Axborotlashgan jamiyatning shakllanib borish tendensiyalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborotlashgan jamiyatning shakllanib borish tendensiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.2119140625 KB

A xborotlashgan jamiyatning shakllanib borish tendensiyalari Reja: 1. Axborotlashtirish jarayonlari 2. Jamiyatning rivojlanishida axborotlashtirishning roli 3. Axborotlashtirishning jahon tajribalari 4. Mamlakatimizda jamiyatni axborotlashtirish borasida olib borilayotgan amaliy ishlar haqida

Axborotlashtirish jarayonlari Axborotlashtirish jarayonlari jamiyatni industirialdan axborotlashganga o`tishini ta`minlab beradi. Axborot bozori iste`molchilarga barcha kerak bo`lgan axborot mahsulot va xizmatlarini taqdim etib, ularni ishlab chiqishni esa informatika industriyasi ta`minlaydi. Lekin, hozirgi kungacha axborotlashgan jamiyat tushunchasining to`liq ta`rifi mavjud emas. Jamiyat taraqqiyotining tarixida bir necha axborot inqilobi bo`lib o`tdi. Birinchi inqilob yozuvning kashf etilishi bilan bog`liq bo`lib, miqdor va sifat jihatdan ilgarilab ketishga olib keldi. Avloddan avlodga bilimlarni uzatish imkoniyati paydo bo`ldi. Ikkinchi inqilob (XVI asrning o`rtalari) kitobni chop etish bilan bog`liq bo`lib, u tubdan industrial jamiyatni, madaniyat va faoliyatni tashkil etishni o`zgartirib yubordi. Uchinchi inqilob (XIX asrning oxirlari) elektr tokining kashf etilishi bilan bog`liq bo`lib, telegraf, telefon va radioning vujudga kelishiga olib kelib, turli hajmdagi axborotlarni tezkor yig`ish va uzatish imkonini yaratdi. To’rtinchi inqilob (XX asrning 70 yillari) mikroprotsessor texnologiyalari va shaxsiy komp`yuterlarning yaratilishi bilan bog`liqdir. Mikroprotsessor va integral chizmalar asosida komp`yuterlar, komp`yuter tarmoqlari va ma`lumotlarni uzatish tizimlari yaratilgan. Oxirgi axborot inqilobi texnik vositalarni ishlab chiqish, yangi bilimlarni yaratishning texnologiya va usullari bilan bog`liq bo`lgan axborot industriyasini oldingi qatorga surmoqda. Yaponiyalik olimlarning fikricha, axborotlashgan jamiyatda kompyuterlashtirish jarayonlari insonlarga axborotlarning ishonchli manbalariga kirish imkoniyatini yaratib, ularni mehnattalab ishdan ozod qiladi va ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotlarni avtomatlashtirilgan usulda qayta ishlashning yuqori darajada tashkil qiladi. Jamiyatning taraqqiy etib borishining

asosiy kuchi bo`lib, material ko`rinishdagi mahsulotni emas balki axborot mahsulotlarini yaratish hisoblanadi. Axborotlashgan jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi va qadriyatlar tizimi ham o`zgaradi. Tovarlar ishlab chiqarish va iste`mol qilishga yo`naltirilgan industrial jamiyatga nisbatan axborotlashgan jamiyatda esa intellekt, bilimlarni ishlab chiqish va iste`mol qilishga yo`naltirilgan bo`lib, aqliy mehnat ulushining oshib borishiga olib keladi. Bunday jamiyatda bilimga bo`lgan talab kundan-kunga ortib boradi. Axborotlashgan jamiyat – bu ishlayotganlarning ko`pchiligi axborotlarni va uning oliy shakli bo`lmish bilimlarni ishlab chiqish, saqlash, qayta ishlash va foydalanish bilan band bo`lgan jamiyatdir. XX asrning oxirlariga kelib, rivojlangan davlatlarda fan va texnikaning rivojlanib borishi bilan axborotlashgan jamiyatning shakllanib borishi bo`yicha nazariyotchilarning aytgan fikrlari amalda namoyon bo`lmoqda. Barcha dunyo borlig`ining bir yagona komp`yuterlashtirilgan va axborotlashtirilgan elektron xonadon va kottejlardagi insonlar hamjamiyatiga aylanib borishi bashorat qilinmoqda. Hohlagan yashash joyi turli xildagi elektron asboblar va komp`yuterlashtirilgan vositalar bilan jihozlangandir. Olimlar axborotlashgan jamiyatning o`ziga xos quyidagi xususiyatlarini keltirishadi: • axborot inqirozligi muammosi hal bo`ladi, ya`ni axborot tanqisligi bilan axborotning ko`pligi o`rtasidagi qarama-qarshilikka bartaraf beriladi; boshqa resurlarga nisbatan axborotning prioritetligi ta`minlanadi; rivojlanishning asosiy shakli bo`lib axborotlashgan iqtisod hisoblanadi; jamiyatning negiziga zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari asosida bilimlarni avtomatlashtirilgan usulda yig`ish, qayta ishlash va foydalanish qo`yiladi; • inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab olgan holda, axborot kommunikatsiyalar texnologiyalari global tus oladi; barcha inson taraqqiyotining axborot yagonaligi shakllanadi;

 taraqqiyotning barcha axborot resurslariga informatika vositalari asosida har bir insonning erkin kirishi amalga oshadi. SHu bilan birgalikda quyidagi havfli tendentsiyalar ham mavjud: • ommaviy axborot vositalarining jamiyatga ta`sirining kundan-kunga ortib borishi; axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari tashkilot va insonlarning shaxsiy hayotini buzub yuborishi mumkin; aniq va sifatli axborotlarni tanlab olish muammolari mavjud; ko`pchilik insonlarga axborotlashgan jamiyatga ko`nikish qiyin kechadi. Axborotlashgan jamiyatga o`tishga eng yaqin turgan mamlakatlardan bo`lib axborot industriyasi taraqqiy etgan AQSH, YAponiya, Angliya, Germaniya va G`arbiy Evropa davlatlarini keltirish mumkin. Jamiyatning rivojlanishida axborotlashtirishning roli Insonlar, jamoalar va tashkilotlarning faoliyati hozirgi kunda borgan sari mavjud axborotlardan samarali foydalanishi bilan bog`liq bo`lmoqda. Bunga erishish uchun avvalom bor axborotlarni yig`ish, qayta ishlash va taqdim etish borasida katta hajmdagi ishlarni amalga oshirishga to`g`ri keladi. Turli sohalarda optimal qarorlar qabul qilish uchun katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab qilinadi, bu esa maxsus texnik vositalarni jalb qilmasdan hal qilib bo`lmaydi. Axborot hajmining ortib ketishi XX-asrning o`rtalariga to`g`ri keladi. Insonga axborotlar oqimi oqib kela boshlab, unga axborotlardan to`liq holda foydalanish imkoniyalarini chegaralab qo`ydi. Har kuni kelayotgan axborotlar oqimida orientir olish qiyinlashib bordi. Vujudga kelayotgan katta hajmdagi axborotlarni quyidagicha izohlash mumkin: • ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari natijalarini aks etgan xujjat, xisobot, dissertatsiya, doklad va boshqalarning sonini keskin ortib borishi; • inson faoliyatining turli sohalari bo`yicha davriy nashrlar sonining doimiy ravishda ortib borishi; kommunikatsiyalar tizimiga o`tkazib bo`lma ydigan magnit lentalarida ham axborotlarning ko`payganligi.

YUqoridagi keltirilgan omillar asosida axborot portlashi vujudga kelib, u quyidagilarda namoyon bo`lmoqda: • axborotlarni qabul qilish va qayta ishlash bo`yicha insonning chegaralangan imkoniyatlari bilan saqlanayotgan katta hajmdagi axborotlar o`rtasida qaramaqarshilik vujudga keladi. Oldinlari bilimlar xajmi asta-sekinlik bilan o`zgargan bo`lsa, 1900 yilga kelib har 50-yilda, 1950 yilda esa har 10-yilda, 1970- yilga kelib har 5-yilda va 1990 yildan boshlab har yili ikki barobarga ortib bormoqda; axborotlarni iste`mol qiluvchilar uchun mavjud axborotlar tarkibida ortiqcha bo`lgan axborotlar miqdori ham kattadir; axborotlarni tarqatish borasida ma`lum bir iqtisodiy, siyosiy va boshqa ijtimoiy to`sqinliklar ham mavjud. Masalan, axborotning maxfiyligi tufayli turli tashkilot xodimlari axborotlardan foydalana olishmaydi. Jahonda judayam katta miqdordagi axborotlarning yig`ilganiga qaramasdan, ulardan insonlar imkoniyatlarining chegaralanganligi uchun to`liq foydalana olishmayapti. SHuning uchun ham axborot tanqisligi jamiyat oldida yuqoridagi muammolarni hal etishni talab etmoqda. Elektron hisoblash mashinalarining keng joriy etilishi, turli sohalarda axborotlarni qayta ishlash va uzatishning zamonaviy vositalarini qo`llash axborotlashtirish deb nomlangan yangi evolyutsion jarayonni boshlanishiga xizmat qildi. Axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning bo`lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni. Jamiyatni axborotlashtirish – bu axborot resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanish asosida tashkilot, davlat boshqaruv organlari, fuqarolarning huquqini amalga oshirish va iste`molchilarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun optimal sharoitlarni yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jarayonidir.

Axborotlashtirish tarixi AQSH XX-asrning 60-yillarida, YAponiyada 70yillarida va 70-yillarning oxirida G`arbiy Evropada boshlangan. Zamonaviy ishlab chiqarish va boshqa faoliyat ko`rsatish sohalari borgan sari axborot xizmat ko`rsatish va katta miqdordagi axborotlarni qayta ishlashga muxtoj bo`lmoqda. Turli xildagi axborotlarni qayta ishlashning universal texnik vositasi bo`lib shaxsiy komp`yuter hisoblanadi. Komp`yuterlarning paydo bo`lishi va taraqqiy etib borishi – bu jamiyatni axborotlashtirish jarayonining ajralmas qismidir. Jamiyatni axborotlashtirish zamonaviy ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlaridan hisoblanadi. Ushbu tushuncha yaqin vaqtlargacha keng qo`llanilib kelingan «jamiyatni komp`yuterlashtirish» tushunchasini siqib chiqarmoqda. Ular o`zaro birbiriga o`xshash bo`lsa ham, bir-biridan jiddiy farq qiladi. Jamiyatni komp’yuterlashtirish deganda, asosiy e`tibor axborotlarni qayta ishlash natijalarini tezkor olish va ularni saqlashni ta`minlab beruvchi komp`yuterlarning texnik bazasini joriy qilish va kengaytirishga qaratiladi. Jamiyatni axborotlashtirish deganda esa, asosiy e`tibor inson faoliyatining barcha sohalarida bilimlarni o`z vaqtida, to`liq va tezkor holda to`liq foydalanishni ta`minlab berishga yo`naltirilgan kompleks chora-tadbirlarga yo`naltiriladi. SHunday qilib, «jamiyatni axborotlashtirish» tushunchasi «jamiyatni komp`yuterlashtirish» tushunchasiga nisbatan keng ma`nonini anglatadi. «Jamiyatni axborotlashtirish» tushunchasida e`tiborni nafaqat texnik vositalarga, balki ijtimoiytexnik taraqqiyotning maqsad va mazmuniga ham yo`naltirish lozim. Komp`yuterlar jamiyatni axborotlashtirish jarayonining tayanch texnik qismi hisoblanadi. Axborotlashtirishning jahon tajribalari Hozirgi kunda dunyoning barcha mamlakatlari axborotlashtirish jarayonlarini u yoki bu darajada amalga oshirib kelishmoqda. Axborotlashtirish strategiyasini

