavish ishlatilishi, abzats tugaganida amalga oshiradi. [Esc] - qandaydir komanda, noto`g`ri terilgan direktiva yoki baja-rilayotgan programmadan voz kechish uchun xizmat qiladi. [Back Space] - (yoki [Enter] ustidagi chapga yo`nalgan [-]) klavishi kursor turgan pozitsiyadan chapdagi belgini o`chiradi. [Ctrl] , [Alt] - klavishlari ham [Shift] kabi klavishlar rejimlarini, ya`ni bosmadan yozmaga yoki lotindan kirillga o`tishiga yo`l beradi. Aslida bu klavishlarga ilk yaratilgan komp`yuterlarda bundan ham kattarok vazifalar yuklatilgan edi. [Print Screen] - ekrandagi tasvirni qogozga printer orqali bosib chiqaradi, undan tashqari faylga va Windows buferiga nusxa ko`chirishga xizmat qiladi. [Breek] - klavishi programma ishini to`xtatish uchun ishlatiladi. Birgalikda qo`llaniladigan klavishlar. [Ctrl] + [Breek] - bajarilayotgan programma yoki komanda tugatilishini ta`minlaydi. [Ctrl] + [Alt] + [Del] - MS DOS sistemasini qayta yuklaydi. [Ctrl]+ [Breek] - ekrandagi axborot nusxasini printer chiqarish rejimini ulash va o`chirishni ta`minlaydi. [Ctrl] + [S] - komanda yoki programma bajarilishini to`xtatadi. [Ctrl] + [P] - ekrandagi ma`lumot nusxasini printerga ko`chirishni tashkil etadi. Rejim indikatorlari eng yuqori burchakda joylashgan bo`lib: [Num Lock], [Caps Lock],[Scroll Lock] klavishlari bosilganda yoqiladi, qayta bosib o`chiriladi. Ixtiyoriy simvolni hosil qilish klavishlari, axamiyat bersangiz jadvalda °│╣___░▒▓ - turli belgilarni ham komp`yuterda ko`rish mumkin deyilganda, bu belgilar grafik rejimdagina foydalaniladi deb tushunmoq kerak. Ekranga, klaviatura orqali hosil qilmoqchi bo`lsangiz [Alt]+ raqam tersangiz kerakli belgi hosil bo`ladi. Raqamni belgiga mos ravishda jadvaldan olasiz. Misol,

[Alt]+177 kombinatsiyasida klavishlarni bossangiz - ▒ belgisi ekranda hosil bo`ladi. Mashq. ____jadvaldan 199,20, sonlarga mos keluvchi belgilarni hosil qilib ko`ring. (Javob:╟ _). Pozitsionlashtirish qurilmalari . Sichqon - stol variantidagi PKning asosiy pozitsionlashtirish qurilmasi bo`lib, monitorda ma`lumotlarni grafik rejimda tasvirlashga xizmat qiladi (21- rasm). YUza bo`ylab sichqon harakatlatganida ikkita son hosil bo`ladi, ular protsessorga uzatiladi va sichqonni boshqarish programmasi bilan ekranning ikki o`lchovli sathida nuqta koordinatalarini talqin qiladi. Natijada, programma sichqon ko`rsatkichidagi tasvirni ekran bo`ylab siljitadi. 21-rasm. «Sichqon» turidagi qurilma strukturasi. Sichqonchadagi klavishlar bosilishi, protsessorga bosilgan klavish kodini uzatadi, programma mos ravishda uni talqin etadi. Bir, ikki va uch knopkali sichqonlar bo`ladi. Apple firmasining personal komp`yuterlari bir knopkali sichqonlarni, IBM ga turdosh personal komp`yuterlarda esa ikki va uch knopkalilar ishlatiladi(22-rasm). Windows ikki knopkali sichqonchalarni standart qo`llab quvvatlaydi.

22-rasm. Ikki knopkali sichqonchalar. Ishlash printsipiga qarab ular mexanik, optomexanik va optik (eng qulay va ishonchli) ketma-ket PS/2 yoki USB shinasi porti orqali ulanadi. Qo`lda ko`tarib yuradigan komp`yuterlarda (noutbuklar, subnoutbuklar) sichqon o`rniga trekbol va poynterlar ishlatiladi. Trekbol klaviaturaga biriktirilgan shar, uning aylanishi sichqonning joy o`zgartirishi kabi samara beradi. Poynter - maxsus tutqich ko`rinishida ishlangan va uning harakati ham sichqon faoliyati misol qabul qilinadi. CHo`ntak komp`yuterlari va subnoutbuklarning ayrim kompakt modellarida sensor (sezuvchi) ekranlar ishlatiladi. Ularda ekranning kerakli elementlariga bosish xuddi sichqonni chiqillatishdek ta`sir etadi. Klaviaturasiz bo`lgan portativ personal komp`yuterlarda esa sensor ekraniga qo`lda yozish yoki virtual klaviaturadan kiritish orqali foydalaniladi Komp’yuterning qo’shimcha qurilmalari Skaner - komp`yuterga matnli yoki tasvirli ma`lumotni kirituvchi qurilma. Skanerlar belgilarni xam anglaydi, shuning uchun qo`lyozmalarni ham komp`yuterga kiritish mumkin(23-rasm).