noto`g`ri tanlash mamlakat hayotining barcha jabhalarida dramatik salbiy o`zgarishlarga olib kelishi mumkin. Axborotlashtirish birinchi bo`lib AQSH boshlab bergan. Boshqa sanoati rivojlangan davlatlar bu yo`nalishning istiqbolli ekanligini va usiz taraqqiyot bo`lmasligini tezda anglagan holda komp`yuter va telekommunikatsiya vositalarini joriy etish sur`atlarini tezlashtirib yuborishdi. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasi tovarlariga AQSH ichki bozorida bo`lgan talabning doimiy ravishda pasayib borish tendentsiyalari uning milliy iqtisodida ko`pgina muammolarni keltirib chiqarmoqda. Vujudga kelgan vaziyatdan chiqib ketish maqsadida amerika jamiyatining barcha faoliyat sohalarini axborotlashtirishni jadallashtirish chora-tadbirlari ko`rilmoqda, jumaladan: yangi ilmiy-tadqiqot ishlariga investitsiyalarni jalb etish miqdorini ko`paytirish; ta`lim sifatini yuksaltirish; mahsulotlarni yaratish bosqichida halqaro hamkorlikni kengaytirish; ishchi kuchi sifatini yuksaltirish va bir qator chora-tadbirlar. Ushbu tajribalarni mamlakatimiz axborotlashtirish davlat siyosatini ishlab chiqishda e`tiborga olish kerakdir, chunki axborot texnologiyalarini ishlab chiqib va joriy etib iqtisodiyot va yuqori texnologiyalarni rivojlantirishga barcha imkoniyatlarga erishish mumkin. Zamonaviy axborot mahsulot, xizmat va texnologiyalarini ishlab chiqarish bo`yicha jahonda birinchi o`rinda turgan YAponiyaning axborotlashtirish dasturining asosiy g`oyalari va kontseptsiyasi bilan yaqindan tanishish maqsadga muvofiqdir. YAponiyani axborotlashtirish loyihasining asosiy g`oyalari quyidagilar-dir. Hozirgi kunda YAponiya axborotlashtirishning ikkinchi bosqichida turibdi. YAponiya loyihasining asosiy maqsadi – oldin yakka holda taqdim qilin-gan xizmatlar turlarini bir yagona tizimga keltirishdir. Buning uchun telefon orqali yuborilayotgan axborotdan tortib to komp`yuter mahsulotlarigacha barchasini bitta yagona kabel` orqali uzatishni yo`lga qo`yishdir. Istiqbolda kabel` tarmog`ining har bir abonenti bir vaqtning o`zida bir nechta xizmatlarni olishi mumkin bo`ladi.

Loyihada katta e`tibor unchalik tajribaga ega bo`lmagan foydalanuvchilar uchun intellektual interfeysli terminalga qaratilgan bo`lib, unda axborotlar ovoz orqali kiritiladi. Axborotlashtirish loyihasining to`liq amalga oshirilishi uchun 20-yil vakt va 100 mlrd. doll. mablag` ketadi. Beshinchi avlod komp`yuterlarini yaratish bo`yicha ishlar omadsizlik bilan yakunlanishiga qaramasdan, 10-yilga mo`ljallangan yangi turdagi komp`yuterlarni yaratish dasturiga 480 mln. doll. miqdorida moliyaviy mablag` ajratilgan, ya`ni: • axborotlarni paralel qayta ishlashda yuqori darajali komp`yuterlarni yaratish, unda bir vaqtning o`zida o`nta-yuzta protsessorlar murakkab operatsiyalarni bajaradi; neyron tarmoqlarda faoliyat ko`rsatadigan komp`yuterlarni yaratish, ular inson miyasiga o`xshab faoliyat ko`rsatishi mumkin; yorug`lik orqali axborotlarni uzatadigan komp`yuterlar. Har bir mamlakat qanday taraqqiyot etib borishidan qat`iy nazar jamiyatni axborotlashtirish g`oyalarini hayotga joriy qilish kerakligini yaxshi tushunadi. Ko`pgina mamlakatlar o`zining ichki xususiyatlari va shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda axborotlashtirishning milliy dasturlariga egadirlar. Lekin, shunday dasturlarni ishlab chiqish va hayotga joriy qilishda rivojlangan mamlakatlar erishgan yutuqlari va yo`l qo`ygan xatoliklarini hisobga olishi kerakdir. Axborotlashtirish dasturlarini muvoffaqiyatli joriy etishda barcha jahon hamjamiyatiga tegishli quyidagi jihatlarni e`tirboga olish lozim: • avvalom bor mamlakatning iqtisodiy o`sishini ta`minlab berish harakatlaridan qaytish kerak; milliy iqtisod tarmoqlarini og`ir sanoatga asoslashtirishdan kata ilm talab qiladigan tarmoqlarga o`tkazish; axborot sektoriga prioritetlikni berish; jahon ilm va fanining erishayotgan yutuqlaridan keng barhamand bo`lish; davlat yoki xususiy bo`lgan katta hajmdagi moliyaviy resurslarni axborotlashtirishga jalb etish. Rivojlangan mamlakatlarda oxirgi yigirma yilda axborot faoliyatning ko`p qismi bozor infratuzilmasining asosiy elementlaridan bo`lib bozor munosabatlari tarkibiga singib ketgan. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bozorining bozor infratuzilmasi sifatida shakllanishi XX-asrning 50-yillari ikkinchi yarmidan

boshlandi. Hozirgi kunda bozorning ushbu tarmog`i har bir mamlakat milliy iqtisodining asosiy negizi bo`lib hisoblanmoqda, chunki global iqtisodiyotni tarkib toptirish uchun zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari infratuzilmasi talab etilmoqda. Evropa Ittifoqiga kiruvchi davlatlarda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan samarali foydalanish maqsadida davlatning maxsus qo`llabquvvatlovchi dasturlari ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda, jumladan Frantsiya, Finlyandiyalarni keltirish mumkin. Ularda ta`lim sohasi uchun mul`timedia mahsulotlarini ishlab chiqishga katta e`tibor berilmoqda. 2003 yilda Evropa Ittifoqida axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalariga qilingan harajatlar 647 mlrd.evroni tashkil qilgan bo`lsa, AQSHda bu ko`rsatkich 865 mlrd. evroga teng keldi. Germaniya milliy iqtisodi Evropa Ittifoqida asosiy rolni o`ynashiga qaramasdan, Buyuk Britaniya milliy iqtisodi axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bozorida liderlikni egallashga harakat qilmoqda. Axborotlashgan jamiyatda komp’yuterlashtirish jarayoni kishilarga ishonchli axborotlar manbasiga kirishga keng imkoniyat yaratayapti, hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborot mahsulotlarini qayta ishlashning yuqori darajasini ta’minlash orqali ularni ko’p mehnat va vaqt talab etuvchi ishlardan ozod etmoqda. Tovar ishlab chiqarish va Iste’mol qilishga yo’naltirilgan industrial jamiyatga nisbatan, axborotlashgan jamiyatda ko’proq aqliy mehnat ulushini orttiruvchi bilim, intellekt, axborot ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi. Turli xildagi komp’yuter texnikasi asosidagi tizim va tarmoqlar, axborot texnologiyalari hamda aloqa telekommunikatsiyalari axborotlashgan jamiyatning material va texnologik bazasi bo’lib xizmat qilmoqda. Albatta, axborotlashgan jamiyatni shakllantirish uzoq muddatli jarayon bo’lib, turli xildagi resurslarni talab qiladi hamda unda davlat ustuvor rolni o’ynaydi. Aqsh, yaponiya va germaniya davlatlarida xukumat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan bo’lib, axborot-kommunika-tsiyalar texnologiyalari industriyasini qo’llab- quvvatlash va investitsiyalarni keng jalb etish hisoblanmoqda. Faqat aqshda 2004

yilda bu sohaga 50 mlrd. Dollar miqdorida sarmoyalar davlat tomonidan jalb qilingan. Jahon amaliyoti tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, ishlab chiqarish sohasida mehnat resurslarining kundan-kunga axborotlar tarmog`iga ko`chib o`tish ten-dentsiyasi ko`zga tashlanib qoldi. YAngi asrning boshlanishiga kelib AQSHning barcha mehnat bilan band aholisining yarmi, ya`ni 60-70 mln. kishi axborotlarni yig`ish, qayta ishlash, saqlash, tarqatish va interpretatsiya qilish bilan mashg`ul bo`lgan. G`arb iqtisodchilari axborot mahsulotlariga erkin kirishni erkin raqobat bilan bir qatorga qo`ymoqdalar. Axborot mahsulotlari va xizmatlari bilan bog`liq bo`lgan faoliyatning jahon yalpi ijtimoiy mah-sulot va milliy daromadidagi ulushi 10 %ni tashkil qilayotgani, shuning 90% AQSH, YAponiya va Evropa Ittifoqi mamlakatlariga to`g`ri kelayotgani bejiz emas. Agar yuz yil oldin amerikalik magnat Gerni Ford «Amerika – bu avtomobil sanoatidir» deb ta`kidlagan bo`lsa, hozirgi kunda bu sohada 1.5 mln. kishi ishlayapti va undagi uchta eng katta avtogigant korxonalarning kapitali 200 mlrd. dollarnigina tashkil etmoqda. AQSHdagi bitta axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasidagi kompaniyada 40000 dasturchi faoliyat ko`rsatib, uning kapitali 600 mlrd.dollarga tengdir. Bundan ko`rinib turibdiki, davlatning qudratini intellektual boyligi belgilab bermoqda. YAngi XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axborotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. YA`ni milliy iqtisoddagi axborot va bilimlarning tutgan o`rni tobora yuksalmoqda va ular stragegik resursga aylangan. Dunyoda jamg`arilgan axborot va bilimlarning 90 % so`nggi 30 yil mobaynida yaratilgan bo`lib, ular hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodning barcha sohalarida axborotkommunikatsiyalar texnologiyalaridan keng ko`lamda samarali foydalanishni talab etmoqda. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bozorida Xitoy davlati ham katta rol o`ynamoqda. Hozirgi kunda Xitoy davlati televizor, DVD-pleyer, uyali telefon, komp`yuter monitori, optik elementlarni eksport qilish bo`yicha jahonda liderlik qilmoqda. Xitoy va AQSH orasidagi savdo-sotiq munosabatlari kundan-kunga

kengayib bormoqda, jumladan 2003 yilda o`zaro savdo hajmi 191.7 mlrd. Dollarni tashkil etdi. Bashorat qilishlaricha, Xitoy 2008 yilga kelib shaxsiy komp`yuterlarni ishlab chiqarish miqdorini 90 mln. donaga etkazmoqchi. 2004 yilda esa 50 mln. yaqin shaxsiy komp`yuterlar ishlab chiqarilgan, bu esa 2003 yilga nisbatan 29 % ko`pdir. Axborot-kommuni-katsiyalar texnologiyalari sohasidagi Xitoyning erishayotgan yutuqlari natijasida, ushbu davlatga AQSH, Evropa Ittifoqi, YAponiya mamlakatlari o`zlarining sarmoyalarini kiritishga katta e`tibor berishmoqda. Shunga qaramasdan Xitoyda o`zlarida ishlab chiqarilgan axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalariga talab ortib bormoqda. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar huquqini himoya qilish bo`yicha davlatning siyosati katta rol o`ynamoqda. Xitoy xukumatining 2003 yildagi qaroriga asosan davlat boshqaruv organlari shaxsiy komp`yuter va dasturiy mahsulotlarni sotib olishda xitoyda chiqarilgan shunday mahsulotlarning narxi chet elnikidan yuqori bo`lmasa, o`zlarinikini sotib olishlari kerak deb belgilab qo`yilgan. Ekspertlar fikricha, Xitoyning axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bozorida yaqin yillarda amaliy dasturiy mahsulotlar yuqori cur`atda sotila boshlanadi. Bu sohada sotuvlar hajmi yiliga 34 % o`smoqda. Axborot texnologiyalari bozorining rivojlanib borishi ko`rsatkichlari 1.1-rasmda keltirilgan. Evropa 1.2 4.2 3.7 AQSH 4.8 4.6 Boshqa davlatlar 8.5 8.9 5.0 Dunyo bo‘yicha 4.7

YAponiya 1.2 0 2 4 6 8 10 1.1-rasm. Axborot texnologiyalari bozorining rivojlanib borishi ko`rsatkichlari, %. Bu erda: - 2 006/2005 - 2005/2 004 Bunday iqtisodiy yutuqlar nimalar asosida bo`lishi mumkin degan savol tug`iladi? Avvalom bor axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasida faoliyat ko`rsatayotgan korxonalarga katta imtiyozlar berilgan. Ular o`z faoliyatini boshlab biror-bir foyda olishganigacha ulardan hech qanday soliqlar davlat tomonidan olinmaydi. Bundan tashqari, foyda olinish boshlangandan keyin ham ikki yil mobaynida yana soliqlar olinmaydi. Undan keyin ikki yil mobaynida firmalar soliqning yarmi miqdorida to`lashadi. Eksportga chiqarilayotgan tovarlardan yana soliq olinmaydi. Taraqqiyot uchun qilina-yotgan investitsiyalar, jumladan uskunalar sotib olish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish kabilar ham soliqqa tortilmaydi. Xitoyda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini rivojlantirish borasida texnologik parklar faoliyat ko`rsatmoqda. Texnopark ko`rinishidagi dasturlashga yo`naltirilgan markazda 50 kompaniyalar faoliyat ko`rsatishmoqda. Bu kompaniyalarda eng ko`pi bilan 500 kishi, o`rtacha 30-kishi ayrimlarida esa 3 kishi ham faoliyat ko`rsatmoqda. Ushbu markazda yashash va ijod etish uchun dasturchilar va ularning oila a`zolariga barcha shart-sharoitlar yaratilib berilgan. Ularning oldiga Xitoy xukumati tomonidan 2005-2006 yillargacha ichki bozordan dasturiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi hindistonliklarni siqib chiqarish vazifasi qo`yilgandir. SHu bilan birgalikda, o`zlari ishlab chiqarayotgan dasturiy mahsulotlarni eksportga yo`naltirish masalasi dolzarb bo`lib turibdi. Xitoylik dasturchilar buyurtmalar bo`yicha asosan

YAponiya va Janubiy Koreya uchun ishlashmoqda. Ularning ishlab chiqarayotgan dasturiy mahsulotlari jahon standartlariga to`liq javob bermoqda. Xitoy davlati 1990 yillarda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bo`yicha sobiq Sovet Ittifoqiga nisbatan ham unchalik rivojlanmagan edi, lekin ular o`z vaqtida yangi zamon talablariga tez moslashib olishdi. Bundan tashqari Xitoyda milliy iqtisodi uchun kerak bo`lgan chet eldagi o`z mutaxassislarini qaytarib kelish bo`yicha davlat dasturlari mavjud bo`lib, ularga oldingi ish joylaridagi sharoitlardan kam bo`lmagan shart-sharoitlar yaratib berishmoqda. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari kirib kelgan yangi asrda davlatlarni taraqqiy etishining asosiy resurslaridan ekanligini hisobga olgan holda, hindistonliklar ham bu sohaga katta e`tiborni qaratishmoqda. AQSHning etakchi bu sohadagi kompaniyalarida hindistonliklar faoliyat ko`rsatishmoqda. Dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish Hindiston milliy iqtisodining eng rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan hisoblanmoqda. Oxirgi o`n yil mobaynida bu soha tez sur`atlar bilan o`sib borib, yiliga o`sish sur`ati 50 % tashkil qilmoqda. Bu sohada 300 mingga yaqin dasturchilar (jahonda ikkinchi ko`rsatkich) faoliyat ko`rsatishib, axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari hajmining 60% dasturiy mahsulotlarga to`g`ri kelmoqda. Hindistonda dasturiy mahsulotlarga bo`lgan ichki talab unchalik yuqori bo`lmagani uchun ham ular asosan ularni eksport qilishga yo`naltirishmoqda. Uzoq vaqt mobaynida hindistonlik dasturchilar chet el firmalarida faoliyat ko`rsatish bilan shug`ullanishdi. Katta hind kompaniyalari har bir dasturchisi bo`yicha yiliga 912 ming dollar miqdorda foyda olmoqda, bu esa AQSH dasturchilariga nisbatan 2030% kamdir. 2004 yilda axborot texnologiyalari bozorining turli mamlakatlarda o`sib borishini taqqoslash 1.2-rasmda keltirilgan.

0 10 20 30 % 2 – rasm. 2004 yilda axborot texnologiyalari bozorining turli mamlakatlarda o`sib borishini taqqoslash (%-da) Hindiston xukumati axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini rivojlantirish bo`yicha tadbirkorlarning sayi-harakatlarini qo`llab-quvvatladi, jumladan, dasturlash bilan shug`ullanadigan firmalar uchun maxsus texnoparklarni shakllantirib, ularda soliqlar imtiyozini kiritdi. Natijada bunday texnoparklarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi 40 % o`sdi. SHunga qaramasdan ko`pgina hind dasturchilari ishlash uchun etakchi chet el kompaniyalariga ketishmoqda. Bu ham bo`lsa ularning tajrabasidan barhamand bo`lish uchun katta imkoniyatlar yaratib bermoqda. Hindistonning axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasining yirik kompaniyalari ham rivojlangan mamlakatlarda o`z vakolatxonlarini ochishmoqda. Hindistonda erkin iqtisodiy hududlar va imtiyotli soliqlar tizimini joriy qilinishi axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari G‘arbiy Evropa SHimoliy Amerika Braziliya Lotin Amerikasi Markaziy va G‘arbiy Evropa Xitoy Rossiya

sohasidagi hind kompaniyalarini shakllantirish, dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi jahonning yirik kompaniyalari Hindistonda o`zlarining ofislarini ochishda va chet el sarmoyalarining bu sohaga jalb qilishni tezlashtirib yubordi. Hindistonda 1998 yil axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasi bo`yicha jahonda liderlikka erishish borasida davlat siyosati e`lon qilinib, o`n yillik davlat dasturi qabul qilingan va u uchta maqsadga yo`naltiril-gandir: jahon darajasidagi axborot infratuzilmasini shakllantirish, dasturiy mahsulotlarni eksport qilish hajmini 2008 yilga kelib 50 mlrd.dollar miqdoriga etkazish va davlat boqaruvining barcha jabhalarini to`liq axborotlashtirishdir. Hindistonning dasturiy mahsulotlar industriyasi o`n yil oldin 10 mln. dollarni tashkil qilgan bo`lsa, hozirda u 10 mlrd. dollargacha o`sdi. Hindistonda dasturiy mahsulotlarni chetga eksport qilish bo`yicha 300dan ortiq kompaniyalar faoliyat ko`rsatyapti. Respublikamizda b ozor iqtisodiyotining rivojlanib borishi turli tadbirkorlik shakllarining vujudga kelishiga keng sharoit yaratib bermoqda. Tadbirkorlikning rivojlanishi axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari biznesini shakllantirish va taraqqiy ettirishga ham katta ta`sir ko`rsat-moqda. Avvalom bor, bu turdagi tadbirkorlikka axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari biznesi tovarlarini ishlab chiqish, takomillashtirish va tarqatish bilan keng shug`ullanayotgan boshqarish sub`ektlarini kiritish o`rinlidir. Bu borada «O`zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to`g`risida» Qonuni axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari asosida tadbirkorlik faoliyatini yo`lga qo`yish uchun katta turtki bo`ldi. O`zbekiston Respublikasida dasturiy mahsulotlari bozorini shakllan-tirish borasida bir qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Bizning tadbirkorlar ham dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish va eksport qilishi mumkin, buning uchun umumiy sharoitlar, intellektual potentsial ham etarlidir. Bu sohaga tadbikorlarning sarmoyalarini jalb qilish uchun soliq imtiyozlarini yaratib berish hisoblanib, u asosida hindiston tajribasidan kelib chiqqan holda texnologik parklarni yaratish kerak bo`ladi. Axborot mahsulotlari milliy iqtisodning turli sohalaridagi ishlab chiqarish jarayonlariga jiddiy ta`sir etuvchi asosiy omillardan biriga aylanib