Skanerlar 2 xil bo`ladi: avtomatik va noavtomatik. Birinchisi ma`lumotni varaqlab o`qiydi, ikkinchisi satrlab, buning uchun skanerni kerakli satrga qo`l surib turish kerak. Skaner-grafik tasvirlarni avtomatik kiritish qurilmasi. Skanerning ishlash printsipi quyidagicha - informatsiya vositasining ba`zi elementlari (qog`oz, karton, material va h.k.) yorug` lampa bilan yoritiladi, fotodiodlar tasvirning konkret nuqtasining rang aks ta`sirini qayd qiladi. Nuqta rangi ma`lum tarzda kodlashtiriladi va protsessor yoki asosiy xotiraga uzatiladi. U erda maxsus programma orqali qayta ishlanadi. SHunday qilib, skaner tasvirni turli rangdagi nuqtalar ketma-ketligiga aylantiradi, so`ngra esa tasvirni qayta ishlovchi programmaga uzatadi. 23- rasm. Skaner Skaner qo`ygan tasvirdan tekst simvollarini ajratish uchun simvollarni farqlaydigan programmalardan foydalaniladi. Bunday programmalar murakkab algoritmlar yordamida, konkret nuqtalar to`dasi ostida qaysi harf, son yoki maxsus simvol kodlashtirilganini aniqlaydi. Tanilgan belgilar ma`lum formatda yozib qo`yiladiki, keyinchalik bu ifodadan bemalol tekstni qayta ishlash programmalari foydalanadi. Skanerlar planshetli, rulonli va qo`lli turlarga bo`linadi. Eng ko`p tarqalgani planshetli skanerdir. Rulonli va qo`lli skanerlar ko`tarib yuradigan komp`yuterlarga qo`shimcha kabi foydalaniladi, chunki ular nisbatan kichik hajmli va kam joy talab etadi. Ular planshetlidan arzon, biroq ishlatishda nisbatan noqulay hisoblanadi. PK ga USB shina, parallel port yoki interfeys orqali ulanadi.

Plotter - chizmalarni qog`ozga chiqaruvchi qurilma. Ploterlar 2 xil bo`ladi: barabanli va planshetli. Barabanligi rulonli, planshetligi varaqli qog`ozga chiqaradi. Plotterlar loyihachilar, chizmachilar, shahar arxitekturasi bilan shug`ullanuvchilar, kartografiya mutaxasislariga qulay. Strimer - komp`yuterning vinchesteridagi ma`lumotlarni nusxasini zaxiraga olish uchun mo`ljallangan qurilma bo`lib, ma`lumotlarni magnit tasmali kassetaga(katridjga) yozish uchun mo`ljallangan. Strimerlardan foydalanishda qulay va ma`lumotlarni saqlashda eng arzon vositadir. Strimerlar sig`imi miqdorlariga (20Mbaytdan 40Gbaytgacha ma`lumotni bir kassetaga sig`dira oladi), ishlatilayotgan kasseta turi, interfeys, o`qish-yozish tezligi (100Kbayt/sdan 5Mbayt/sgacha), lentaga yozish ishonchliligi va hokazolar kiradi. Bajaradigan vazifasiga qarab, sotuvda turli strimerlar mavjud. Bular oddiy personal is`temolchiga mo`ljallangan arzon xamda juda ishonchli, kassetalarni avtomatik ravishda almashtirib qisqa vaqt ma`lumotga zaxiraga yozish oluvchi o`n, yuz Gbayt miqdordagi ma`lumot sig`imini qabul qiladigan qimmatlari ham bor. Modem - bu misoli komp`yuter va telefon tarmog`i o`rtasidagi tarjimon hisoblanadi. U shuning uchun zarurki, telefon liniyalari va komp`yuterlar ma`lumotlari ikkita boshqa-boshqa va mos kelmaydigan usullar bilan o`tkaziladi va ishlov beriladi. Komp`yuterlar faqat raqamlar bilan amal bajaradi va ishlaydi. Telefon liniyalari esa xuddi ostsilograf ekranida ko`rinadigan analog signallar bilan ishlaydi. Komp`yuterdan biror tarmoq orqali boshqa komp`yuterga o`rtada telefon liniyasidan foydalanib yubormoqchi bo`lsangiz, u xolda modem albatta zarur bo`ladi. CHunki komp`yuter ma`lumotini modem modullashtirib, ya`ni raqam ma`lumotni analog signallarga aylantirib telefon liniyasiga o`tkazadi. Telefon liniyasidan u tomonda boshqa modem esa teskari amalni bajarib, analog signallarni raqamli ma`lumotga aylantiradi. Bu hodisani demodullashtirish deb atash qabul qilingan. (24-rasm).