borayotgani fakt. Jahon tajribasining tahlili shuni ko`rsatmoqdaki, bunday korxona ushbu shakllaridan biri - bu kichik firmalardir. AQSHda komp`yuter dasturlarini ishlab chiqaruvchi 98 %dan ortiq firmalar faoliyati «kichik biznes» turiga kiradi. Aynan kichik biznes AQSHning yuqori texnologiyalar sohasini boshqarmoqda. Bu soha firmalari taklif etayotgan tovarlar turi judayam keng. SHu bois ham ularni shakllantirish uchun katta miqdorda moliyaviy resurslar jalb qilish va davlat tomonidan tartibga solib turilishi kerak, chunki ular faoliyatining ko`pgina yo`nalishlari davlat manfaatlari bilan bog`lanib ketgan. Undan tashqari dasturiy mahsulotlarni eksport qilish davlat byudjetiga yanada ko`proq valyuta kelib tushishini ta`minlaydi. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bilan shug`ullanayotgan firma- larni tarkib toptirish uchun quyidagi yo`nalishlarni rivojlantirish zarur: a) ularni jahon amaliyotidan kelib chiqqan holda tashkil etish kerak; b) axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari tovarlari hayotiy davr tsikliga qarab differentsiallashgan bo`lishi kerak, bu esa talab darajasiga ta`sir etishga hamda raqobatga chidash qiyin bo`lgan bozor sektorida o`z faoliyatini oldindan to`xtatish imkonini beradi; v) ushbu sohaning xorijiy firmalari bilan aloqalar o`rnatish lozim. Axborot tizimlari va texnologilariga asoslangan respublikamizdagi yangi iqtisod yangi ish joylarini yaratmoqda va ularning miqdori kundan-kunga ortib bormoqda. AQSH yangi iqtisod oldingi qatorida bormoqda, ularda eski turdagi ish o`rinlari bo`shab yangi ish o`rinlari barpo etilmoqda va bu jarayon nihoyatda tezlik bilan amalga oshmoqda. AQSHda xizmatchilar o`z ish o`rinlarini har to`rt yilda o`zgartirishib, uzluksiz ta`lim ular hayotining bir qismi bo`lib qoldi. Jahon tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, axborot texnologiyalari, Internetning ta`lim sohasiga kirib kelishi ta`lim xizmatlarini globallashish jarayonlariga katta yo`l ochib berdi. Rivojlangan davlatlar ta`lim sohasida bo`layotgan bunday ijobiy jihatlarni e`tiborga olgan holda, ta`lim sifatini yuksaltirish uchun

axborotkommunikatsiyalar texnologiyalaridan ommaviy ravishda foydalanish davr talabiga aylanmoqda. Hozirgi kunda nafaqat ta`lim sohasiga, balki milliy iqtisodning barcha tarmoqlariga Internet, elektron tijorat, elektron biznes, virtual tijorat, virtual ta`lim, masofaviy o`qitish, virtual stend texnologiyalari keng ko`lamda kirib keldi. Zamonaviy jamiyat o`zining barcha jabhalarida hajmi qanday bo`lishidan qat`iy nazar turli axborotlarga kirishni yaratib beruvchi axborot-kommu- nikatsiyalar texnologiyalaridan keng foydalanish bilan tavsiflanmoqda. Internet va mul`timedia texnologiyalarining hayotimizga kirib kelishi axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalarini muloqat qilish, tarbiyalash vositasi sifatida foydalanishga imkon bermoqda. Barkamol avlodni, har bir shaxsni, etuk mutaxassisni tarbiyalash va shakllantirishda axborot texnologiyalarining ijobiy ta`siri ko`zga tashlanib qoldi. Mashg`ulotlarda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan keng foydalanish o`quv materiallarini talabalar tomonidan qabul qilish va o`zlashtirish samarasini yuksaltiradi. SHuning uchun ham shaxsiy komp`yuterlar qudratli ta`lim vositasiga aylanmoqda. Bu shaxsiy komp`yuter o`qituvchining barcha funktsiyalarini o`z zimmasiga oladi degani emas albatta, balki insonning shaxsiy komp`yuter bilan o`zaro hamkorlik qilishi ta`lim jarayonini yanada samarali tashkil qilishda keng imkoniyatlar yaratadi demakdir. Xitoy tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, ularda tabiiy fanlar bo`yicha oliy ma`lumotli bo`lgan mutaxassislar axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bo`yicha ham to`lov-kontrakt asosida ta`lim olishga imkoniyatlar berilgan. Bunday kurslar 3 yil davom etib, 2000 AQSH dollarni tashkil qiladi. Unda talabalar zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini, Internet va Intranet texnologiyalarini chuqur o`rganishadi. O`quv-uslubiy qo`llanmalar, darsliklarning barchasi xitoy tiliga o`girilgan. Hindistonda dasturchilarni oliy o`quv yurtlari tomonidan tayyorlash yildanyilga ortib bormoqda, 2002-2003 yillarda yiliga 85 mingga ortdi. Axborotkommunikatsiyalar texnologiyalari bo`yicha mutaxassisliklarni yiliga 68

ming kishi tugatishmoqda. Albatta, amerikanlik kompaniyalar buyurtmasi bo`yicha ishlab chiqilayotgan dasturiy maxsulotlarni yaratishda, hindis-tonlik dasturchilarning ingliz tilini mukammal bilishlari ast qotmoqda. Bundan tashqari, Hindistonda dasturchilar maktabini shakllantirishda chet eldagi hind diasporasi ham katta yordam ko`rsatishdi, jumladan AQSH yonlanib ishlagan hindlar vaqt o`tishi bilan o`zlarining kompaniyalarini barpo etib ularga Hindistondan dasturchilarni jalb qilishdi. Bu ham bo`lsa, Hindiston milliy iqtisodiga qo`shimcha valyutani kelib tushishi va ushbu sohani keng rivojlantirishga zamin yaratib berdi. Mamlakatimizda jamiyatni axborotlashtirish borasida olib borilayotgan amaliy ishlar haqida O`zbekiston Respublikasi milliy iqtisodining ijtimoiy-yo`nalti-rilgan bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o`tishi hamda ilmiy-texnika taraqqiyoti jamiyatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotining turli jabhalariga axborot kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasidagi barcha yutuqlarni tadbiq qilish darajasini tezlashtirib yubordi. Mamlakatimiz milliy iqtisodi tarmoqlarini axborotlashtirish jamiyat rivojlanishining ob`ektiv jarayoni hamda zarur bo`lgan axborotlarni yig`ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash va taqdim etishning tabiiy davomidir. Iqtisodiyot, ishlab chiqarish, aloqa, ilmiy-tadqiqot, ta`lim, tibbiyot va biznes sohalaridagi mehnat sifati, mehnat unumdorligi va samaradorlik darajasini yuksaltirish ularda tadbiq qilinayotgan eng zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari bilan bog`liq. Axborot texnologiyalarining hayotimizning turli jabhalariga kirib borishi axborotlashgan jamiyatni shakllantirishga zamin yaratib bermoqda. «Elektron ta`lim», «Elektron hukumat», «Elektron boshqaruv», «Masofaviy ta`lim», «Ochiq ta`lim», «Axborotlashgan iqtisod» kabi tushunchalar hayotimizga keng kirib keldi. Respublikamiz milliy iqtisodi tarmoqlariga axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini joriy etish borasida amaliy ishlar O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to`g`risida» Qonuni, «Komp`yuterlashtirishni yanada

rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish choratadbirlari to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori, «Komp`yuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari asosida olib borilmoqda. YUqorida keltirilgan Prezidentimiz Farmonlarida «...real iqtisodiyot tarmoqlarida, boshqaruv, biznes, fan va ta`lim sohalarida komp`yuter va axborot texnologiyalarini keng joriy etish, aholi turli qatlamlarining zamonaviy komp`yuter va axborot tizimlaridan keng bahramand bo`lishlari uchun shart-sharoitlar yaratish» belgilab ko`yilgan [5]. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalariga asoslangan axborotlashgan jamiyatda xalqaro miqyosdagi ishlab chiqarish jarayonlari, ijtimoiy-iq-tisodiy xo`jalik masalalari, ko`pgina mikro- hamda makroxo`jalik aloqalar, zamonaviy tsivilizatsiya rivojlanishi va boshqalar o`z aksini topadi. YA`ni, axborotlashgan jamiyatni barpo etmasdan turib ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi islohatlarni, fan va madaniyat rivojini, milliy iqtisodni yuksaltirishni, shuningdek, oqilona halqaro iqtisodiy aloqalarni yo`lga qo`yish borasidagi masalalarni amalga oshirib bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish» to`g`risida Qonun qa-bul qilindi. Ushbu Qonunda quyidagilar asosiy vazifalardan qilib quyidagi-lar belgilab qo`yilgan: axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini yaratish; har kimning axborotni erkin olish va tarqatishga doir konsti-tutsiyaviy huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanilishini ta`minlash; davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizim-lari asosida O`zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish; xalqaro axborot tarmoqlari va Internet jahon axborot tarmog`i-dan erkin foydalanish uchun sharoit yaratish; davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda rivojlantirish, ularning bir-biriga mosligini va

o`zaro aloqada ishlashini ta`minlash; axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarili-shini tashkil etish; axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozo-rini shakllantirishga ko`maklashish; dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilishini rag`-batlantirish; tadbirkorlikni qullab-quvvatlash va rag`batlantirish, investitsiya-larni jalb etish uchun qulay sharoit yaratish; kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy tadqi- qotlarni rag`batlantirish. Bozor iqtisodiyotining takomillashib borishi turli tadbirkorlik sha-kllarining vujudga kelishiga sharoit yaratib bermoqda. Tadbirkorlikning rivojlanishi axborotkommunikatsiyalar biznesini shakllantirish va taraq-qiy ettirishga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Axborot faoliyati - bu milliy iqtisod sohasi bo`lib, axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqish va qayta ishlab iste`molchilarning bu boradagi talabini qondirish bilan shug`ullanayogan tadbirkorlikning bir shaklidir. Axborotkommunikatsiyalar texnologiyalari bozorining mamlakat milliy iqtisodida nufuzli o`rinni egallab borayotganligini inobatgan olib, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Komp`yuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»gi Farmoni qabul qilindi. Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, komp`yuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan foydalanish, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-ehtiyojlarini yanada to`likroq qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot resurslaridan baxramand bo`lishni kengaytirish uchun qulay shartsharoitlarni yaratish maqsadida quyidagi asosiy vazifalar belgilab qo`yildi: zamonaviy ishonchli va xavfsiz milliy ma`lumotlar axborot bazalarini yaratish, axborot resurslari va xizmat;larining bozorini rivojlantirish, axborot almashuvning elektron shakllariga izchillik bilan bosqichma-bosqich o`tish; • real iqtisodiyot tarmoqlarida, boshqaruv, biznes, fan va ta`lim sohalarida komp`yuter va axborot texnologiyalarini keng joriy etish, aholi turli qatlamlarining zamonaviy komp`yuter va axborot tizimlaridan keng bahramand

bo`lishlari uchun shart-sharoitlar yaratish; maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy o`quv yurtlarining ta`lim jarayoniga zamonaviy komp`yuter va axborot texnologiyalarini egallashga xamda ularni faol qo`llanishga asoslangan ilg`or ta`lim tizimlarini kiritish; axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida, birinchi navbatda dasturiy vositalarni, ma`lumotlarning axborot bazaparini ishlab chiqish, respublika, tarmoq va mahalliy axborot- kommunikatsiya tarmoklarini shakl-lantirish, komp`yuter va telekommunikatsiya texnikasini ishlab chiqish; IR sohalarida ishlash uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashni tashkil qilish: • axborot-kommunikatsiya tarmoqlari va xizmatlari konvergentsiyasini nazarda tutgan holda mamlakatning barcha hududida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining texnikaviy infratuzilmasini, shu jumladan ko`chma aloqa, IR texnologiyalari, boshqa zamonaviy telekommunikatsiya va ma`lumot uzatish vositalarini jadal rivojlantirish; milliy va xalqaro axborot tarmoklariga g`oyat tezkorlik bilan kirib borishni joriy etish, aholi punktlari, shu jumladan qishloq aholi punktlarining ularga kirib borishini ta`minlash; sifatli mahalliy dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni eksport qilishni rag`batlantirishning samarali mexanizmini yaratish; mahalliy komp`yuter texnikasi va unga butlovchi buyumlar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarishni tashkil etishga ko`maklashish. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Komp`yuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish choratadbirlari to`g`risida»gi Qarori qabul qilindi. Ushbu Qaror yuqoridagi me`yoriy xujjatlarni amaliyotga tadbiq etishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda komp`yuter va axborot texnologiyalari, telekommunika-tsiyalar tarmoqlarini, ma`lumotlar uzatishni, Internet xizmatlariga kirib borishni rivojlantirish va zamonaviylashtirish respublikamizda ustuvor o`rinlarga chiqmoqda. Bu borada respublikamiz fani ham katta tajribaga egadir. Mamlakatimizda axborotlashtirish jarayonlarining ischil olib borilishida

O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi qoshidagi «Informatika»(oldingi Kibernetika) institutining xissasi juda kattadir [44]. O`zbekistonda kibernetika faniga 1956 yili O`zR FA V.I.Romanovskiy nomidagi matematika instituti qoshida hisoblash texnikasi bo`limi tashkil qilingan kundan boshlab asos solingan. Akademiklar X.M. Abdullaev, M.T. O`rozboev va V.A. Bugaevlar fanning ushbu muhim yo`nalishining tashkilotchilari bo`lganlar. 1959 yilda hisoblash texnikasi bo`limida yuzga yaqin xodimlar ishlaganlar. Bu vaqtda O`rta Osiyoda birinchi bo`lib «Ural-1» EHMi ishga tushirilgan va bo`lim V.P.CHkalov nomli aviatsiya zavodida rejali hisoblarni boshlagan edi. Aviatsiya birlashmasi Fanlar akademiyasi (FA) ko`magida qudratli hisoblash markaziga ega bo`lgan. Keyinchalik xuddi shunday ishlar Toshkent kabel zavodida va boshqa korxonalarda ham amalga oshirildi. 1966 yilda Hisoblash markazli (HM) Kibernetika instituti tashkil qilindi, 1969 yilda o`sha vaqt uchun qudratli hisoblangan ikkita M-20 rusumidagi EHMli mashinalar bilan jihozlangan. Bir necha yil ichida vazirlik va idoralarning tarmoqli avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (ABT)da texnik topshiriqlar tuzildi, Axborot hisoblash markazi (AHM) tarmoqlarini tashkil qilish boshlandi. Bu ishlar keyinchalik, 1973 yilda O`zbekiston Respublikasining rahbariyatini «Respublikada ABT ishlab chiqish (RABT) va O`zbekiston xalq xo`jaligiga joriy qilish haqida» qaror qabul qilishiga asos bo`ldi va O`zR FAdan RABT bo`yicha HM Kibernetika instituti bosh tashkilot qilib tayinlandi. SHu munosabat bilan 1978 yilda O`zR FA HM Kibernetika instituti Fanlar Akademiyasi hayotida birinchi bo`lib O`zbek «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasiga aylantirildi. Yillar davomida birlashma negizida, uning faol ishtirokida yuzlab EHMlar bilan jihozlangan yuzdan ortiq AHM va ko`plab ABTlar yaratiddi. 1979 yilda RABT birinchi navbati, 1985 yilda esa ikkinchi navbati topshirildi. Birlashmada 800 ga yaqin fan nomzodlari, 100 dan ortiq fan doktorlari tayyorlangan va ular AHMlarida ishlashadi. Institut oliy o`quv yurtlarida kibernetika yo`nalishi bo`yicha beshta fakul`tetlarni tashkil qilishda faol ishtirok

etgan. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti qoshidagi «Axborot texnologiyalari va menejment» (dastlabki nomi «Iqtisodiy kibernetika») fakul`teti shular jumlasidandir. Hozirda birlashma «Zamonaviy informatsion texnologiyalar» ilmiy-texnikaviy markaziga aylantirilgan va unda zamonaviy kibernetikaning ko`p sohalari bo`yicha izchil izlanishlar olib borilmoqda. Hisoblash usullarini ishlab chiqish va hisoblash tajriba-larini EHMda o`tkazish zamonaviy kibernetika masalalarini echishning nazariy asosi hisoblanadi. Bu yo`nalish Kibernetika institutiga asos solingan kundan boshlab rivojlantirib kelinmoqda. Hozirgi kunda bu ishlar akademiklar F.B.Abutaliev, B.A.Bondarenko, T.Bo`riev hamda professor SH.A.Nazirov rahbarligidagi ilmiy maktablar tomonidan olib borilmoqda. Akademik F.B.Abutaliev rahbarligida atmosfera jarayonlariga oid keng miqyosli tajribalar olib borildi. Orol dengizining qurigan qismidan tuz va changni tarqalishini tadqiqot qilish uchun matematik modellar yaratildi va hisoblash tajribalari o`tkazildi. Akademik B.A.Bondarenko rahbarligida va uning shogirdlarining faol ishtirokida matematik fizikaning polichiziqli differentsial tenglamalari nazariyasining asoslari yaratildi. Deformatsiyalanuvchi qattiq jism mexanikasi masalalarini algoritm-lash va murakkab inshootlar hisobini EHMda bajarish usullari akademik T.Bo`riev va professor ІІІ .X.Nazirovlar rahbarligida ishlab chiqildi va davom ettirilmoqda. Qayishuvchanlik (plastiklik) nazariyasi masalalarini echish jarayoni-ning eksperimental tadqiqotlar qismini avtomatlashtirish sohasidagi ishlar professor K.SH. Bobomurotov rahbarligida amalga oshirildi. Gaz va neft` konlarini topish, gazni uzatish va qayta ishlov berishni ishlab chiqish va gaz taqsimlash tizimlarini loyihalash katta xalq xo`jaligi axamiyatiga ega bo`lgan ishlardir. Kibernetika institutida bu yo`nalishlar bo`yicha ilmiy tadqiqotlar 1960 yillarning boshlarida sobiq Ittifoqning gaz sanoati vazirligi buyurtmasiga ko`ra boshlangan edi. Gaz va neft` kon-larini loyihalash va ishlatish

masalalarini hal qilishning nazariy va uslubiy asoslari, yirik gaz konlari va magistral gaz yo`llari tizimlari-ning gazodinamik va gazotermodinamik ko`rsatkichlarini hisoblash algoritm-lari va dasturlari ishlab chiqildi. Bu ishlarda F.B.Abutaliev, R.Sadullaev, N.Muxitdinov, I.Alimov va institutning boshqa xodimlari ishtirok etdilar. Olingan natijalar o`sha vaqtdagi «Gazli», «Urengoy», «Severniy Urtabulak» kabi neft` va gaz konlarining katta loyihalariga hamda «Severnoe Siyanie-tsentr», «Srednyaya Aziyatsentr», «Buxoro-Ural» magistral gaz yo`llari loyihalarini ishlab chiqishga asos bo`ldi. Tadqiqotlar asosida seysmologik kuzatishlarni qayta ishlashning das-turiy vositalari majmuasi, CHorvoq GESdagi kuzatishlarning avtomatlashti-rilgan tizimi, O`rta Osiyo va Qozog`iston hududlarida seysmik xatarni ol-dindan bashoratlash masalalarini echishni avtomatlashtirish uchun seysmo-logik ma`lumotlar banki ishlab chiqildi va tatbiq qilindi. Barcha seysmo-logiya sohasiga oid ishlar E.V. Kvashin rahbarligida va institut xodimlari N.K.Ubaydullaev, IA.Davidov, U.G.Tilaboldiev va boshqalar tomonidan bajarildi. Xorijiy nashrlarda baxolarni hisoblash algoritmlar sinfi deb nom-langan yangi sinfdagi idroklash algoritmlari nazariyasi akademik M.M. Komilov raxbarligida yaratildi. Bu sinfdagi algoritmlar uchun matematik ta`minot sifatida texnologiya (E.M.Aliev), tibbiyot (F.T.Odilova) va geologiyaning (M.X.Teshaboeva) amaliy masalalarini echishda keng qo`llanib kelingan «PRASK» va «KANON» (V.Buzurxonov, N.Kim, R.A.Lutfullaev) dasturiy komplekslari yaratiddi. Tasvirlarni idroklash nazariyasining rivojlanishi, belgilarning bog`-liqligini tahlil qilishga asoslangan idroklash algoritmlarini algebralash bilan bog`liq bo`lib, baholarni hisoblash algoritmlari sinfining mustaqil butog`ini hosil qiluvchi idroklash algoritmlarining algebraik nazariyasini qurish imkonini berdi (SH.X.Fozilov). EHMda tasvir aniqligini oshirish sub`ektivizmni yo`qotish, oddiy ko`z bilan ilg`ab bo`lmaydigan xususiyatlarni ajratish va har xil soha mutaxas-sislarining ishini engillashtirish, ayrim xollarda esa qayta ishlash jara-yoni bosqichlarini to`liq

avtomatlashtirish imkonini beradi. Buning uchun tasvirni tahlil qilish jarayonini shakllantirish va texnik vositalarni yaratish kerak. Biologik muammolarni hal qilishni rivojlantirish uchun hujayra darajasida hayvon va o`simlik organizmlarini imitatsiya qiluvchi matematik modellar ishlab chiqildi. O`simliklar rivojlanishining hujayrali modeli qurildi, o`simlikda vilt kasalligini chaqiruvchi paxta va zamburug` simbiozi mexanizmlari aniqlandi (B.N. Xidirov, M.Saydalieva). Tibbiy kibernetikada fundamental natijalar olindi. YUrak-qon tomir tizimi va yurakning sun`iy tizimini o`zaro aloqasining matematik modeli o`rganildi (F.T.Odilova). Tibbiyot muassasalarida bir qator yuqumli kasalliklarning rivoj-lanishini bashoratlash va tashxislashning jamoaviy qaror qabul qilish kon-tseptsiyasini joriy qilishning modellari muvaffaqiyatli aprobatsidan o`tgan (X.Z.Ikromova). YAngi yo`nalish oftalmologik kibernetika kelib chiqdi, ko`-rish tizimi tuzilmasiga chuqur kirib borish va oftalmologik axborotlarni avtomatlashtirish tizimini tashkil qilish imkoniyati paydo bo`ldi (X.M.Komilov). Qand kasalligi bilan og`rigan bemorlarda utlevod va yog` metabolizmi-ning asosiy ko`rsatkichlarini biparametrik boshqarishning algoritmlari va modellari ishlab chiqildi va tadqiq qilindi (B.U.Allamiyarov). Davriy ravishda o`zgaruvchan biologik tizimlarni rivojlanishining dis-kret matematik modellari tuzildi va tadqiq qilindi, ekologik tizimlarni uzluksiz modellarini qurishda yangi yondashuv tavsiya qilindi (O.Mahmudov). Biologik tadqiqotlar asosida mushakdagi murakkab fazoviy harakatlarni boshqarish mexanizmi ishlab chiqilgan va nerv-mushak kasalliklarini tash-xislash uchun amaliy tavsiyalar beriddi. Ko`p miqdordagi bo`g`im qisqarish-lari va elektromiogrammalarini olish, qayta ishlashning avtomatlashti-rilgan tizimi yaratildi (X.A.To`raxonov, R.M.Normatov). Nazariy asoslangan «Immunalogik reaktsiyalar ekspress analizatori» asbobi ishlab chiqildi (X.V.To`raxonov, N.YU.Kocherovskaya).