24-rasm. Modem Modem tezligi sekundiga o`tkazadigan bit(bod) ma`lumot bilan o`lchanadi. Har bir harf yoki belgi sakkiz bit hisoblanadi. Modemlarning komp`yuterga joylashtirilgan turi xamda interfeysga ulanadigan tashqi modem turiga ajratiladi. Hozir 2400-56000 bod darajasida ishlaydigan modemlar mavjud. Agar siz internetdan katta fayllarni yuborish va qabul qilish uchun foydalansangiz, unda albatta tezkor modemlardan foydalangan ma`qul, chunki tarmoqqa soatbay pul to`laydigan bo`lsangiz, bu holat sizga qo`l keladi. Kompakt-disklar 640Mbaytgacha ma`lumotlarni saqlay oladi. Kompakt disklar asosan o`qish uchun ishlatiladi va ularga ma`lumot tayerlanayoganlarida yoziladi. Bu ma`lumotlarga o`yinlar kompleksi, entsiklopediyalar va hokazolar kiradi. Agar komp`yuter tarkibida ovoz kartasi mavjud bo`lsa disklar qurilmasi audio kompaktdisklardan musiqa, kuy, qo`shiq eshitish imkonini beradi. 25-rasm. 25-rasm. Kompakt-disk. Trekbol - shar shaklidagi manipulyator. SHarni buragan tarafingizga ekrandagi tasvir ham mos ravishda buraladi. Didjitayzer - grafik informatsiyani PKga qo`lda kiritish qurilmasi. Planshet ko`rinishida bo`lib, unga maxsus pero bilan tasvir chiziladi, tasvirning ba`zi

nuqtalarining o`z navbatida, maxsus programma koordinatalari protsessorga uzatiladi, u erda esa bu ma`lumotlar qayta ishlanadi. Raqamli fotokamera - bu o`zidagi xotiraga tasvirni raqamli formatda yozib qo`yuvchi fotoapparatdir, so`ngra tasvirni qayta ishlash uchun PKga uzatadi. TV toner - monitor ekranida televizion tasvirlarni ko`rib chiqish imkoniyatini beruvchi qurilma. Ko`pgina TV-tonerlar translyatsiya yoki videoyozuvlarning fragmentlarini egallash va yozib olishni amalga oshirishi mumkin, keyin ularni PKlarda tahrir qilishi mumkin. Nomuntazam videomontaj qiluvchi qurilma-PK ga videoyozuvlarni yozish va tahrir qilishni ta`minlaydi, TV-tyunerlaridan ko`ra murakkab va qimmat, ular tasvirlar sifatini yo`qotmay tutib olish imkonini beradi; tashqi va ichki turlarga bo`linadi. Ichki qurilmalar shu`ba platalari hisoblanib, RCI raz`yomi bilan ulanadi. Ular videokamera yoki videomagnitofon orqali video va audiosignalni kiritish, ularni diskka yozish va PKda qayta ishlov berilgan signalni videomagnitofon yoki kameraga chiqaradi. Ba`zi platalar analog videoni, ba`zilari esa raqamli videoni egallash va qayta ishlashga mo`ljallangan. Tashqi qurilmalar raqamli yoki analog manbalardan videoni ushlab olib, so`ngra esa ularni FirePire porti orqali komp`yuterga uzatadi yoki komp`yuterdan raqamli signalni chiqarib, hamda dekodlashtirib videomagnitofon yoki kameraga o`tkazadi. Videoni tutib olish tashqi qurilmasi sifatida raqamli kameralar yuradi. Ular analog videosignallarni raqamlashtirishda hamma ishlarni o`zi bajaradigan, universal qurilma hisoblanadi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq , 2001, 672-b.

Похожие

Zamonaviy o’quv-texnik vositalar

Axborotlashgan jamiyatning shakllanib borish tendensiyalari

Virus va antiviruslar tasnifi

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari

Asosiy vositalar auditi