Axborot nazariyasi axborot tizimlarini maqbullash bilan bog`liq bo`-lib, O`zbekistonda ma`lumotlarni uzatish tizimlari va hisoblash tarmoqla-rini ishlab chiqish bo`yicha fundamental va amaliy tadqiqotlar natijasida ma`lumotlarni uzatish tizimlari uchun maqbul qabul qilish nazariyasi pro-fessorlar T.A.Valiev va Z.T.Odilova rahbarligida ishlab chiqildi. Elektr uzatish tarmoqlari va chaqmoqdan himoyalangan troslardan ma`lumotlarni uzatish bo`yicha kompleks tadqiqotlar olib borildi. Ulardan ma`- lumotlarni uzatish tizimlari ishlab chiqildi va ABTda axborot almashinuvi bo`yicha tavsiyalar berildi (T.A.Valiev, SH.A. Zargarov). Modellashtirish asosida respublika xalq xo`jaligini boshqarishning har tomonlama avtomatlashtirish tizimi qoshida texnik baza qurish usuli (respublika HM tarmog`i, jamoaviy foydalanish HM, respublika ma`lumot-larni uzatish tizimi, axborot almashinuvi algoritmlari) ishlab chiqildi (Z.T.Odilova, SHA.Zargarov). Akademik J.A.Abdullaev rahbarligida tezkor texnik axborotni qayta ishlash va uzatish muammolari bo`yicha tadqiqotlar olib borildi. Televizion tasvirlarni qayta ishlash muammolari bo`yicha tadqiqotlar professor R.M.Otaxonov rahbarligida olib borilmoqda. Loyixalanadigan televizion kanallarning o`tkazuvchanlik xususiyatlari samaradorligini va tasvir sifatini oshirilishini ta`minlovchi video-axborotni qayta ishlovchi analog, sonli va adaptiv usullari yaratildi. R.M.Otaxonov rahbarligida laboratoriya xodimlarining olgan ilmiy natijalari ilk bor kosmonav-tikada qo`llanilib, «Salyut-Soyuz» orbita kosmik majmuasida «Zemlya-Bort» yo`nalishi bo`yicha rangli tasvirni qabul qilishni ta`minlagan. YAratilgan murakkab apparatli boshqaruv tizimlari usuli asosida zamonaviy teleuzatish tizimlari imkoniyatlarini oshiruvchi apparat qurilmalari ishlab chiqilgan. Akademik T.F.Bekmurotov, professor T.M.Mag`rupov rahbarliklari ostida «Kibernetika» IICHBda hisoblash texnikasi vositalarini yaratish va rivojlantirish ishlari olib borildi. YUqori darajadagi tarh ko`rinishidan apparatura darajasigacha bo`lgan mikroelektronika qismlari va hisoblash texnikasi vositalarini bevosita loyihalashning avtomatlashtirish naza-riyasi yaratildi. Loyihalashning muloqotli

intellektual tizimining kontsep-tual, uslubiy, algoritmlik asoslari va. matematik ta`minotini tashkil qiluvchi usullar ishlab chiqildi (T.M.Mag`rupov). Dinamik imtiyozni hisobga olgan holda markazlashgan va kombinatsiya- langan dispetcherlash masalalari rejalarida muammoga moslashtirilgan ko`p mashinali hisoblash majmuasi modellari va algoritmlari qurildi (T.F. Bekmurotov, I.Po`latov, A.Inoyatov). Mikroelektron va mikroprotsessorli qurilmalarning tashxisli testlarini loyihalash va funktsional sintezni avtomatlashtirish, parallel modellashtirish usullari va dasturlari hamda qarshiliklarga chidamli tizimlarning ishonch ko`rsatkichlarini oshirish va baholash algoritmlari ishlab chiqildi (T.F.Bekmurotov, S.Ikromov, M.K. Orifjonov). Eng yirik va fundamental muammo bu mashinasozlik, kimyo, energe-tika, metallurgiya va paxta tozalash sanoatlarida, qishloq xo`jaligida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish hisoblanib kelingan. Mashinasozlik sanoa-tida har tomonlama avtomatlashtirish va robotlashtirish uchun metallarga ishlov berish bilan shakl paydo qilish jarayonlarini modellashtirish va boshqarish usullari ishlab chiqildi. Metallga ishlov berish dastgohining epchil ishlab chiqarish tizimida detallar chiqarish tartibini baholash va materiallar oqimining maqbul jadvalini tanlash imkonini beruvchi imitatsion modellari tuzildi (N.A.Mo`minov, B.M. Ismoilov, 3.3. SHamsiev, Z.Madrahimov, A.R.Ro`ziqulov). Paxta xom ashyosini dastlabki qayta ishlashdagi asosiy texnologik jarayonlarni boshqarishning matematik modellari va avtomatlashtirilgan tizimlari ishlab chiqildi (Z.M.Solihov, H.Z.Egamberdiev, N. Kamolov, A.I.G`ulomov, M.Usmonova va boshqalar). Paxta terish mashinalarini ishlab chiqarish sharoitida sinovdan o`tqazishning texnologik jarayonlarini avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi (M.R.Daminov, M.H.Mirsobirov, B.MAzimov). Hozirgi vaqtda murakkab texnik va texnologik tizimlarni tashxislash jarayonlarini hisoblash tajribalariga asoslangan

modellashtirish va maqbul boshqarish usullari ishlab chiqilmoqda (Z.M.Solihov, B.M.Azimov). Freymga mos kelishga asoslangan mashinasozlikda bilimlar bazasi, muloqot interfeysi va konstruktorli texnologik vazifalarning ekspert (tafakkurli) tizimlari, lokal hisoblash tarmoqlari, bo`laklangan qayta ishlash va boshqarish tizimlari g`oyalariga asoslangan, murakkab texnik tizimlarda qaror qabul qidish faoliyatining moslashuv-chanligini amalga oshiruvchi mashinasozlikda yangi axborot texnologiyasi yaratildi (T.S.Nusratov, M.A.Rahmatullaev). O`zbekiston turli xil qimmatli er osti qazilma boyliklariga ega. Ko`mir qazilmalari va metallarni qazib olish uchun katta tog`-metallurgiya korxonalari qurilgan. UzR FA «Kibernetika» IICHB 40 yilga yaqin bu sohani avtomatlashtirish, loyihalash, rejalashtirish va boshqarishda izlanishlar va tadqiqotlar olib bordi (I.B.Tabakman, E.M.Aliev, S.Rizaev va boshqalar). Biokimyo ishlab chiqarishining ko`p bosqichli texnologik jarayonlari uchun matematik modellar va algoritmlar tavsiya qilingan. Bu modellar yordamida fizikkimyoviy va biologik xususiyatlarni hisobga olgan holda jarayonlarni boshqarish tizimlari qurildi. Biokimyo ishlab chiqarishni tashkiliy, iqtisodiy va texnologik jarayonlarini boshqarishning ko`p bosqichli shajaraviy tizimlari ishlab chiqildi (K.A.Axmetov, E.M.YOqubov, M.X.Ismoilov). Ko`p yillar davomida Kibernetika institutida uy-joy qurilishini loyihalashning turli bosqichlarida modellashtirish, rejalashtirish va optimallashtirishning integrallashgan tizimini yaratish bo`yicha nazariy asoslar va usullar ishlab chiqish ishlari olib borilmoqda (X.R.Jumaboev, U.A.Nabiev, A.SH.Daliev, N.Mardiev). Iqtisodiy tizimlarni tadqiq qilishda iqtisodiy matematika usul-larini va hisoblash texnikasi vositalarini qo`llash sohasida algoritmik usullarga asoslangan, respublika iqtisodini EHM tarmog`i asosida har tomonlama boshqarish va nazorat qilish imkonini beruvchi RABT kabi yangi nazariy kontseptsiya va katta tashkiliy tizimlarni yaratish metodologiyasi ishlab chiqildi (M.I.Ermatov, A.Abdug`afforov, D.N.Axmedov, X.S.Lutfullaev).

Regional tarzda migratsiya jarayonlarining imitatsion modeli va ishchi kuchi resurslarining balansi modellari yaratilgan (N.S.Aliqoriev). Qishloq xo`jaligi korxonalarida loyixalashtirishning maqbullash-tirish modellari majmualari va ishlab chiqarishni rejalashtirish, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini va oziqalarini tayyorlash va qayta ishlash modellari yaratildi (S.Ortiqova, B.Berkinov, B.Mahmudov). «Mikroskop-EHM» avtomatlashtirilgan majmuasi yaratildi va uning yordamida xo`jalik uchun ahamiyatli bo`lgan xossalarni aniqlovchi paxta mikrostrukturasining miqdoriy ko`rinishlari olindi (X.Z.Tursunov). Paxta etishtirishning nazariy va amaliy asoslari hamda erning shamol eroziyasiga uchrashining matematik modeli ishlab chiqildi (M.Ziyoxo`jaev, M.Usmonova). Respublika kapital qurilishini rejalashtirish va boshqarish model-lari va usullari, regional qurmlmsh majmuasini boshqarishning imitatsion tizimi, pudratli ishlab chiqarish rejalarini tashkil qilishning ko`p bosqichli imitatsion tizimi, kapital qurilish tashkilotlarini tashkil qilish va kapital mablag`larni taqsimlash modellari yaratildi (R.A.Ubaydullaev). Transport tizimlarini rejalashtirish va taxlil qilishning maqbul modellari hamda temir yo`l transportida rejalashtirish va boshqarish masalalari echimini maqbullash muhim tadqiqotlar qatoriga kiradi (T.A.Qodirov, I.X.Ubaydullaev). Tutash muhitlar mexanikasida (TMM) algoritmlashtirish nazariyasining asoslari 60-yillarda ishlab chiqilgan. Algoritmlashtirish bo`yicha chuqur tadqiqotlar natijasida hozirgi kunda yangi ilmiy yo`nalish - algoritmik kibernetika yaratildi. Bu nazariya asosida kerakli natijalarni olish uchun turli ob`ektlarni matematik diskret modellarini qurishdan boshlab, sonli-analitik usullar tanloviga qadar masalalarni echish uchun EHM zimmasiga asosiy ishni yuklovchi mashina algoritmining umumiy uslubini shakllanti-rish va ishlab chiqish yotadi. Buni amalga oshirish uchun insonning ijodiy mehnati shakllantiriladi va turli ob`ektlarni tadqiqot jarayoni teskari aloqali ettita bosqichli kibernetik zanjirni tashkil etadi: tajriba-qonunlar-masalalar-matematik modellar-algoritmlar-dasturiy ta`minot- hisoblash eksperimenti.

Algoritmlash bosqichlari amalga oshirilganda u oltita asosiy (ma`-lumotlar, qonunlar, xossalar, modellar, algoritmlar, amaliy dasturlar) va ikkita yordamchi (qo`yilish va operatsion) algoritmik banklar orqali bajariladi. Har bir AB ikkita axborot va operatsion qismdan iborat. TMMda algoritmlashda keyingi tadqiqotlar zamonaviy EHMda das-turiy ta`minotning kompleksini yaratish, keng sinf masalalarini echish, algoritmlarini qurish bilan bog`liq. Bugungi kunda bu yo`nalish fanning turli sohalarida o`zining keng rivojini topgan. Mashinasozlik, tibbiyot va biologik sistemalar, iqtisodiyot, mexanika va boshqa sohalarga VA.Tolok, T.Bo`riev, F.Badalov, K.Bobomurotov, V.Buzurxonov, B.Qurmanbaev, N.Muxitdinov, SH.A.Nazirov, I.Alimov va boshqa olimlarning mehnatlari singan. Algoritmlash nazariyasining amalga oshirilishi birinchi bo`lib V.A.Tolok tomonidan bajarilgan va EHMda tsilindrik qobiqlarning tenglamalarini echish va chiqarish sxemasi ishlab chiqilgan. Uning tomo-nidan M-20 EHMda mashina kodida amalga oshirilgan maxsus til tavsiya qilingan. Ushbu yo`nalish bo`yicha akademik T.Bo`riev deformatsiyalanuvchi qattiq jism mexanikasi masalalarini echishda algoritmlash usullarini ishlab chiqqan. Fil`tratsiya nazariyasining masalalarini algoritmlash N.Muxitdinov va I.Alimov rahbarliklari ostida bajarildi. Ular tomonidan fil`tratsiya nazariyasining differentsial tenglamalarini chiqarishning algoritmik tizimi va parabolik tipdagi tenglamalar uchun yangi algoritmlar yaratilgan va tenglamalarni tuzish avtomatlashtirilgan. Natijada ikki va uch o`lchovli fil`tratsiya masalalarini echishni avtomatlashtirishning amaliy dasturlash paketi (ADP) yaratilgan. U asosida suyuqlik va gaz fil`tratsiyasi masalasi echilgan. Masalalarni echishning barcha bosqichlarida EHMdan foydalanish-ning tafakkurli algoritmik tizimlarini yaratish talab qilinadi. Bu yo`nalish bo`yicha ishlar V.Buzurxonov va uning shogirdlari tomonidan bajarilgan. Bikrlik, bikr-qayishuvchi, bikr-qovushqoqlik nazariyalarining uch o`lchovli masalalarini Vlasov-Kontarovich, Filonenko-Borodichlarning va chekli elementlar

usullari asosida echishni algoritmlash ishlari B. Qurmanbaev va uning shogirdlari tomonidan olib borilgan. SH.A.Nazirov va uning shogirdlarining ishlarida barcha AB asosida ishlaydigan, dasturiy ta`minotga ega TMM keng sinf masalalarini echishga mo`ljallangan algoritmik tizim yaratish g`oyasi yotadi. Bu erda TMM masalalariga oid ABning tarkibi va tuzilishi aniqlangan. Algoritmik tizim uchun dastlabki ma`lumot SH.A.Nazirov tomonidan ishlab chiqilgan muammoga moslashtirilgan tilda berildi. Algoritmik tizim Turbo-Paskal 7.0 dasturlash tilida Delphi-4 dasturlash tizimida MS DOS muxitida amalga oshirilgan. O`z-o`zidan ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida axborot tizimlari bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Bank tizimlarini har tomonlama avtomatlashtirish bo`yicha sezilarli ishlar qilindi. «Fido-biznes» jamiyatida respublika davlat banki buyurtmasi bo`yicha oxirgi bosqichlarni loyihalash ishlari T.Dadajonov rahbarligida olib borilmoqda. Tarmoqli axborot tizimlarini yaratish sohasida tog`-kon metallurgiya, neft` va gaz, kimyo, energetika va mashinasozlik sanoatlarida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Texnologik jarayonlar avtomatlashtirilmoqda, ijtimoiy-iqtisodii va moliyavii muammolar hal qilinmoqda. Neft` va gaz tarmog`ida loyihalash ishlarini «Algoritminjenering» instituti O.M.Nabiev rahbarligida bajarilmoqda. Qishloq xo`jaligi tarmog`ida axborot tizimlarini yaratish muhim o`rinni egallab kelgan. Kibernetika institutida ekin ekiladigan maydonlarni maqbul tarkibini aniqlash, agrosanoat majmuasida makroiqtisodiy ko`rsatkichlar bo`yicha milliy hisob raqamida paxtachilik uchun ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini modellashtirish hamda ipakchilik sanoatida mahsulot ishlab chiqarish tuzilmasini tanlash bo`yicha aniq natijalar olindi (S.Ortiqova). Hududiy masalalarga keladigan bo`lsak, ular mahalladan boshlanib, so`ng tuman, shahar va respublika viloyatlariga chiqishi kerak. Aynan ushbu tizimda aholini ijtimoiy himoyalashning asosiy muammolari o`z echimini topadi. Bunga bozor sharoitida aholining ish bilan ta`minlanganligi, yashash sharoiti etarliligi masalalari kiradi.

Hozirgi kunda respublikada demografiya, ish bilan ta`minlanish va sog`liqni saqlash sohalarida axborot tizimlarini yaratish bo`yicha ma`lum tajribalar to`plangan. 2001-2005 yillardagi axborot-lashtirish dasturida boshqa axborot tizimlari bilan o`zaro bog`lanishni ta`minlovchi axborot markazlarini, hududiy tizimlarni bosqichma-bosqich qurish nazarda tutilgan. Ma`lum natijalar shahar qurilishi muammolarini komp`yuterlashtirishda investitsiya masalalarida ham olingan. Axborot tizimlarini loyihalashda bozor iqtisodiga o`tish sharoitlarini hisobga olish lozim. Hozirgi kunda mamlakatimiz oliy o`quv yurtlarida ham yuqori malakali informatika va axborot texnologiyalari bo`yicha mutaxassislar etishib chiqishmoqda, undan tashqari matematika, fizika kabi muxassisliklarni bitirganlar ham dasturlash bo`yicha ma`lum bir qayta tayyorlash kurslarini bitirishsa, ularning intellektual boyligidan dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish natijasida milliy iqtisodimiz rivojlanishiga katta xissa qo`shish mumkin bo`ladi. Axborotkommunikatsiyalar texnologiyalarining texnik qismini respublikamizda ishlab chiqarish uchun katta sarmoyalarni jalb qilish talab qilinadi, bu esa ham vaqt ham iqtisodiy jihatda maqsadga muvofiq emasdir. SHuning uchun ham biz asosan e`tiborimizni dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqarib avvalom bor o`zimizning ichki talabimizni qondirishimiz va undan keyin eksportga yo`naltirishimiz lozimdir. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini maktabda ta`lim olishni boshlagan vaqtdan boshlab ommaviy ravishda o`qitishni boshlashimiz kerak, chunki bu davrda o`quvchilar ko`nikmalarga tez erishishadi. Keyingi bosqichda kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar talabalari uchun maxsus davlat tilidagi mul`timedia kurslarini ishlar chiqib joriy qilish kerakdir. Uchinchi bosqichda, oliy o`quv yurtlari bazasi va qolaversa texnologik parklar qoshida dasturchilar sinfini shakllantirish kerak bo`ladi. Bundan tashqari, ta`limning barcha bosqichlarida pilot loyihalarni o`tkazib, uning natijalari asosida kerakli qarorlar qabul qilish lozim; o`quv jarayoni uchun ishlab chiqilishi kerak bo`lgan dasturiy mahsulotlar davlat tomonidan to`liq moliyalashtirilishi kerak; mamlakat darajasida ta`lim resurslarini qamrab olgan yagona ma`lumotlar bazasini shakllantirish lozim;

respublika hududlarida ta`limni axborotlashtirish darajasini doimiy ravishda tahlil qilib, uning asosida kerakli qarorlarni qabul qilish kerakdir. Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining «Axborot texnologiyalari va menejment» fakul`tetida ham axborot-kommunikatsiyalari texnologiyalari sohasida ilmiy maktablar yaratilgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademigi, iqtisod fanlari doktori professor S.S.G`ulomov rahbarligi ostida iqtisodiy axborot tizimlari, iqtisodiy informatikaning turli vositalarini milliy iqtisodning turli sohalariga samarali va optimal joriy qilish bo`yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda. Bu borada axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini marketing, menejment, bank ishi, buxgalteriya hisobi, moliya va boshqa masalalarini echishda jahon tajribasidan kelib chiqqan holda joriy qilish bo`yicha ilmiy-tadqiqot ishlar qilinmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida qo`yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda bu ilmiy maktab a`zolari elektron o`quv adabiyotlarini loyihalashtirish, ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish borasida katta yutuqlarga erishishmoqda. Elektron o`quv adabiyotlarining o`quv jarayoniga keng ko`lamda qo`llanilishi ta`lim sifatini yuksaltirishda asosiy omillardan hisoblanadi. TDIUda «Informatika va axborot texnologiyalari», «Iqtisodiyot (iq-tisodiyotda axborot tizimlari)» ta`lim yo`nalishlari va magistraturada «Iqtisodiyotda axborot tizimlari», «Iqtisodiy kibernetika» mutaxassisliklari bo`yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanmoqda. Elektron o`quv nashrlarni tayyorlashda ularning intellektual imkoniyatlaridan keng foydalanilmoqda. Bitiruv malakaviy ishlar va magistrlik dissertatsiyalari mavzularini tanlashda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan o`quv jarayonida qo`llash muammolariga bog`lab tanlanilmoqda, chunki bu sohadagi yutuqlardan ko`ra, o`z echimini topmagan muammolar etarlidir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Komp`yuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»gi Farmonlarida qo`yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda Akademik S.S.G`ulomovning tashabbuslari bilan TDIU qoshida iqtisod fanlari

doktori(nomzodi) ilmiy darajalarini olish bo`yicha 08.00.14 - «Iqtisodiyotda axborot tizimlari va texnologiyalari» ixtisoslik ochildi. Unda quyidagi yo`nalishlarda ilmiy ishlarni olib borish mumkin: • milliy iqtisodning turli tarmoqlarida informatika vositalari , axborot tizimlari va texnologiyalarini q o` llashning nazariy - uslubiy va amaliy jihatlarini ishlab chiqish korxona , birlashma va q o` shma korxonalarda axborot - kommunikatsiyalar va telekommunikatsiyalar texnologiyalarini q o` lllashning samarali y o` llarini ishlab chiqish ; iqtisodiyot , biznes va masofaviy o` qitishda avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini q o` llashning yangi nazariy jihatlarini asoslab berish ; axborotlashgan jamiyat shakllanishi asoslari va Internetni q o` llash bilan iqtisodiyotni globallashtirishning nazariy , uslubiy va amaliy jihatlarini ishlab chiqish . Internet tarmog`ining milliy segmentini shakllantirish va rivojlantirish yo`llarini taklif etish; • bank, birja, soliq, bojxona, sug`urta faoliyati, ta`lim sohasi va kadrlarni qayta tayyorlashda axborot tizimlari va texnologiyalardan foydalanishning nazariy va uslubiy aspektlarini tadqiq etish; • zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar va telekommunikatsiyalar texnologiyalari asosida iqtisodiy axborotlarni yig`ish, saqlash va taqdim etishni takomillashtirishning ilmiy-uslubiy asoslarini ishlab chiqish mamlakat korxonalarining ichki va jahon bozorida samarali faoliyat olib borishlarida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini tadbiq etishning ilmiy asoslarini tadqiq etish; • jahon bozori kon`nkturasi, axborot mahsulotlari va xizmatlari narxlarini shakllantirish sohasida ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlarini yaratishning uslubiy asoslarini yaratish; • axborot tizimlari orqali o`qitish dasturlari va ekspert tizimlarini shakllantirish asoslari, texnologiya va algoritmlarini ishlab chiqish; • ta`lim sohasida mul`timedia va masofaviy o`qitish tizimlarini qo`llash asoslarining nazariy-uslubiy jihatlarini ishlab chiqish; foydalanilayotgan va ishlab

chiqarilayotgan axborot xizmatlari va axborot kommunikatsiyalar texnologiyalarining sifat ko`rsatkichlarini baholash-ning samarali tizimlarini ishlab chiqish; milliy iqtisod tarmoqlarida axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini tadbiq etish asoslarining nazariy va uslubiy jihatlarini yaratish inson faoliyatining turli sohalarini axborotlashtirish jarayonlarini modellashtirish axborot xizmatlari bozori, dasturiy vositalar va axborot mahsulot-larini yaratishning samarali variantlarini ishlab chiqish; • zamonaviy ishonchli va xavfsiz milliy ma`lumotlar bazalarini yaratish, axborot resurslari va xizmatlarining bozorini rivojlantirish, axborot almashuvining elektron shakllariga izchillik bilan o`tishning nazariy, uslubiy va amaliy jihatlarini yaratish axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining infratuzilmasini rivojlantirish va ularga xorijiy investitsiyalarni jalb etish yo`llarini hamda ta`lim muassasalarining axborot tarmoqlaridan foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqish axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasidagi zamonaviy xalqaro standartlarni milliy iqtisod tarmoqlariga joriy etish, mahalliy standartlarni va talablarni ishlab chiqish sanoat va qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni yuksaltirish va davlatlararo tovaralmashuvini axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari asosida kengaytirish yo`llarini taklif qilish milliy iqtisod tarmoqlariga elektron tijorat va elektron savdo tizimlarini joriy qilishning nazariy, uslubiy va amaliy jihatlarini yaratish hududiy, korporativ va lokal axborot tarmoq va tizimlari, avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining axborot xavfsizligini ta`minlashning algoritm, texnologiya va tamoyillarini ishlab chiqish. Jahon amaliyoti axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini zamonaviy ta`lim berish jarayonining barcha daraja va bosqichlariga kiritish lozimligini ko`rsatmoqda. Ta`limga axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini tadbiq qilish va foydalanishdan asosiy maqsad – ta`lim jarayonining barcha ishtirokchilari, ya`ni ta`lim oluvchi va beruvchilar uchun yangi imkoniyatlarni yaratib berishdan iboratdir.

Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini ta`lim jarayoniga keng ko`lamda joriy qilish quyidagilarni beradi: • o`quv va ilmiy axborotlarni talaba hamda professor-o`qituvchilar tomonidan qidirib topishga ketadigan vaqtning qisqarishi elektron o`quv adabiyotlar mazmunini davr talabidan kelib chiqqan holda o`zgartirishni tezlashtirilishi; • talabalarning mustaqil ta`lim olishlari uchun qo`shimcha vaqtning ajratilishi. Jahon tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan o`quv jarayonida qo`llashning istiqbollari bo`lib mul`timediatexnologiyalar asosida interaktiv ma`ruzalarni tashkil qilish hisoblanadi. Ananaviy ma`ruzalar o`qishga nisbatan interaktiv ma`ruzalarda talabalar o`qitish jarayoniga faol aralashishlari mumkin bo`lib, unda o`quv materialining turli joyidan savollar berib, aniq javoblar olish imkoniga ega bo`ladilar. Mul`timedia-texnologiyalarda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining zamonaviy dasturiy-texnik vositalarining mujassamlanishi talabalarning, ya`ni audioaxborot(ovoz), videoaxborot va animatsiya(mul`tiplikatsiya, «tirik video») ko`rinishdagi axborotlarni turli xis etuvchi organlari tomonidan qabul qilish darajasini yuksaltirilishini ta`minlaydi. Bu esa darslarni qiziqarli va samarali tashkil etishni ta`minlaydi. SHaxsiy komp`yuter o`qituvchining yordamchisi sifatida ishtirok etadi. O`qituvchi ma`ruzalarga tayyorlanishida Microsoft Office dasturining Power Point grafik dasturida videoslaydlar tayyorlashi kerak bo`ladi. Bu albatta o`qituvchidan shaxsiy komp`yuterda ishlash tajribasiga ega bo`lishini talab etadi. Bundan tashqari bunday ma`ruzalarni yoki amaliyot mashg`ulotlarini tashkil qilish uchun maxsus jihozlangan auditoriyalarni talab qiladi. Axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan o`quv jarayonida ommaviy foydalanishda elektron darsliklar katta ahamiyat kasb etmoqda. Elektron darslik har xil dasturlash tillari orqali tuziladi, lekin dasturlashning ma`lum bir standarti hozirchalik mavjud emas. Har bir elektron darslik o`ziga xos bo`ladi. Ushbu darslikning ham bir necha qulayliklari mavjud, jumladan:

• o`rganilishi kerak bo`lgan materiallarni talabalarga qulay ko`rinishda taqdim etish elektron darslikning talaba bilan interaktiv usulda muloqatda bo`la olishi talabalarning o`quv materiallarini mustaqil ravishda o`rganishi va olgan bilimlarini test sinovlari asosida sinab ko`rishi mumkinligi. Bizning fikrimizcha O`zbekiston Respublikasida axborot-kommunika-tsiyalar texnologiyalari sohasini yuksaltirish borasida quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: Birinchidan, chet el investitsiyalarini jalb qilish kerak bo`lgan sohalaridan bo`lib axborot-kommunikatsiyalari texnologiyalari hisoblanadi. Bu sohada tadbirkorlikni yo`lga qo`yish uchun shaxsiy komp`yuter, Internet va dasturchining intellektual salohiyati etarlidir. SHu o`rinda aytish kerakki, shaxsiy komp`yuterdan kunduzi yoki tunda bir necha kishi foydalanishi mumkin. Bu tadbirkorlik turi asosida dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish yoshlarni ish bilan ta`minlaydi. Ikkinchidan, er sharidagi aholining soni kundan-kunga ortib bormoqda, bu esa shaxsiy komp`yuterlarga bo`lgan ehtiyojni yanada yuksaltirmoqda. SHaxsiy komp`yuterlarni ommaviy ishlab chiqarish yangi ish o`rinlarini yaratmoqda. Uchinchidan, zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining rivojlanib borishi jamiyat a`zolarining axborotlarga kirish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. To’rtinchidan, axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining rivojla-nishi boshqaruvning yangi shakllarini vujudga keltirmoqda, jumladan, elektron hukumat, elektron tijorat, korxonaning korporativ tarmog`lari kabilarni keltirish mumkin. Jamiyatni axborotlashtirish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning globallashuviga olib kelmoqda, ya`ni bozorning globallashuvi, ishlab chiqarishning globallashuvi, moliyaning globallashuvi, kommunikatsiyalarning globallashuvi, axborot infratuzilmaning globallashuvi va yangi axborot madaniyatining shakllanishi bilan ifodalanadi. Beshinchidan, jamiyatni axborotlashtirish jarayonida yoshlar bandligini elektron tijorat asosida ta`minlash mumkindir.

Oltinchidan, tayyor mahsulot ko`rinishidagi dasturiy vositalar Inter-net orqali dunyoning turli joylariga etkazilib berilishi mumkindir. Unda katta hajmdagi omborlar va transport harajatlari talab qilinmaydi. Ettinchidan, O`zbekistonning eng katta boyligi bo`lmish intellektual potentsiali doimo o`sib boradi, shuning uchun undan samarali foydalanishda axborotkommunikatsiyalar texnologiyalari bozori katta rol o`ynaydi. Sakkizinchidan, fan va ta`lim sohalarini axborotlashtirish uchun qilinayotgan investitsiyalar maktab, kollej, litsey va oliy o`quv yurtlarda bilimlarni keng tarqatishni tezlashtiradi. Masalan agrar kollejning bitta o`quv uskunasi 200-300 mln. so`m turadi, lekin ularni o`quv traktor yoki boshqa qishloq xo`jaligi texnikasi bilan ta`minlab bo`lmayapti. O`zbekis-tonda bunday o`quv stendlaridan 300 dona bo`lishi kerak va uni 200 mln. so`mga ko`paytirsak, unda 60 mlrd. so`mga yaqin summani tashkil qiladi. Bunday o`quv stendini axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari asosida virtual stendi ko`rinishida ishlab chiqilsa, unga 400-500 ming so`m harajat ketadi. Bu esa yuz barobar arzon va o`nlab daraja sifatli bo`ladi. Umuman olganda, jamiyatni axborotlashtirish ta`lim jarayonini yangicha tashkil qilishni talab qilib, yangi ta`lim texnologiyalari o`tishni, ta`lim xizmatlariga kirishni kengaytirish va ularni sifatini yuksaltirishni talab qilmoqda. To’qqizinchidan, tayanch oliy o`quv yurtlarida axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini rivojlantirish bo`yicha texnologik parklarni tashkil qilish kerakdir. O’ninchidan, boshqaruv va ta`limning qog`ozsiz texnologiyalarini yaratish, elektron o`quv adabiyotlardan o`quv jarayonida keng foydalanish uning samaradorligini yuksaltiradi. O’n birinchidan, axborotlashtirish milliy iqtisodning barcha tarmoq-larida mehnat unumdorligini tez yuksaltiradi. O’n ikkinchidan, foydalanilayotgan axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarida axborot havfsizligini ta`minlash muammosi dolzarb bo`lib turibdi.

Xulosa qilib aytganda axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini respublikamiz boshqaruv tizimida bosqichma-bosqich joriy qilinib borilishi, jamiyatimizni to`liq axborotlashitirish, milliy iqtisodimiz tarkibida yangi, ya`ni axborot va bilimlarga asoslangan iqtisodni shakllantirishga olib kelishi mumkin.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq , 2001, 672-b.

Похожие

Axborotlashgan jamiyat haqida tushuncha. Axborlashgan jamiyatning moddiy va texnologik negizlari

Axborotlashgan jamiyat hayoti

Axborotlashgan jamiyat tushunchasi

Smart o’qitishni rivojlantirish tendensiyalari

Ijtimoiy informatika va jamiyatni axborotlashtirish qonuniyatlari